O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti
Download 3.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 11-amaliy mashg‘ulot. Me’da-ichak yo‘li kasalliklari, ichak dispepsiyasi sindromini davolashda qo‘llanadigan dori vositani tanlash va qo‘llashga klinik
- Talaba bilishi kerak
- Talaba bajara olishi lozim
|
347
1. Mavlyanov I.R., Kats P.S., Maxkamova R.K. Klinik farmakologiya. Toshkent. 2012
2. Mamatov YU. Klinik farmakologiya, Toshkent, 2010. 3. Kats P.S., Mavlyanov I.R., Maxkamova R.K., Daminova L.T. Klinik farmakologiya. (ratsional farmakoterapiya masalalari) T., 2004. 264 s. 4. Belousov YU.B. Klinicheskaya farmakologiya i farmakoterapiya, M., 1997; 2000. 5. Kukes V.G Klinicheskaya farmakologiya, M., 2012 11-amaliy mashg‘ulot. Me’da-ichak yo‘li kasalliklari, ichak dispepsiyasi sindromini davolashda qo‘llanadigan dori vositani tanlash va qo‘llashga klinik- farmakologik yondoshish. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga me’da-ichak trakti va ichak dispepsiya sindromida qo‘llaniladigan dori vositalari klinik farmakologiyasini tushuntirish.
-me’da-ichak trakti motor-sekretor funksiyasiga ta’sir etuvchi dori vositalarini zamonaviy klassifikatsiyasi - me’da va ichak dispepsiya sindromida, qorinda og‘rikda effektiv va xavfsiz preparatlar yoki qushma preparatlarni tanlash - davolash maqdasiga binoan effektiv va xavfsiz preparatlarni tanlash - tanlangan preparatlar korreksiyasida nojuya effektlarni - me’da-ichak dispepsiyasi, qorinda og‘riqni davolashda effektiv va xavfsiz DV, dozalash rejimi, nazorat usullari. - ta’sirini xisobga olgan xolda dorilarni ratsional kombinatsiyalash, nojuya ta’sirlari va klinik farmakologik xususiyatlari
348
1. -Dozalash rejimini tuzish (bir martalik, sutkalik, kurs dozasi) DVni farmakokinetik va farmakodinamik parametrlari, kasallik og‘irlik xolati va metobolizmga uchratuvchi va eliminatsiyalovchi organlar xolati baxolagan xolatda 2.
3.
DVni farmakodinamik va farmakokinetik xususiyatlarini bilgan xolda ularning effektivligini baxolash 4.
DVni farmakokinetik va farmakodinamik etaplarida ta’sirlarni bilgan xolda o‘zaro va boshqa preparatlar bilan ratsional kombinirlash 5.
antisekretor DV,
motor funksiyani korrigirlovchi, sitoprotektor, antibakterial DV, ferment preparatlar, eubiotik, ich yumshatuvchi DV qo‘llaganda kelib chikishi mumkin bo‘lgan nojuya ta’sirlar va patologik xolatlarni korreksiya etish yullarini aniqlash 6.
