O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti «oliy matematika» kafedrasi
-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 10-mavzu. O‘tkazgichlar. Dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar
- 11-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar
- 12-mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni
- 13-mavzu. Elektromagnit induksiya
- 14-mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr toki
- 15-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar
- 16-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari
- 17-mavzu. Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi.
- 3. O‘quv kursi bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqishning konseptual asoslari
- Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim.
- Faoliyatga yo‘naltirilgan yondoshuv.
- Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish.
- Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash
- O‘qitishning usullari va texnikasi.
- Kommunikatsiya usullari
- Boshqarish usullari va vositalari
9-mavzu. Elektr maydonida o‘tkazgichlar. O‘zgarmas elektr toki O‘tkazgichlarda erkin zaryadlar mavjud bo‘lganligi uchun tashqi elektrostatik maydon ta’sirida o‘tkazgich sirtining bir qismida musbat ishorali erkin zaryad, boshqa ikkinchi qismida esa manfiy ishorali zaryad paydo bo‘ladi. O‘tkazgich ichida hech qanday erkin zaryad bo‘lmagani uchun elektrostatik maydon ham bo‘lmaydi. O‘tkazgichning sirti ekvipotensial sirt bo‘lgani uchun zaryadlangan o‘tkazgichni potensial bilan harakterlash mumkin. O‘tkazgichning zaryadi ortgan sari uning potensiali ham ortadi. O‘tkazgichning elektr zaryad to‘plash xususiyatini ifodalovchi elektr kattalik elektr sig‘imi deyiladi. Miqdor jihatidan yakkalangan o‘tkazgichning potensialini bir birlikka o‘zgartirish uchun zarur miqdoriga teng. Elektr sig‘imi o‘tkazgichning o‘lchamlariga, geometrik shakliga va atrof muhitning dielektrik singdiruvchanligiga bog‘liq. Masalan, yassi kondensator uchun d S C 0 εε = dan aniqlanadi. Amalda kondensatorlarni parallel, ketma-ket yoki aralash yo‘li bilan zarur elektr sig‘imi olinadi. Elektr toki paydo bo‘lishi va doimo paydo bo‘lib turishi uchun: 1) moddada erkin elektr zaryadlari, 2) ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon va 3) zanjir berk bo‘lishi kerak. Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. O‘tkazgichlarda o‘tkazuvchanlik, konveksion va siljish toki mavjuddir. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina o‘tkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir. Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi ta’sir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin: 1) issiqlik ta’siri – tok o‘tayotganda o‘tkazgich qiziydi; 2) kimyoviy ta’siri; 3) magnit ta’siri; 4) kuch ta’siri; 5) yorug‘lik ta’siri. Elektr toki tok kuchi I va tok zichligi j bilan ifodalanadi. Tok kuchi va yo‘nalishi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasa, o‘zgarmas tok deb ataladi. Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elektr energiyasi manbalarida biror turdagi energiya (suv, issiqlik va boshqa energiyasi) elektr energiyasiga, qabul qilgichlar (iste’molchilar)da elektr energiyasi issiqlik, mexanik va boshqa energiyaga aylantiriladi. 50 Elektr zanjir rejimi (ish maromi) barcha qismlardagi tok va kuchlanish qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish o‘rtasidagi munosabat Kirxgof qonunlari bilan tushuntiriladi. Elektr zanjiridagi tokining ish tezligini harakterlovchi kattalik tokning quvvati deyiladi. Tok manbalarining energiyalarini foydali ishga sarflash qobiliyati foydali ish koeffitsiyenti deb ataluvchi kattalik bilan harakterlanadi. Amalda yuklamaning R qarshiligi tok manbaining r qarshiligidan qancha katta bo‘lsa, r R > , foydali ish koeffitsiyentining qiymati shuncha katta bo‘lishi kelib chiqadi. Elektr energiya boshqa tur energiyalarga oson aylanadi, shuning uchun elektr tokining qo‘llanish sohasi xilma-xildir. A.Galvani, A.Volta