O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti qalandar abduraxmonov, Samandar qurbonov

8.3. Aholi soni dinamikasi ko‘rsatkichlari 
Aholining miqdorini o‘rganishda quyidagilarni hisobga olish 
lozim: 

har bir keyingi davr uchun aholining mutloq miqdori, uning 
avvalgi davr miqdoriga to‘la bog‘liqligi bilan ifodalanadi; 

vaqt ichidagi aholining rivojlanish jarayoni nafaqat aholining 
miqdoriy o‘zgarishiga, balki aholi tarkibining sifatiga ham bog‘liq 
bo‘ladi. 
Muayyan bir davr uchun aholi miqdoridagi (S) sodir bo‘lgan 
o‘zgarishlar haqida dinamik qatorlar: S
0
, S
1
, S
2
, .... S
n 
dan bilib olish 
mumkin. 
Aholi soni dinamikasini o‘rganishda, odatda, quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 

---

100 
1) Aholining mutloq o‘sish sur’ati: 
S = S
1 
– S
0
(1) 
2) Aholining nisbiy o‘sish sur’ati 
)
(

К
promilleda o‘lchanadi. 
Promille – ko‘rilayotgan kattalikning mingdan bir ulushidir. 
,
1000
)
(
,
1000
S
M
N
К
S
S
К








(2) 
bu yerda: 
S
- aholining o‘rtacha yillik miqdori, u davr boshi va 
oxiriga aholi miqdorining yarim miqdori sifatida hisoblanadi; N – 
tug‘ilganlar soni; M – o‘lganlar soni. 
3) Aholi sonining o‘sish sur’ati 
)
(
p
T
: 
100
0
1


S
S
T
p
(3) 
4) Aholi sonining o‘rtacha o‘sish sur’ati 
)
(
p
T
: 
,
1
0


n
n
p
S
S
T
(4) 
bu yerda: n – dinamik qator tarkibining soni yoki S
n
va S
0
oralig‘idagi yillar soni. 
5) Aholi o‘sish sur’atining o‘rtacha sur’ati 
)
(
p
T
: 
100


p
пр
T
T
(5) 
bu yerda: 
)
(
p
T
 - davr uchun o‘sishning o‘rtacha sur’ati; 
6) Hayotiylik indeksi (I
v
), tabiiy o‘sish sur’atidan farqli o‘laroq, 
u tug‘ilganlarning (N) o‘lganlar (M) sonidan farqini emas, balki 
nisbatini bildiradi: 
100


M
N
I
v
(6) 
Tabiiy o‘sish sur’ati va hayotiylik indeksi ko‘rsatkichlari 
yordamida aholining tabiiy harakat tezligi o‘lchanadi. Agar ma’lum 
bir vaqt oralig‘i davomida tug‘ilish soni o‘lim sonidan ortib ketsa, 

---

101 
keksa avlod ko‘plab bolalar va nevaralardan iborat avlodlar 
tomonidan yangilanayotganligini taxmin qilish mumkin.