davolash kursi davomiyligini rejalashtirish. Motivatsiya - Talabalarga amaliyotda ko‘p uchrovchi aritmiya sindromida qo‘llaniladigan dori vositalari klinik farmakologiyasini o‘rgatish. Talabaga dori vositalarini qo‘llashda ma’suliyat xissini, DV lar samaradorligini baholash va nojo‘ya ta’sirlarini o‘z vaqtida aniqlash jarayonida bemorga yaxshi va e’tiborli munosabatda bo‘lishni singdirish, talabalarni qiziqtirish, amaliy ko‘nikmalarni egallashda zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish. -Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma’suliyatli yondoshishni talabada shakllantirish. - Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda dori vositalarini ratsional qo‘llash tamoyillarini bilish muhim o‘rin egallaydi. Olingan nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar Mavzuni o‘qitish talabalarning me’da-ichak trakti va ichak dispepsiya sindromi, fiziologiyasi, patofiziologiyasi, me’da-ichak trakti dori vositalari klinik
349
farmakologiyasi, ichki kasalliklar propedevtikasi, revmatalogiya, terapiyaga oid bazis bilimlariga asoslanib amalga oshiriladi. Nazariy qism Ovkatni xazm kilish ancha murakkab, bir-biriga boglik fiziologik jarayonlar majmuasidan iborat. Bu jarayonda sulak bezlari, me’da va ichakdan tashkari, me’da osti bezi va jigar katnashadi. Ushbu a’zolar faoliyati asosan ovkatni xazm kilishga karatilgan. Me’da-ichak tizimi ovkatning parchalanishini va surilishini ta’minlaydi. Ushbu jarayonning normal kechishida me’da va ichak xarakati, sekretor faoliyati katta axamiyatga ega. Me’da-ichak tizimi faoliyatida shartli va shartsiz reflekslar, gastrointestinal moddalar, gormonlar, vegetativ nerv tizimi va boshkalar ishtirok kiladi, ularning barchasi markaziy nerv tizimi tomonidan boshkariladi. Xar xil patologik xolatlarda, kasallik sababli me’da-ichak faoliyati buziladi, ovkat moddalarining xazm bulishi izdan chikadi.ushbu uzgarishlarni bartaraf etish maksadida xar xil dori preparatlari ishlatiladi. Ular uz farmakologik ta’siri va ishlatilishi buyicha turli-tumandir. Ishtaxani yaxshilovchi dorilar Ma’lumki, ishtaxaning yomon bulishi (anoreksiya) kupincha kasallik belgisi xisoblanib, bunda tana uchun zarur bulgan moddalar etarlicha uzlashtirilmaydi. Ushbu xolatlarda ishtaxani yaxshilash maksadida, me’da shirasini ajralishini ta’minlash uchun achchik moddalar ishlatiladi. Ular ogiz bushligining shillik pardasidagi ta’m sezish retseptorlarini kuzgatadi. Buning natijasida refleks yuli bilan ovkat xazm kilish markazi kuzgatilib, me’da sekretsiyasi kuchayadi, natijada ishtaxa ochiladi. Achchik moddalar anoreksiyada, yukumli kasallikdan tuzalish, jarroxlik amaliyotidan keyingi davrlarda, me’da sekretor faoliyatining buzilishi (kislotaning etishmasligi yoki bulmasligi) bilan kechadigan kasallikda va boshkalarda tavsiya etiladi. Ular ovkatlanishdan 15-30 dakika oldin tavsiya etiladi. Dori moddalarini ogiz bushligida bir necha dakika saklab turish maksadga muvofik. Achchik moddalardan tashkari glyukoza bilan askorbin kislota (venaga yuborish), insulin, anabolik steroidlar xam ishtaxani yaxshilaydi. Achchik moddalar sifatida 350
tarkibida alkaloidlar, efir moylari va boshka biologik faol moddalar saklovchi xar xil usimliklardan tayyorlangan preparatlar (kaynatma, damlama, nastoyka) ishlatiladi. Bulardan kuprok kullaniladigani achchik ermon nastoykasi yoki damlamasidir. Uning tarkibida absintin glikozidi, kamfora izomeri-absentol va terpenlardan tashkil topgan efir yogi mavjud. Ular ogiz bushligi shillik pardasidagi retseptorlarni kuzgatib, reflektor ravishda ochlik markazini kuzgatadi. SHu bilan bir katorda gorichavkaning (erbaxo), zubturum (podorojnik), buznoch (bessmertnik), garmdori, apilak, ishtaxa choyi va boshkalar ishtaxani yaxshilash maksadida tavsiya etiladi. Insulin, anabolik steroidlar, ayrim neyrotrop va psixotrop vositalar (aminazin, amitriptilin, litiy karbonat, klofelin) xam ishtaxaga kuzgatuvchi ta’sir etishi aniklangan. Anoreksigen moddalar Xozirgi zamon tibbiyotining muammolaridan biri semizlikni davolashdir. Uning xar xil turlari mavjud (alimentar, konstitutsional, diensefal, genital va b.). Ma’lumki, semizlik kupincha xaddan tashkari ortikcha taom kabul kilishga boglik. SHu sababli semizlikni oldini olish uchun ovkat eyishni kamaytirish, ya’ni uning mikdorini organizm talabidan kam bulishiga erishish kerak. Bu usulning katta kamchiligidan biri doimiy ochlik sezgisining bulishidir. Anoreksigen –ishtaxani kamaytiradigan moddalar ana shu xolatlarda kul keladi. Bular katoriga, adrenomimetik aminlar yoki ularga uxshash moddalar kiradi. Ular ta’sirida shaxsning irodasi oshadi.