va keyinchalik rus fizigi hamda elektrotexnigi V.Petrovning kuzatishlari va tadqiqotlari elektrodinamikaning vujudga kelishi hamda rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Italiyalik olimlar A.Galvani va A.Voltaning elektr tokini kashf etishlari hamda dunyoda birinchi marta 1800 yilda galvanik elementning yasalishi fizika fanining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 10-mavzu. O‘tkazgichlar. Dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar Xizmat ko‘rsatish va servis sohalarida o‘tkazgichlar, dielektriklar va yarimo‘tkazgichlar katta ahamiyatga ega. O‘zlarining elektr o‘tkazuvchanlik xossalariga qarab qattiq jismlar metallarga (o‘tkazgichlarga), yarimo‘tkazgichlarga va dielektriklar (izolyatorlar)ga bo‘linadi. Elektr o‘tkazuvchi moddalar solishtirma qarshiligining katta kichikligiga qarab elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan elektr o‘tkazgichlar (ρ=10 -6 ÷ 10 -4 Om ⋅ sm), izolyatorlar (ρ=10 5 ÷ 10 18 Om ⋅ sm) va yarim o‘tkazgichlar (ρ=10 -4 ÷ 10 5 Om ⋅ sm)ga bo‘linadi. Metallar, elektrolitlar va plazmalar elektr o‘tkazuvchidir. Amaliyotda keng qo‘llaniladigan o‘tkazgich elektr simi. Elektr simi elektr energiyasini o‘zatish va taqsimlash, elektr va radio signallarini uzatish hamda elektr mashinalar, transformatorlar, o‘lchash asboblari va boshqa asbob-uskunalar chulg‘amlarini tayyorlashda qo‘llaniladi. Elektrolit orqali elektr toki o‘tganda elektrodlarda elektrolit tarkibiy qismlarining ajralib chiqish jarayoni elektroliz deyiladi. Texnikada elektroliz turli maqsadlarda qo‘llaniladi. Amaliyotda kimyoviy tok manbai – galvanik elementlar, batareyalar va akkumulyatorlar katta ahamiyatga ega. Ular kimyoviy energiyani o‘zgarmas tok elektr energiyasiga aylantirib beradilar. Kimyoviy tok manbalari transportda, radiotexnikada, avtomatik boshqarish sistemalarida keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida ma’lum energiya nobudligiga sabab bo‘ladi. Tabiatda absolyut dielektrik yo‘q. Elektr energiyasi hosil qilish, yuborish va iste’mol etishda elektr o‘tkazuvchi qismlar orqali o‘tgan tok tarqalib ketmasligi uchun o‘tkazgichlar bir-biridan 51 maxsus materiallar vositasida ajratiladi. Bular elektr izolyatsion materiallar deb ataladi. Elektr izolyatsion materiallar qanday kuchlanishlarga bardosh berishiga qarab yuqori kuchlanish texnikasi va past kuchlanish texnikasi materiallariga bo‘linadi. Amaliyotda tovar sifatida ishlab chiqarilgan elektr izolyatsion materiallar – kabellar. Solishtirma elektr qarshiligi metallarnikiga nisbatan katta, dielektriklarnikiga nisbatan kichik bo‘lgan moddalar yarimo‘tkazgichlar deyiladi. Yarimo‘tkazgichli asboblar elektron va ion asboblarga nisbatan ancha afzalliklari tufayli ko‘pgina sohalarida keng qo‘llanilmoqda. 11-mavzu. Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar Erkin elektronlar haqidagi tasavvurlardan foydalangan holda Drude, keyinchalik Lorens metallarning klassik nazariyasini ishlab chiqqan. Drude metallardagi o‘tkazuvchi elektronlar tabiati ideal gaz molekulalariga o‘xshagan bo‘ladi, deb faraz qilgan. Elektronlar o‘zaro emas, balki ko‘proq metallarning kristall panjaralarini tashkil etuvchi ionlar bilan to‘qnashadi. Bu to‘qnashishlar elektron gaz bilan kristall panjara orasida issiqlik muvozanati o‘rnatilishiga olib keladi. Metallarning yuqori elektr o‘tkazuvchanliklari bilan birga, yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega ekanligi tajribadan ma’lum. Videman va Frans issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga nisbati barcha metallar uchun taxminan bir xil bo‘lib, absolyut temperaturaga proporsional o‘zgarishini ko‘rsatuvchi empirik qonunlarini aniqladilar. Klassik nazariyaning qator hodisalarni tushuntira olmasligiga qaramay, o‘z ahamiyatini shu vaqtga qadar saqlab keldi, chunki erkin elektronlar konsentratsiyasi kichik bo‘lgan hollarda u qoniqarli natijalarni beradi. Shu bilan birga klassik nazariya kvant nazariyasiga qaraganda bir muncha sodda va ko‘rgazmalidir. 