O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

I BO‘LIM. QADIMGI VA ANTIK DAVR ARXIVLARI 
1-§. Arxivshunoslik kursining predmeti, metodologik asoslari, 
maqsad va vazifalari 
 
Darsning maqsadi:  Arxivlar va arxivshunoslik ishi haqida tu-
shuncha hosil qilish, arxivlarning tariximizni o‘rganishdagi o‘rni, 
Markaziy Osiyodagi qadimgi va o‘rta asr arxivlari to‘g‘risida ma’lu-
mot berish, dars davomida erishilgan yutuqlarni tadqiqot ishlarida 
qo‘llay olish malakasini shakllantirish. 
Tayanch iboralar:  Arxiv, arxivarius, arxivshunoslik, “Arxivlar 
to‘g‘risidagi” qonun, “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademisi-
ning tarix institutining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qa-
ror, O‘zRMAF. 
 
Arxivshunoslik – arxivlar haqidagi fan bo‘lib, arxiv ishining tari-
xi, arxiv faoliyatining vazifalari va xarakteri, ularni komplektatsiya 
qilish tamoyillari va arxiv hujjatlaridan foydalanishni o‘rganadi. Arxiv 
so‘zi atamasiga kelsak, bu lotincha “arxivium - hukumat binosi so‘zi-
dan kelib chiqqan. Lekin “Arxiv” atamasining hozirgi qo‘llanish ma’-
nosi birmuncha kengroq. 1999 yil 15 apreldagi “Arxivlar 
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 3-moddasida 
“arxiv” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan; “Arxiv – arxiv 
hujjatlari majmui, shuningdek arxiv muassasasi yoki korxona, 
muassasa va tashkilotning arxiv hujjatlarini qabul qiluvchi, saqlovchi 
va ulardan foydalanuvchi tarkibiy bo‘linmasi”. 
  
Arxivlar bu mustaqil muassasalar, tashkilotlar, korxonalar bo‘limi 
bo‘lib, hujjatli materiallarni, shuningdek muassasalar, jamiyatlar va 
ayrim shaxslarning ish faoliyati natijasida paydo bo‘lgan hujjatlar to‘p-
lamlarini saqlaydi. Shuni alohida aytish kerakki, arxivlar manbalar to‘p-
lami sifatida ilmiy izlanish maqsadlari, xo‘jaliklarning, davlat bosh-
qaruvining, alohida shaxslarning, jamoat tashkilotlarining ehtiyojlariga 
xizmat qiladi. Arxiv hujjatlaridan foydalanish – bu tarixchi izlanishining 
poydevoridir. Mustaqil O‘zbekistonda tarix fanining rivojlanishida arxiv 
ma’lumotlari katta ahamiyatga egadir. Ma’limki, O‘zbekiston Respub-
likasida tarix fanini rivojlantirishga, tarixiy o‘tmishni ob’ektiv, xolisona 
o‘rganishga katta ahamiyat berilmoqda. Ma’naviyatni tiklashda, 
davlatimizni ma’naviy rivojlantirishda tarix asosiy elementdir. 

---

 
7
O‘zbekiston Respublikasining prezidenti I.A.Karimov doimiy ravishda 
tarixiy qadriyatlarning dolzarb ahamiyatini ta’kidlab kelmoqdalar. 
I.A.Karimovning asarlari va chiqishlarida, shuningdek– bir guruh 
tarixchi olimlar bilan 1998-yil 26-iyunidagi tarixiy uchrashuvida, 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-
iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarix 
institutining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida, 
tarixni o‘rganish ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda, milliy mafkura 
asosida ma’naviyatni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega ekanini 
ta`kidlangan edi. 
Arxivshunoslik arxiv hujjatlashtirish ishlari, arxiv hujjatlariga 
ilmiy-texnikaviy ishlov berish uslublari va ularning tarixiy qimmatini 
aniqlash ekspertizasi, tarixchi-arxivchi olimlar faoliyati sohasi va 
arxiv ilmiy ma’lumotnoma apparatini tashkil qilish masalalari, arxivda 
tadqiqotchilik faoliyati, qimmatli arxiv hujjatlarini ommalashtirish va 
boshqalar bilan bog‘liq masalalarni tahlil qiladi.  
O‘zbekistonda “Arxivshunoslik” fanining o‘quv qo‘llanmasi birin-
chi bor 1997-yilda I.A.Alimov, F.R.Ergashev, A.Bo‘tayevlar muallifli-
gida nashr qilingan. Ikkinchi marta I.A.Alimov muallifligida 2005-yilda 
chop etildi. 1999-yilda O‘zbekiston Oliy Majlisi tomonidan “Arxivlar 
to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinganligi munosabati bilan respublika 
arxiv ishida anchagina o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Davlat arxiv xizmati 
rivojida ayrim muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Arxiv ishi bu davlat va 
nodavlat korxonalar, tashkilotlar va muassasalar arxiv hujjatlarini saq-
lashni tashkil etish, hisobga olish, markazlashtirish hamda ulardan foy-
dalanishni tashkil qilish bilan bog‘liq faoliyatdir. 
O‘zbekistonning milliy davlat sifatida rivojlanishi va bozor 
iqtisodiyoti yo‘liga o‘tishi arxiv ishidagi islohotlarni belgilab berdi. 
Sho‘ro’lar davrida xususiy tashkilotlar, korxonalar bo‘lmas edi, shu-
ning uchun nodavlat arxiv fondlari ham yo‘q edi. Shu sababli ilgarigi 
O‘zbekiston Davlat arxivi fondida faqat davlat tashkilotlari, korxona-
lari va fuqaro’larning arxiv fondlari saqlanardi. Mustaqillik davrida 
O‘zbekiston davlat arxiv fondi o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Mil-
liy arxiv fondi (O‘zRMAF) tashkil qilindi. Qonunda O‘zRMAF davlat 
va nodavlat arxiv fondlaridan tashkil topadi deyilgan. Nodavlat yuri-
dik shaxslarning faoliyati natijasida to‘plangan arxiv hujjatlari, shu-
ningdek fuqaro’larning shaxsiy arxivlari nodavlat arxiv fondini tashkil 