Kondagi kand mikdorining ortishi gipotalamusda joylashgan “”tuyish markazi”, xid va ta’m sezish retseptorlarining kuzgalishi natijasida ishtaxa bugiladi, ayniksa yogli ovkatlarga bulgan talab kamayadi. SHu sababli tanadagi
yog parchalanib, kuvvat manbai bulib xizmat kiladi. Natijada tana vazni kamayadi. Anoreksigenlik ta’sir markaziy nerv tizimini kuzgatuvchi psixostimulyator xisoblangan fenaminga xam xos. U markaziy va periferik adrenomimetik ta’siriga ega. Fenamin nerv oxirlaridan noradrenalin va dofaminning ajralishini kuchaytiradi, ularning kayta ushlanishini susaytiradi. Fenamin tuklik markazini kuzgatadi, ochlik markazini esa tormozlaydi. Preparat uzining periferik ta’siri buyicha adrenalinga uxshaydi. Uning ta’sirida bezovtalik, uykusizlik, taxikardiya, arterial bosimning ortishi kuzatiladi. Fenamin markaziy nerv tizimiga ta’sir etib, 351
doriga nisbatan karamlik xolatining vujudga kelishiga sabab buladi. SHuning uchun fenamin anoreksigen sifatida amaliyotda ishlatilmaydi. SHu maksadda ta’sir samarasi buyicha fenaminga yakin bulgan, lekin markaziy nerv tizimiga ta’siri bulmagan preparatlar kullaniladii. Bular jumlasiga mefolin (gratsidin, anoreks) kiradi. Lekin ushbu dorining nojuya ta’siri kup bulgani uchun xozirgi vaktda u ishlatilmaydi. Uning urnida fepranon, dezopimon, mazindol preparatlari ishlatiladi. Fepranon va dezopimon ta’sir mexanizmi buyicha fenaminga uxshash, anoreksigenlik xususiyati buyicha undan biroz kolishadi. Bu preparatlar markaziy nerv tizimini kam kuzgatadi, periferik adrenomimetik ta’sirlari xam sezilarli emas. Fepranon ovkatdan 30-60 dakika avval, dezopimon esa ovkat vaktida kabul kilinadi. Nojuya ta’sirlari: yurak kon tomir tizimi tomonidan taxikardiya, aritmiyalar, arterial bosimni kutarilishi, markaziy nerv tizimi tomonidan esa kuzgaluvchanlik va uykuni buzilishi kayd etilishi mumkin. Mazindol-ta’sir mexanizmi va markaziy nerv tizimini kuzgatish faolligi buyicha fenaminga uxshash. Doriga karamlik chakirish xususiyati uncha yukori emas. Nojuya ta’sirlari: uyku buzilishi , kuzgaluvchanlik, ogiz kurishi, kungil aynish, allergik reaksiyalar. Fenfluramin-sedativ ta’sirga ega va arterial bosimni oshirmaydi. Fenfluramin serotoninergik tizimga ta’sir etib, serotonin ajralishini kuchaytiradi, kayta ushlanishini esa kamaytiradi. SHuningdek, uning dofamin retseptorlarini xam susaytirishi aniklangan. Fenfluramin almashinuv jarayonlariga bevosita ta’sir etib, glyukozaning uzlashtirilishini kuchaytiradi, triglitseridlarni xazm yullarida surilishini susaytiradi. YOglarning almashinuvini kuchaytiradi. Nojuya ta’sirlari: uykuchanlik, depressiya, xazm yullarining shillik pardasi kitiklanishi, katta dozalarda eyforiya, ba’zan karamlik kuzatilishi mumkin. Anoreksigen preparatlar kupincha gormonal, yod, diuretik va surgi preparatlari bilan birga tavsiya
etiladi. Ular alimentar (ovkat bilan boglik), konstitutsional (shaxsning irsiy tuzilishi), diensefal (bosh miya faoliyatining uzgarishi bilan boglik), adipozogenital (jinsiy bezlar faoliyatining uzgarishi) va 352