12-mavzu. Elektromagnetizm. Moddalardagi magnit maydoni Klassik fizikaning rivojlanishida U.Gilbert katta hissa qo‘shdi. 1600 yilda U.Gilbert elektr va magnit hodisalarni o‘rganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer tirik magnit ekanligini isbotladi. U kompas magnit milining burilishini Yerning katta magnitga o‘xshashi orqali tushuntirdi, magnetizm va elektrning o‘zaro bog‘lanishini tekshirdi. 1820 yilda daniyalik fizik X.Ersted tokli o‘tkazgichning kompas mili bilan o‘zaro ta’sirida bo‘lishini elektr va magnit hodisalar orasida bog‘lanish borligi bilan tushuntirdi. Shu yillarda A.Amper zaryadlangan zarralarning tartibli harakati tufayli paydo bo‘luvchi elektr toki bilan barcha magnit hodisalari bog‘liq ekanligi to‘g‘risida xulosaga keldi va tajriba asosida tokli o‘tkazgichlar orasidagi vujudga keluvchi o‘zaro ta’sir kuchini ifodalovchi qonunni ixtiro qildi. Tabiatdagi barcha moddalar u yoki bu darajada magnit xossalariga egadir. Hozirgi vaqtda ixtiyoriy moddani tashkil qilgan elementar zarralar, atom va 52 molekulalarning magnit xossaga ega ekanligi aniqlangan. Har qanday moddaning magnit xossasi atomdagi elektronlarning magnit xossalari bilan harakterlanadi. Ferromagnitlar va antiferromagnitlarda magnit xossalar bilan bog‘liq qo‘shimcha issiqlik sig‘imi mavjud. Ularning paramagnitlarga o‘tish temperaturalarida (Kyuri nuqtasi, Neel nuqtasi) issiqlik sig‘imining ortishi kuzatiladi. 13-mavzu. Elektromagnit induksiya 20-asr boshida atom tuzilishiga oid kashfiyotlar natijasida atomlardagi elektronlarning yadro atrofidagi aylanma harakatlari tufayli molekulyar hosil bo‘lishi anig‘landi. X.Ersted va A.Amperning katta mehnatlaridan so‘ng magnetizm elektr haqidagi ta’limotning tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. Shu davrga kelib, ingliz fiziki M.Faradeyning ilmiy faoliyati boshlandi. Ayniqsa, uning 2 kashfiyoti: elektromagnit induksiya hodisasi va elektroliz hodisasi fizika tarixida muhim ahamiyatga ega. Faradey bu kashfiyotlari bilan elektrning ko‘p texnik qo‘llanishiga nazariy asos yaratdi. E.X.Lens induksiyalangan elektr tokining yo‘nalishini aniqlashning umumiy qoidasini aniqladi (Lens qoidasi). M.Faradey o‘z ishlarida elektr va magnit maydonlari tushunchalarini kiritdi, maydonning o‘zgarishi va atrof muhitga tarqalishida shu moddiy muhitning xususiyatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. 14-mavzu. Elektromagnit maydoni. Maksvell tenglamalari. O‘zgaruvchan elektr toki Elektr haqidagi ta’limotning ikkinchi davri 19-asrning 2-yarmidagi kashfiyotlar bilan bog‘liq. M.Faradeyning elektr va magnit maydonlar haqidagi ta’limotini ingliz fizigi J.Maksvell chuqurlashtirdi va rivojlantirdi. Maksvellning eng katta ilmiy yutug‘i elektromagnit maydon nazariyasini va uni ifodalovchi tegishli tenglamalar tizimini yaratdi. Maksvell elektr maydonining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi uyurma magnit maydonni va aksincha, magnit maydonning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi uyurma elektr maydonni hosil qilishini o‘z nazariyasiga asos qilib oldi. Elektromagnit maydon moddiyligi unda kuchlarning ta’siri sezilishi bilan, uning energiya tashishi va uzatishi bilan tasdiqlanadi. Moddiy muhitda elektromagnit maydon ushbu fizik kattaliklar – elektr maydon kuchlanganligi E , elektr induksiya - D , magnit maydon kuchlangiligi - H , magnit maydon induksiyasi - B bilan tavsiflanmaydi. Bu kattaliklar o‘zaro J.Maksvell tenglamalari orqali bog‘langan. Analitik ifodalari qulay bo‘lganligi hamda elektr iste’molchilaridagi quvvat isrofining kamligi jihatdan sinusoidal tok boshqa o‘zgaruvchan toklardan afzalroqdir. Davr, chastota, faza, fazalar siljishi, boshlang‘ich faza hamda oniy, effektiv, o‘rtacha va amplitudaviy qiymatlar – sinusoidal kattaliklarning asosiy ko‘rsatkichlaridir. O‘zgaruvchan tok zanjirida tok, quvvat va energiya miqdori vaqt davomida o‘zgarib turadi. Sinusoidal tok zanjirlarini