---

 
8
qiladi. Demak, O‘zRMAFda davlat va nodavlat tashkilotlar, korxona-
lar, muassasalar, shaxslar arxiv fondlari saqlanadi. 
Markaziy Osiyo hududida arxiv ishining vujudga kelishi va rivoj-
lanishi davlatchilik tarixi, kichik va katta davlat uyushmalarining paydo 
qilinishi bilan bog‘liq. Har qanday arxivning asosida yozuv yotadi. Yozuv 
paydo bo‘lishi bilan muhim voqea-hodisalarni qandaydir qattiq narsalarga 
– devor, tosh, sopol buyumlar, metal taxtacha, yog‘och va yog‘och 
taxtachalarga qayd qilib borish an’analari paydo bo‘ldi. Shunday qilib, 
muhim voqealar hujjatlashtirilib borilgan va hujjatlarni saqlash an’anasi 
paydo bo‘lgan.  
Kursimizning maqsad va vazifasi Markaziy Osiyoda arxiv ishi-
ning shakllanishi va yo‘lga qo‘yilishi, arxiv ish yuritishi tarixini o‘rga-
nishdir. Arxiv ishi bu yangi davrda paydo bo‘lgan emas. Arxivlar 
qadimgi davrdan boshlab shakllangan. Markaziy Osiyo mintaqasi 
miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragidan, ya’ni ilk temir 
davridan boshlab hududiy davlatchilik jarayonlariga kirib kelgan. 
Manbalar Xvarasmiya, Sug‘uda, Mauri (Marg‘iyona), Baxdi (Baq-
triya), Sakastana (Seiston), Xarxusha (Araxosiya) kabi davlat uyush-
malari haqidagi ma’lumotlar xronologik jihatdan mil av. VII-VI 
asrlarga taalluqli siyosiy tuzilmalar to‘g‘risida tasavvur beradi. Jahon 
miqyosida davlatchilik va davlat hujjatchiligi tarixi mil.av. IV ming 
yillik oxiri – III ming yillik birinchi choragidan boshlab kuzatiladi. 
Lekin u davr hujjatchiligida amal qilgan yozuv tasvir ifodali iyeroglif-
lardan iborat edi. Mesopotamiya hududlarida esa dastlabki bo‘g‘inli, 
ponasimon belgi tizimlari yaratilgan edi. Markaziy Osiyo davlatchilik 
mahkamaviy ish yuritish haqida gap ketganda, bu amaliyotda yozuv 
madaniyatining yuqori saviyasini belgilovchi alifboli yozuv tizimlari-
dan foydalanilgan va bu davr miloddan avvalgi birinchi ming yillik-
ning o‘rtalaridan boshlangan. 
Ma’lumki, Ahmoniylar saltanati O‘rta Osiyo va O‘rta Sharq min-
taqasining katta qismini ham o‘z tasarrufiga olgan. Bu mintaqada 
Ahmoniylar davlatida amal qilgan oramiy yozuvli hujjatchilik saqla-
nib qolmagan. Biroq saltanat doirasiga kirgan Parfiya, Xorazm, Sug’d 
va Baqtriya o‘lkalarida tez orada oramiy yozuvi asosida mahalliy 
tillarga muvofiqlashgan yangi alifbolar paydo bo‘lgan. Ayni shu 
alifbo tizimlarida yozilgan davlat hujjatlarini arxivlashtirish jarayoni 
miloddan avvalgi ming yillikning so‘nggi asrlarida va milodning I 