gipoterioz (kalkonsimon bez faoliyatining susayishi) semirishda keng kulamda ishlatiladi. Me’da sekretsiyasiga ta’sir etuvchi vositalar va ularning urindosh preparatlari Me’da shillik pardasidagi xujayralardan ishlab chikariladigan xlorid kislota va pepsin fermenti ovkat xazm bulishida muxim vazifani bajaradi. Me’da shirasining kislotali muxiti (rN 2-3) xlorid kislota xisobiga xosil bulib, pepsinogenni faol pepsinga utkazadi, ovkat bilan tushgan mikroblarga karshi tusik vazifasini bajaradi. Undan tashkari, pilorus sfinkterining ishini boshkarib, me’da osti bezidan sekret, ut kopidan ut ajralishini ta’minlaydi. Pepsin proteolitik ferment xisoblanib, oksillarning dastlabki parchalanishiga sabab buladi. Me’da shirasi sekretsiyasining mikdoriy va sifatiy uzgarishi, xar xil patologik xollar va kasalliklar davomida kuzatilishi mumkin. Bunday uzgarish ovkatning xazm bulish jarayonining buzilishiga olib keladi. SHunday xolatlarda me’da shirasi sekretsiyasini normal xolga keltiradigan yoki uning urnini bosadigan preparatlar ishlatiladi. SHira ajralishi kamaysa (giposekretsiya) va bu xolatning sababi sekretsiya bezlarining fiziologik uzgarishi bulsa,
bunday paytlarda sekretsiyani kuchaytiradigan moddalar-kuchsiz kislotalar, nordon meva sharbatlari va ayrim dori preparatlari tavsiya etiladi. Bu vositalar orasida gistamin xlorid me’da shirasi sekretsiyasini oshiradigan eng kuchli preparat xisoblanadi. U xlorid kislota ishlaydigan xujayralardagi N 2
gistaminoretseptorlarini kuzgatadi va natijada kislota ajralishi ortadi. Pentagastrin (gastrointestinal gormon) xam kislota xosil bulishini kuchaytiradigan gormonal preparat xisoblanadi. Ikkala preparat xam tibbiyot amaliyotida me’da kasalliklarini aniklash maksadida ishlatilgan. Bu dori vositalari sekretsiya bezlarining morfologik uzgarishida (atrofiya) kuchsiz, funksional uzgarishda esa sezilarli samara kursatadi. SHu maksadda kofein natriy benzoat ishlatilishi mumkin. Xlorid kislotaning kup ishlab chikarilishi (gipersekretsiya) me’da va 12 barmok ichak yarasi, me’da-ichak faoliyatining uzgarishi, ovkat xazm kilish jarayonining buzilishi va boshka asoratlarga olib kelishi mumkin. SHu sababli kislotali muxitni pasaytirish uchun asosan antatsid preparatlar ishlatiladi. Bundan asosiy maksad
353
me’da shirasining peptik (oksillarni parchalash, shillik pardani emirish) ta’sirini kamaytirishdir. Xlorid kislotani kamaytiruvchi dori vositalari tasnifi:
Antatsidlarga alyuminiy preparatlari (alyuminiy gidroksid, almagel, maaloks, gastal, protab, alyumag, alsid B, fosfalyugel, sukralfat, alyugastrin), vismut preparatlari (vismut nitrat, “”Vikalin”, “”Vikair”, De-nol tabletkalari), magniy
va