harakterlovchi fizik parametrlar aktiv qarshilik R , induktivlik L va sig‘im C dir. 53 Aktiv, induktiv va sig‘imiy qarshiliklardan tashkil topgan zanjirda kuchlanishlar uchburchakligi hosil bo‘ladi. Kuchlanishlar uchburchakligining tomonlarini I tokga ko‘paytirib, quvvatlar uchburchakligi yasaladi. O‘zgaruvchan tok zanjirlarida kuchlanishlar rezonansi va toklar rezonansi hodisasi ro‘y beradi. Kuchlanishlar rezonansi hodisasidan radiotexnikada keng foydalaniladi. Toklar rezonansi hodisasidan elektrotexnik qurilmalarning quvvat koeffitsiyentini oshirish uchun keng foydalaniladi. O‘zgaruvchan tokni uzatish liniyalarida quvvat koeffitsiyenti muhim ahamiyatga ega, chunki u zanjirda energiyani yo‘qotishini harakterlaydi. Elektr uzatish liniyalarini loyihalashda quvvat koeffitsiyentini yuksaltirishga harakat qilish kerak. 15-mavzu. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar Fizikaviy tabiatiga qarab tebranishlar ikkiga, ya’ni mexanik va elektromagnit tebranishlarga bo‘linadi. Elektromagnit tebranishlar deb zaryadlar, toklar, elektr va magnit maydonlari kuchlanganliklarining o‘zaro bog‘liq davriy o‘zgarishiga aytiladi. Elektromagnit tebranishlar tebranish konturi deb ataluvchi sistemada ro‘y beradi. Tebranish konturi har qanday radiotexnik qurilmaning ajralmas qismi hisoblanadi. Elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydon induksiyasi davriy o‘zgarayotgan o‘zgaruvchan elektromagnit maydonining fazoda tarqalishiga, elektromagnit to‘lqin deb ataladi. Maksvellning tabiatda elektromagnit to‘lqinlar mavjudligini, ularning aniq xususiyatlari – bosimi, difraksiyasi, interferensiyasi, tarqalish tezligi, qutblanishi borligini aniqladi. Maksvell nazariyasidan yorug‘likning elektromagnit xususiyatiga ega ekanligi kelib chiqdi. Nemis fizigi G.Gersning elektromagnit to‘lqinlarni aniqlash bo‘yicha olib borgan tajribalari buni tasdiqladi. P.Lebedev yorug‘likning bosimini tajriba orqali aniqladi. Rus fizigi A.S.Popov Maksvell nazariyasidan foydalanib simsiz aloqani yaratdi. 16-mavzu. Kvant fizikasi. Kvant optikaviy hodisaning asoslari 19-asr oxirida aniqlangan qator yangiliklar Nyutonning fazo va vaqt mutlaqligi to‘g‘risidagi tasavvurlarini tanqidiy tekshirib chiqish kerakligini ko‘rsatdi. J.Puankare, X.A.Lorens kabi olimlar bu sohada tadqiqotlar olib borishdi. 1900 yilda M.Plank nur chiqarayotgan tizim – ossilyatorning nurlanish energiyasi uzluksiz qiymatlarga ega degan klassik fikrni rad etib, bu energiya faqat uzlukli qiymatlar (kvantlar)dangina iborat degan butunlay yangi farazni ilgari surdi. Shunga asoslanib nazariya bilan tajriba natijalarini taqqoslanganda ularning mos kelishini aniqladi. Plank gipotezasini A.Eynshteyn rivojlantirib, yorug‘lik nurlanganda ham, tarqalganda ham kvantlar – maxsus zarralardan tashkil topgan degan fikrga keldi. Bu zarralar fotonlar deb ataladi. M.Plank jismlarning issiqlik nurlanish tushunchasiga porsiya, ya’ni kvant degan iborani kiritdi. Bu kvant energiyasi ν ε h = ga teng. A.Eynshteyn bu g‘oyani umumlashtirib, nurlanish diskret bo‘lishini aytdi. Elektromagnit nurlanish kvantlar 54 – fotonlardan tashkil topgan, bu esa fotoeffekt va Kompton effektiga tasdiqlangan. Foton ham doim diskret parametrlarga, ya’ni aniq energiya, impuls, spinga ega bo‘ladi. Foton korpuskulyar xossadan tashqari, to‘lqin xossaga ham ega bo‘lib, uning bu xossasi yorug‘lik difraksiyasi va interferensiyasi hodisasida yuzaga keladi. Fizik hodisalarni tushuntirishda o‘rta osiyolik olimlarning mulohazalari qadimiy an’analar ta’sirida rivojlangan bo‘lsa-da, ular matematik usullarni keng joriy etib, tajribalardan foydalanib, fanga katta hissa qo‘shdilar. Ahmad al-Farg‘oniy asarlari Yevropada Uyg‘onish davri ilmiy tadqiqotchilarining asosini tashkil etgan asarlardan bo‘ldi. U yorug‘likning sinishi va qaytishini aniqlagan. Beruniy yorug‘likning korpuskulyar hamda to‘lqin xossasi, tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘likning qaytishi hamda sinishining sabablari, dispersiya hodisasini aniqlagan. Ibn Sino tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘lik dispersiyasi, linza, atom tuzilishi va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon tushunchalariga mos keladi. 