O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

Hayvonot dunyosi. 
 
Yevrosiyoning katta shimoliy qismini Golarktika zoogeografik oblastiga 
kichik janubiy qismi esa Hind-Malaya va Effoiopa oblastlariga kiradi. Bular 
o'rtasidagi chegara shunday o'tkazilganki Hindiston va Hindixitoy yarimorollari 
Tayvan Filippin va Zond orollari Hind Malaya oblastiga kiradi. Arabiston yarim 
orolining janubiy qismi Afrikaning katta qismi bilan birga efiopiya oblastiga 
kiritiladi. Mezazoy oxirida butun Yevrosiyo turli-tuman fauna vujudga kelgan 
rayonlardan iborat bo'lgan bu fauna tuxumdan ko'payadigan va xaltali sut 
emizuvchilar ilon toshbaqa va boshqa hayvonlardan tarkib topgan. Plasentar ya'ni 
yuqori sutemizuvchilar ayniqsa yirtqichlar tuban sutemizuvchilar janubga Afrika 
va Avstraliyaga chekingan. Ular o'rnida kaynazoy erasida Yevrosiyoning katta 
qismini egallagan har turli hayvonlar tuya ot karkidonlar tarqalgan. Iqlimning 
sovushi Yevrosiyoda og'ir iqlim sharoitga moslashgan hayvonlarning tarqalishiga 
olib kelgan. Mamont tur va boshqalar mana shunday hayvonlar Osiyoda kaynazoy
erasi davomida iqlim sharoiti uncha ko'p o'zgarmagan sharqiy qismda muzlikdan 
oldingi ko'pdan ko'p hayvonlar saqlangan. Bundan tashqari sharqiy Osiyoda
Golarktika bilan Hindiston-Malayziya zoogeografik almashinuvi ro'y bergan. 
Sharqiy Osiyoda yo'lbars yapon makagi va boshqa shu kabi tropik formalar 
shamolning eng ichkarisiga kirib borganlar. Yevrosiyoning barcha qismdagi tundra
faunasi ayniqsa bir hildir Tundrada eng ko'p tarqalgan yirik sutemizuvchi hayvon

---

15 
shimol bug'isidir Yevrosiyoda yovvoyi holda deyarli uchramaydi, bu
Yevrosiyoning shimoldagi eng kam tarqalgan va qimmatli uy hayvondir. Quruqlik
qushlardan oq kaklik bilan tundra kakligi va ot quloq va so'fito'rag'ay eng ko'p
tarqalgan. Tundraga qisqa yoz davrida jo'ja ochish uchun ko'p suv qushlari chayka 
(baliqchi qush) lemming va oq quyon harakterlidir o'rdak g'oz oq qushlar uchib 
keladi. Chistik va chayka odatda qoyali baland qirg'oq in qo'yib tuximini toshli 
jarliklarning rahiga va teshiklarga qo'yadi. Qushlar bunday joylarda yuz minglab 
yig'ilib «qush bozorlarini» qiladi. Yevrosiyoning shimoli qirg'oq bo'yi suvlar daryo 
va ko'llari baliqqa asosan losos oilasiga kiruvchi baliqlarga boydir. Muzlik davrida
xozirgi tundra urnida mamont junli karkidon yovvoyi qo'chqorlar yashagan. Hozir 
ularning qoldiqlari qazilmalardagina topilmoqda. Ba'zi joylarda masalan 
Shpisbergen orollarida) Amerika Artikasidan keltirilgan yovvoyi qo'chqorlar boqib 
ko'paytirilmoqda.
Yevropa o'rmonlarida bir vaqtlar ko'plab yirik sut emizuvchi hayvonlar 
yirtqichlar hamda o'tho'r hayvonlar yashagan va ular go'sht yoki qimmatbaho
mo'ynasi uchun ovlangan. Ulardan ba'zi hayvonlar turlari deyarli butunlay kirib 
yuborilgan yoki qo'riqxonalardagina uchraydi boshqalar hozirgi vaqtgacha keng 
tarqalgan. O'rmon faunasining eng harakterli vakillari oq ayiq zubr kosulya
bug'ining bir turi asl bug'i rasomoxa o'rmon suvlari o'rmon sassiq qushlari laska
yovvoyi mushuk tulki tipratikon oq quyon va rusak quyondan iborat. Tekisliklarda
butunlay uchramaydigan qo'ng'ir ayiq tog'larda ayniqsa Karpat tog'larida hozir ham 
yashaydi. Endilikda tog' hayvonlari turlaridan serena tog' echkilari hamda
sug'urlarni ko'rsatib o'tish lozim. Markaziy Osiyoda yirtqichlar tuyoqlilarchalik 
hilma-hil emas. Tog'lar qor barsi-ibris qo'ng'ir ayiqning tabiatiga xos kenja turi va 
bo'ri yashaydi. Deyarli hamma joyda tulki oddiy bo'ri latcha va chiyabo'ri
uchraydi. Tekisliklarda ham tog'li rayonlarda ham turlarga va soniga ko'ra
kemiruvchilar qo'shoyoq quyon sug'ur yumronqoziq pishuxa qumsichqon dala 
sichqonlari va boshqalar juda ko'p. 
Savol: 
1. 
Materikda qanday tuproq va o'simlik turlari tarqalgan? 
2. 
Materik faunasining o'ziga xos tomonlari va tarqalish ariyellari nimadan 
iborat?