kalsiy preparatlari (magniy oksid, magniy karbonat, anatsid, kalmagin) kiradi. Ular me’da shirasi sekretsiyasini kamaytiradi, xlorid kislotani kimyoviy yul bilan neytrallaydi va shimib oladi. Bu preparatlar me’da va 12 barmok ichak yarasining bitishiga yordam bermasa xam kislotaning yara satxiga bulgan ta’siri tufayli kelib chikadigan ogrikni kamaytiradi. Ular kislotalik oshishi bilan boglik me’da va 12 barmok ichak yarasiga muolaja kilish davomida keng kulamda ishlatiladi. Bulardan tashkari, salitsilat va kortikosteroidlar bilan uzok vakt davolash sababli kelib chikkan asoratlarning oldini olish (kon ketishi, eroziya bulishi, giperatsid xolat) maksadida xam antatsid preparatlar tavsiya etiladi. Antatsidlarning tez kor kiluvchilari asosan jigildon kaynaganda va me’dada ogrik paydo bulganida tavsiya etiladi. Bulardan natriy gidrokarbonatning ta’siri tez yuzaga chikadi, lekin uzok davom etmaydi (15-20 dakika). Preparatning kamchiligi shundan iboratki, xlorid kislotani neytrallash natijasida SO 2
gazi ajralib chikadi, 354
me’dani kengaytiradi va devorini taranglaydi. Natijada kekirish va me’da sekretsiyasining kuchayishi kuzatiladi. Sekin ta’sir etuvchi antatsidlardan magniy oksid-kuydirilgan magneziyni kursatib utish mumkin. Ta’siri ancha kuchli, konga surilmaydi, xlorid kislotani sekin-asta neytrallaydi, SO 2
buladigan magniy xlorid ichni yumshatadi va suradi. Kuyida xar bir moddaning bir grammi 0, 1 N xlorid kislotaning necha mikdorini (ml xisobida) neytrallay olishi keltirilgan: natriy gidrokarbonat
-119 ml (0, 1 n NSl ni)
magniy oksid
-500 ml kalsiy karbonat
200 ml magniy trisilikat
155 ml alyuminiy gidroksid
255 ml Ta’riflangan antatsid preparatlar ta’sirida me’da kislotalik muxitining pasayishi 1-1,5 soat davom etadi. Magniy saklagan preparatlarni uzok muddat kabul kilinsa, ichni yumshatadi va suradi, kalsiy karbonat va alyuminiy gidroksid esa kabziyatga sabab buladi. Gastroenterologiya amaliyotida antatsidlar me’da va un ikki barmok ichakning ortikcha kislotalik bilan kechadigan yaralarini davolashda aloxida urin tutadi. Ayniksa,
bir necha xil farmakologik ta’sirga ega bulgan kompleks preparatlar (kislotalikka karshi, urab va shimib oluvchi, burishtiruvchi, spazmolitik, yalliglanishga karshi, ichni yumshatadigan) kuprok ishlatiladi, ularning samarasi ancha sezilarli. Bularga vikalin, vikair, gastrofarm, venter, de-nol va boshkalar misol buladi. Likviriton kizilmiya ildizidan olingan, tarkibida flavonoidlar saklovchi preparat bulib, antatsid, yalliglanishga karshi va spazmolitik ta’sirga ega. Uning ta’sirida shilimshik ishlab chikarilishi kuchayadi. N 2
xujayralar faoliyati N 2
–gistaminoretseptorlar, M-xolinoretseptorlar va gastrinergik retseptorlar orkali boshkariladi. 355