17-mavzu. Mikro zarrachalarning to‘lqin xususiyatlari. Atomning energetik sathlarining diskretligi. Ko‘p amaliy hollarda qoniqarli natijalar beradigan klassik fizika katta tezliklar va mikroob’ektlar bilan bog‘liq hodisalarni to‘g‘ri tushuntirishga ojizlik qildi. Shunday hodisalar qatoriga qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi, atom tizimlarining tuzilishi va ulardagi o‘zgarishlar harakteri, elementar zarralarning o‘zaro ta’siri hamda bir-biriga aylanishi, mikrotizimlardagi energetik holatlarning uzlukli o‘zgarishi, massaning tezlikka bog‘liqligi va boshqa masalalar kiradi. 20-asrning 20-yillariga kelib, kvant mexanikaga to‘la asos solindi, mikrozarralar harakatining norelyativistik nazariyasi to‘la isbotlandi. Buning asosini Plank-Eynshteyn-Borlarning kvantlashuv va L.Broylning materiyaning korpuskulyar – to‘lqin xususiyati to‘g‘risidagi g‘oyalarni tashkil etdi. Tajribalarda kuzatilgan elektron difraksiyasi bu fikrni tasdiqladi. Avstriyalik fizik E.Shryodinger atomlarning uzlukli energiyaga ega ekanligini ifodalovchi kvant mexanikasining asosiy tenglamasini yaratdi. V.Pauli bir xil kvant holatda faqat bittagina elektron bo‘la olishini ko‘rsatdi (Pauli prinsipi), shu asosda Mendeleev davriy sistemasiga nazariy tus berildi. 55 3. O‘quv kursi bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda o‘qitish texnologiyalarini ishlab chiqishning konseptual asoslari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati jahon andozalariga mos keladigan kadrlar tayyorlash masalalariga e’tiborni qaratib kelmoqda. Dars jarayonini boshqarish va tashkillashtirishda professor-o‘qituvchining bilimi, tajribasi, ko‘nikmasi, ilmiy-pedagog salohiyati, mahorati, qobiliyati asosiy omil hisoblanadi. Shunga ko‘ra, jumladan ma’ruzani oddiydan murakkabga qarab rivojlantirib qo‘llaniladigan o‘quv qo‘llanmalar va vositalar tayyorlanadi. O‘quv xonasi dars uchun tayyorlab qo‘yiladi. O‘qituvchi ma’ruza qila turib quyidagilarga e’tibor qaratadi: - talabalarni savol-javobga undash orqali guruhda muhokama muhitini yaratadi, ijobiy javobni shakllantiradi; - vaqtincha erkin fikr almashishga ruxsat beradi; - kundalik hayotdan ibratli misollar keltiradi; - talabalarni savol berishga undaydi; - ilgari o‘rganilgan hodisa va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni amalga oshiradi; - fan doirasida turli ma’lumotlarni jonli, qiziqarli bayon qiladi. Dars jarayonida talabaning tanqidiy (tahliliy) fikrini shakllantirishda uchta bosqichdan foydalaniladi: 1. Yo‘llanma berish. 2. Ahamiyatini oshirish. 3. Fikrlash. Talabalarning tanqidiy (tahliliy) fikrini rivojlantirishda interaktiv uslublarning muhim o‘rni bor, bular hamkorlik sub’ektlarni ijodiy izlanishga yo‘naltirish, noma’lum holatni ochishga, kashf etishga ko‘mak beruvchi nazariy aqliy mulohazalarda ifodalanadi. Darsni boshlash jarayonida talabalarda ko‘tarinki kayfiyat, yuksak ehtiros, ijodiy ruhlanish kuzatilsa dars jarayonining samaradorligi yuqori bo‘ladi. Bunda o‘qituvchining faoliyati aniq reja asosida, oldindan tayyorlangan holda bo‘lishi zarur. Demak, o‘qituvchi tomonidan dars davlat ta’lim standartlari asosida olib boriladi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining ikkinchi bosqichi ta’lim jarayonidagi sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash, ya’ni jahon andozalariga mos, raqobatbardosh, yuqori saviyaga ega bo‘lgan mutaxassislar tayyorlashdir. Ushbu murakkab muammolarni yechimini topib ularni amalda keng qo‘llash oliy ta’lim tizimi xodimlari oldiga juda katta vazifalar belgilaydi. Ta’lim sifati va usuliga qarab bilim hosil bo‘ladi. Bu o‘qituvchining mahoratinigina emas, balki tinglovchining istak-hohishi, qobiliyati va bilim darajasini ham belgilaydi. Ta’lim uzoq davom etadigan jarayondir. Bilim