---

 
9
asridan boshlab ko‘zga tashlanadi. Jumladan, Parfiya, Kushon, 
Xorazm, Sug’d arxivlari fikrimizning dalili bo‘la oladi. 
Ahmoniylar salatanatida amal qilgan oramiy yozuvli va oramiy 
tilli hujjatchilik arxivlari saltanatning g‘arbiy qismiga taalluqli bo‘lib, 
bizning mavzuimizdan tashqaridadir (bular Elefantin arxivi - mil. 
avvalgi V asr, Suza arxivi - mil av. VI asr, Persepol arxivi - mil.av. V 
asr va boshqalar)
1
. 
Ahmoniylar davlatidagi davlat hujjatlarini arxivlashtirish an’analari 
Markaziy Osiyoga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Jumladan, Afg‘o-
nistonning shimolidagi Ravatak qishlog‘idan kushonlar davriga oid katta 
arxiv topilgan. U yerdan 80-yillarda 100 dan ortiq baqtriya hujjatlari 
topilgan, ular teri, mato va taxtachalarga yozilgan. 1948-yilda M.E.Mas-
son rahbarligidagi Janubiy Turkmaniston arxeologik ekspeditsiyasi va-
killari Eski Nisodan bir necha oramiy yozuvli sopol bo‘laklarini topish-
gan. Eski Nisodagi vino omboridan yozuvlar bitilgan 3000 dan ortiq 
sopol bo‘laklari topilgan. Fanga Eski Niso arxivi nomi bilan kirgan 
parfiya arxiv hujjatlari qadimgi tariximizni o‘rganishda muhim manba 
bo‘lib xizmat qiladi. Qadimgi Xorazm vohasining Ellikqal’a massivi 
(hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumani)dan topilgan Tuproq-
qal`a arxivi va Mug‘ tog‘i Sug‘d hujjatlari arxivi tariximizdagi kam 
o‘rganilgan sahifalarni to‘ldirishda muhim hisoblanadi.  
 Zarafshon daryosining yuqori oqimida sug’d hujjatlarining ulkan 
arxivi topilgan. Tarix fanida bu arxiv “Mug‘ tog‘i sug‘d hujjatlari” 
nomi bilan ataladi. Arablar bosqinidan keyin devonxona ish yuritish 
va arxivlashtirish ishlari yanada rivojlandi va kengaydi. Ayniqsa, 
ma’muriy-xo‘jalik tizimi rivojlangan somoniylar davlatidagi davlat 
boshqaruvini alohida ko‘rsatish mumkin. 
Tarixdan ma’lumki, Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali Ibn Sino 
foydalangan arxiv – kutubxona bo‘lgan. Markaziy Osiyoda arxivlar 
XI-XII asrlarda Xorazm davlatida, keyinchalik Oltin O‘rda, Temu-
riylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar davrida ham mavjud edi. 
O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasidagi barcha davlatlarda 
devonxona ish yuritishi va arxivlashtirish ishi keng tarqalgan. Jo‘ybor 
shayxlari arxivi, Buxoro amiri Qushbegi arxivi, Xiva xonligining 
                                                 
1
 Дандамаев М.А, Луконин В.А. Культура и экономика Древнего Ирана. –
М., 1980; Дьяконов И.М. Люди города Ура. –М., 1990. 

---

 
10
Qozilik arxivi, Turkiston general-gubernatorligi arxivi va boshqa 
arxivlar arxiv an’anasining davomiyligidir. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi o‘zbek xalqi-
ning qo‘lyozma hujjatlari saqlanadigan eng katta xazinasidir. Bu yerda 
saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar vaqfnomalar bo‘lib, ular Somo-
niylar davridan boshlanadi. Shu davr vaqfnomalari O‘zFA Sharqshu-
noslik instituti fondlarida hamda Madaniy Meros ob’ektlarini muho-
faza qilish va ulardan foydalanish boshqarmasida ham saqlanmoqda.  
Qadimgi davlatlarning, o‘rta asr saltanatlari va so‘nggi xonliklar-
ning XIX asrgacha bo‘lgan hujjatli manbalari bizgacha to‘liq saqlan-
magan. O‘zaro urushlar, vayronagarchiliklar oqibatida arxiv hujjatlari 
yo‘q bo‘lib ketgan. Qo‘qon va Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirli-
gining qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Podsho Rossiyasining Markaziy 
Osiyoni bosib olgandan keyingi davr arxivlari to‘la saqlanib qolgan. 
Xulosa shuki, mazkur “arxivshunoslik” kursida biz Markaziy 
Osiyoda paydo bo‘lgan davlatlar va ularda arxiv ishining yo‘lga qo‘yi-
lishi masalasi bilan tanishamiz va tarixni o‘rganishda ulardan foyda-
lanish imkoniyati hamda zaruriyati haqida fikr yuritamiz.