YUkorida kayd etilgan antatsidlar me’da bushligiga ajralib chikkan xlorid kislotani neytrallasa, N 2 -gistaminoblokatorlar va M-xolino-blokatorlar esa ushbu kislotaning ishlab chikarilishini kamaytiradi. N 2 -gistaminoblokatorlarga simetidin, ranitidin, famotidin, nizatidinlar, M- xolinoblokatorlarga esa atropin, belladonna, gastrozepin, platifillin va boshkalar kiradi. N 2 -gistaminoblokator- lar N 1 -gistaminoblokator xisoblangan dimedroldan farkli ularok adrenolitik, maxalliy ogriksizlantiruvchi va sedativ ta’sirlarga ega emas, allergik xolatlarda naf kilmaydi. Gastroenterologlarning fikricha N 2 -gistaminoblokatorlar me’da va un ikki barmok ichak yara kasalligida ancha samarali davo preparatlari xisoblanadi. Bundan tashkari, ushbu retseptorlarga ta’sir etmay, xlorid kislota xosil bulishini tuxtatadigan-proton kanali susaytiruvchilari xam mavjud. Ularga omeprazol, lanaoprazol va boshkalar kiradi. Bu preparatlar xujayradagi N, K- ATFaza fermentiga ta’sir etib, uning faoliyatini buzadi. N, K-ATFaza xujayra kanaliga N ionini utkazib, xlor bilan kushilishini yoki xlorid kislota xosil bulishini ta’minlovchi fermentdir. Uning ta’siri rN sharoitiga boglik. Omeprazol-me’da va un ikki barmok ichak yara kasalligini davolashda keng ishlatiladi. Preparat N, K- ATFazani kaytmas ravishda ingibirlaydi. Omeprazol tanada fakat bazal xujayralar soxasida faollashib, sulfenamid xosil kiladi va fermentni sulfgidril guruxlari bilan ta’sirlashadi. U me’dani xam bazal, xam kuzgatilgan (ovkat yoki dorilar bilan) sekretsiyasini kamaytiradi. Preparat Helicobacterum pyloriga nisbatan bakteriostatik ta’sirga xam ega. Omeprazol konda 1-2 soatda maksimal konsentratsiya xosil kiladi, oksillar bilan 95 % boglanadi. YArim chikarilish davri 30-60 dakika. Preparat sekretor kanalchalarda tuplanadi, shuning uchun 24 soatgacha ta’sir kursatadi. Kuniga 1 maxal beriladi. Nojuya ta’siri: dispepsiyalar, bosh ogrigi, bosh aylanishi, yutal, elkada ogrik, ichak faoliyatining buzilishi. Xozirda me’da va un ikki barmok ichak yara kasalligida gastroprotektorlar (de-nol, karbenoksolon, mizoprostol, sukralfat) xamda antibakterial preparatlar (metronidazol) keng
kullanilmokda. 356
De-nol-kolloid vismut subsitrat bulib, protein bilan kompleks xosil kiladi. U shillik pardani koplab, ximoya kavati xosil kiladi. Preparat shillik kavatda mikrotsirkulyasiyani yaxshilaydi, prostoglandin E sintezini (regenerativ) kuchaytiradi.Helicobacterum
pyloriga karshi ta’sir etadi. De-nol kuniga 4 maxal beriladi. YArim chikarilish davri 4-5 kun. Antatsidlar bilan berish mumkin emas! Nojuya ta’sirlari-dispepsiyalar, xosil bulgan vismut sulfid axlatni kora rangga buyaydi, bosh ogrishi, bosh aylanishi. Sukralfat-pastasimon kovushkok polimer bulib, me’da devorini urab oladi. YAralarni bitishiga sabab buladi. Ximoya kavati 8 soatgacha turgun buladi. Bundan tashkari prostoglandin E ishlanishini kuchaytiradi, pepsin va ut kislotalarni adsorbsiyalaydi. Kuniga 4 maxal tayinlanadi. Nojuya ta’siri-ichak faoliyatini buzilishi, ogiz kurishi, kungil aynishi, korin soxasida ogrik. Gastrofarm-kuritilgan
Lactobacillus bulgaricus
bulib, uning biologik faol moddalarini saklaydi va shillik kavat xujayralarida moddalar almashinivuni tezlashtiradi, mitozni kuchaytiradi. Umuman olganda, me’da va un ikki barmok ichak yara kasalligini davolash kompleks tarzda olib borilishi lozim. Bunda trankvilizatorlar, M-xolinoblokatorlar, spazmolitiklar, antatsidlar, N 2 -gistaminoblokatorlar va boshkalar bilan bir katorda regeneratsiyani tezlashtiruvchi preparatlar (oksiferriskarbon, chakanda moyi) dan foydalaniladi. SHu bilan bir katorda parxez saklash (dietoterapiya) xam aloxida urin tutadi. Kustiruvchi va kusishga karshi vositalar Ma’lumki, kusish ancha murakkab fiziologik va patologik jarayondir. Bu xol sulak bezlari, me’da va bronx sekretsiyasining kuchayishi, gipotenziya, umumiy bushashish, terining okarishi bilan boshlanib, kungil aynaydi va me’da teskari tomonga kiskarib, ovkat massasini tashkariga chikarib tashlaydi. Bu jarayon uzunchok miyadagi kusish markazi va u bilan boglik
IVkorincha tubida joylashgan «trigger soxasi» tomonidan boshkariladi. Ushbu markazga konda buladigan ayrim endogen va ekzogen moddalar ta’sir etib, kusish refleksini keltirib chikarishi mumkin.
357
Endogen moddalar jumlasiga yukumli kasalliklarda, nur kasalligida, xomiladorlikda va intoksikatsiya xollarida xosil buladigan zaxarli moddalar, ekzogenga-tashkaridan kiritilgan kustiruvchi dori moddalari kiradi. Kustiruvchi dori preparatlari ta’sir mexanizmi buyicha ikki guruxga bulinadi: markaziy va reflektor ta’sirga ega vositalar. Birinchi guruxga apomorfin gidroxlorid kiradi. Preparat kusish markazini kuzgaydi, bu dofaminoretseptorlar orkali amalga oshiriladi. Bundan tashkari preparat MNTning bir kancha markazlarini susaytiradi. Ta’siri 2-15 dakikada boshlanadi. Nojuya ta’siri: nafas sustlashishi, arterial gipotoniyalar, uykuchanlik, nevrologik buzilishlar, allergik reaksiyalar bulishi mumkin. Ikkinchi guruxga mis sulfat va rux sulfat preparatlari kiradi. Ular ma’lum dozada (osh koshikda) ichilsa, me’da shillik pardasini kitiklaydi va xosil bulgan impulslar kusish markazini reflektor yul bilan kuzgaydi. Kustiruvchi moddalar tibbiyot amaliyotida kam ishlatiladi. Fakat tez yordam maksadida zaxarlanish xollarida me’dadan zaxarli moddani chikarib yuborish maksadida berilishi mumkin. Refleks yuli bilan kustiruvchi moddalarni kayta-kayta kullash, me’da shillik pardasining shikastlanishiga sabab bulishi mumkin. SHuning uchun ularni uch koshikdan ortik berish mumkin emas! Ovkat, dorilar, kimyoviy moddalar bilan zaxarlanishda, me’da osti bezi va buyrak kasalligida, xomiladorlikda, kuchli radiatsiya ta’sirida, tebranish va chaykalish natijasida kusish yuz beradi. U uzok vakt davom etsa, tana suv yukotib, alkoloz, gipokaliemiya xolatlari kuzatiladi. Ushbu xolatlarda kusishga karshi preparatlarni ishlatish maksadga muvofik. Kusishga karshi vositalar turli farmakologik guruxlarga mansub. Vestibulyar apparati kuzgaluvchanligi yukori bulgan odamlarga
skopolamin saklovchi vositalarni ichish tavsiya etiladi. “”Aeron” tabletkalari shunday vositalardan xisoblanib, samolyot va paroxodga chikishdan 30-60 dakika avval beriladi. Ta’siri 6 soatgacha davom etadi. Gistaminga karshi
vositalar–diprazin va dimedrol dengiz kasalligida samaralidir. Neyroleptiklar-fenotiazin unumlari bulgan-etaperazin, triftazin, butirofenon unumlaridan galoperidol trigger zona dofaminoretseptorlarini bloklab kusishni tuxtatadi. Bular trigger zonaga ta’sir etuvchi vositalar chakirgan kusish,
358
xomiladorlik toksikozida, nur kasalligida, jarroxlik amaliyotidan keyingi davrdagi kusishda samara beradi. Metoklopramid (serukal)-dofaminolitik ta’sirga ega., uzunchok miyadagi kusish markazini susaytiradi. YUkori faollikka ega preparat. Preparat tez suriladi, 40-120 dakikada konda maksimal konsentratsiya xosil kiladi. YArim chikarilish davri 2-4 soat. Nojuya ta’siri: ekstrapiramid buzilishlar, uykuchanlik, kulok shangillashi, ogiz kurishi bulishi mumkin. Xlorpromazin-dofaminolitik, adrenolitik ta’sirga ega. Preparat kusishga karshi, antipsixotik va sedativ ta’sir etadi. Tietilperazin-kusishga karshi ta’siri kuchli, sedativ ta’siri kam, ekstrapiramid buzilishlarni kamrok chakiradi. Meklozin-antigistamin va antixolinergik ta’sirga ega. 24 soat davomida ta’sir etadi. Anestezin-maxalliy anestetik, kusishga karshi ta’sir kursatadi. Til retseptorlari sezgirligini kamaytiradi. Tropisetron-serotonin retseptorlarini bloklaydi. Venaga va ichga (ovkatdan bir soat oldin) beriladi. Ferment va antiferment preparatlar I. Xazm jarayonini yaxshlovchi fermentlar-pepsin, pepsidil, pankreatin, panzinorm-forte, festal, mezim-forte, pankumen, digestal, enzistal. II. Proteoliz ingibitorlari-pantripin, ingitril, kontrikal. Ovkatni xazm kilishda me’da osti bezidan ishlab chikariladigan proteolitik (tripsin, ximotripsin, kollagenaza va boshkalar), amilolitik va lipolitik fermentlarning axamiyati katta. Ovkat xazm bulishini yaxshilaydigan fermentli preparatlar jumlasiga me’dada ishlab chikariladigan fermentni saklaydigan dorilar pepsin, pepsidil, atsidin-pepsin, abomin va boshkalar kiradi. Bular me’da shirasi sekretsiyasi susaygan xollarda (gipo va anatsid gastrit), ovkat xazm bulishi buzilganda (dispepsiya), ichak 359
yalliglanishida (enterokolit) va boshka xolatlarda tavsiya etiladi. Bulardan tashkari, tarkibida me’da, me’da osti bezi fermentlari va jigar uti ekstraktini saklovchi kompleks preparatlar xam mavjud (panzinorm-forte va b.). Me’da shirasi sekretsiyasi susayganda (gipoatsid va anatsid gastrit), me’da osti bezi yalliglanganda (pankreatit), ichak yalliglanganda (enterit) me’da osti bezining faoliyati xam buziladi, fermentlar ajralishi susayadi. Bunday xolatlarda ushbu bezning faoliyatini kuzgatish uchun xlorid kislota, tabiiy me’da shirasi, M- xolinomimetiklar, antixolinesteraz preparatlar ishlatilishi mumkin. Bulardan tashkari, me’da osti bezi fermentining urinbosar preparatlari tavsiya etiladi. Masalan, pankreatin,panzinorm-forte, mezim-forte,
festal va boshkalar. Ushbu preparatlar ishkoriy suv (Borjomi) yoki natriy gidrokarbonat eritmasi bilan ichiladi. Download 3.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|