esa ta’limning uzluksizligi vositasida beriladigan mavhum tushunchaga ega bo‘lgan hodisadir. Bilim xususiylikka ega bo‘lsa, ta’lim umumiylikka egadir. Ta’lim barcha uchun bir xilda davom etadigan jarayon. Bilim ob’ektiv borlikdagi voqea- hodisalarning in’ikosi natijasida inson miyasidagi mushohadalar va tasavvurlar 56 natijasida hosil bo‘ladigan tushunchalar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’limdagi sifat uni berishda ishtirok etadigan kishilar sifati bilan belgilansa, bilim individuallikka ega bo‘ladi. Ta’limni amalga oshiradigan yoki dars beradigan kishilarning saviyasi turlicha bo‘lishi mumkin. Lekin guruhdagi talablarga beriladigan ta’lim bir xildir. O‘qituvchi bilim emas, balki ta’lim beradi. Talaba esa ana shu ta’lim jarayonida bilimga ega bo‘ladi. Buning uchun u mustaqil o‘qiydi, tayyorlanadi, mushohada qiladi, tasavvurlarga ega bo‘ladi, eshitganlari va o‘qitganlarini sintez qiladi. Natijada bilimga ega bo‘ladi. O‘quv jarayoni bilan bog‘liq ta’lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli ma’ruzalar o‘qish, dasrlarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo‘llanmalardan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‘ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‘yish, talabchanlik, tinlovchilar bilan individual ishlash, ijodkorlikka undash, erkin muloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ilmiy izlanishga jalb qilish va boshqa tadbirlar ta’lim ustivorligini ta’minlaydi. Aytilganlardan kelib chiqqan holda, «Fizika» o‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasini loyihalashtirishdagi asosiy konseptual yondoshuvlarni keltiramiz: Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to‘laqonli rivojlanishlarini ko‘zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirilayotganda albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq o‘qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‘zida mujassam etmog‘i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo‘naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi. Diolog yondoshuv. Bu yondoshuv o‘quv jarayoni ishtirokchilarning psixologik birligi va o‘zaro munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‘z-o‘zini faollashtirish va o‘z-o‘zini ko‘rsata olish kabi ijobiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Demokratlilik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi sub’ektiv munosabatlarda hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini faollashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob’ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlaydi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash – yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga qo‘llash. 57 Keltirilgan konseptual yo‘riqlarga asoslangan holda, «Kompyuter modellashtirish» kursining maqsadi, tuzilmasi, o‘quv axborotining mazmuni va hajmidan kelib chiqqan holda, ma’lum sharoit va o‘quv rejasida o‘rnatilgan vaqt oralig‘ida o‘qitishni, kommunikatsiyani, axborotni va ularni birgalikdagi boshqarishni kafolatlaydigan usullari va vositalari tanlovi amalga oshirildi. O‘qitishning usullari va texnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoviy usul, keys-stadi, pinbord, paradokslar va loyihalar usullari, amaliy ishlash usuli. O‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‘zaro o‘rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. O‘qitish vositalari o‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinlovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‘zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‘rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‘qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik harita ko‘rinishidagi o‘quv mashg‘ulotlarini rejalashtirish, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: o‘quv mashg‘ulotida, ham butun kurs davomida, ham o‘qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. 58 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling