O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
Akkad hujjatlari 
Old Osiyoning chegaralarida IX-VII asrlarga taalluqli ossur 
(ashshuriy) yozuvlari eron qabilalari to‘g‘risida muhim ma’lumotlar 
beradi. Yozuvlarda Ossuriya qo‘shinlarining u yoki bu Eron viloyat-
lariga yurishlari aks ettirilgan. Masalan, shunday matnlarning birida 
Parshumashaning podshosi Kir I esga olinadi. Yozuvlardan ba’zilarida 
Ossuriyaning oliy xudosi Ashshurga qaysidir bir harbiy yurish tafsiloti 
                                                 
6
Bulla so‘zi hujjat o‘ramining tizimcha bog‘ichi ustiga yopishtirilgan loyga 
tushirilgan muhr izi ma’nosini bildiruvchi atama.
 

---

 
25
ma’lum qilingan. Shunday matnlar orasida Sargon II ning Urartu va u 
bilan qo‘shni viloyatlarga 714-yilda qilgan urushi haqida ma’lumot 
berilgan. Eron viloyatlariga uyushtirilgan yurishlarning muhim natija-
lari, jumladan muhim tarixiy voqealar ossuriya harbnomalarida bayon 
qilingan. Shu bilan birga, ba’zi shohlar yurishlarining geografik bayo-
ni ham berilgan, g‘alabanoma yozuvlarida esa voqealarning qisqa 
bayoni berilgan. Ossuriya podsholarining yurishlari haqidagi ikkita 
tosh lavha Midiya hududidan topilgan. 
Hamma matnlarda Ossuriya yurishlarining g‘alabalari sharafla-
nadi, ammo mag‘lubiyatlari to‘g‘risida og‘iz ochilmagan. Lekin ossur 
ayg‘oqchilarining xabarlari, chegara viloyatlari hokimlarining ossur 
podshosiga xabarlari, shohning farmoyishlari va VIII-VII asrlardagi 
diplomatik yozishmalar ham saqlanib qolgan. Ossur podsholarining 
chegara viloyatlardagi voqealar yuzasidan xudolarning karomatli 
kohinlari (orakul)ga murojaatlari ham diqqatga sazovordir (Masalan;, 
VII asrning ikkinchi choragida Assarxadon va Ashshurbanipalning 
murojaatlari). 672-yil Ossur podshosi Assarxadonning Midiya hukm-
dori bilan tuzgan shartnomasining matni ham saqlanib qolgan. Bu 
matn Midiya hukmdori buyrug‘i bilan akkad tilida yozdirilgan bo‘lib, 
qadimgi Midiya hududida saqlangan. 
VIII asrdan boshlab Bobilda ob-havo haqidagi yozuvlarda muhim 
tarixiy voqealar xronologik tartibda bayon qilingan. Shu matnlar aso-
sida 745-668, 626-623, 616-595 va 556-538-yillarda sodir bo‘lgan 
Eronning siyosiy voqealari tarixi bayon qilingan. Bu xronikalarda, 
jumladan, Midiya va Bobil qo‘shinlari zarbasiga dosh bero’lmay 
mag‘lub bo‘lgan Ossuriya davlatining qulashi hikoya qilingan (616-
609-yillarda Xronika Gedda deb ataluvchi), shu bilan birga eronliklar 
tomonidan Mesopotamiyaning bosib olinishi ham tilga olinadi. (556-
538-yillarda Nabonid-Kir xronikasi. Bu hujjat Kir II davrida tuzilgan 
bo‘lib, Nabonidga adovat ruhida yozilgan). 
Keltirilgan so‘nggi xronikalarda Mesopotamiyaning eronliklar tomo-
nidan bosib olingandan so‘ng bobil kohinlari tomonidan yozilgan matnlar 
uchraydi. Bu avvalo so‘nggi Bobil shohi Nabonid hukmronligining to‘liq 
bo‘lmagan she’riy usulda yozilgan hisobotidir. Matnlarda forslarning, 
jumladan, Kir II ning faoliyati, Bobilga harbiy yurishlari va mamlakatni 
bosib olishi haqidagi ma’lumotlar uchraydi. Ayniqsa, Kir II ning Meso-
potamiyaning bo‘ysundirilgan aholisiga nisbatan tutgan siyosati haqida 

---

 
26
hikoya qilinadigan Kir II ning silindri
7
 katta ahamiyat kasb etadi. Kir 
yozuvining akkad tilidagi tarjima matni Urdan ham topilgan. Biroq, bar-
cha matnlar Kirning foydasiga Nabonidni qoralab yozilgan. Shuning 
uchun matnlar sinchkovlik bilan taqqoslab o‘rganilishi muhimdir. 
Bobildan bir qolipda bo‘lgan so‘nggi ahmoniy shohlarining yozuv-
lari bilan bir qatorda ahmoniylar davriga oid 4000 dan ortiq xususiy 
huquqiy va ma’muriy xo‘jalik hujjatlari topilgan. Ularning asosiylari 
(3000) Kir II, Kambiz va Doro I hukmronligi yillariga tegishlidir. 
Hujjatlar so‘nggi bobil lahjasida akkad tilida tuzilgan va aksariyati 
xumdonda pishirilmagan loy taxtachalarga yozilgan. Bundan tashqari, 
mingdan ortiq ahmoniylar davri bobil hujjatlari hali nashr qilinmagan 
(ular muzeylarda va xususiy jamg‘armalarda saqlanmoqda). 
Bobildagi ibodatxona va shaxsiy arxivlarda saqlanayotgan 400 ta 
xat ham ahmoniylar davriga oiddir. Ular uzun ingichka to‘g‘ri to‘rt-
burchak loy taxtachalarga mayda zich qilib yozilgan. Ularning ba’zi-
lari xumdonda pishirilgan, ko‘pchiligi quyoshda quritilgan. Xatlar 
manzilga muhrlangan loy konvertlarda jo‘natilgan, shu bilan xatning 
maxfiyligi himoya qilingan va shikastlanishining oldi olingan. Xat-
larning ko‘pchiligi ma’muriy-xo‘jalik xarakterga ega bo‘lgan. Xatlar-
ning aksar ko‘pchiligi Urukdagi Eanna ibodatxonasi va Sispardagi 
Ebabbarra arxivlaridan topilgan. Xususiy arxivlardan ham xatlar topil-
gan (tadbirkorlik yozishmalari, oilaviy yozishmalar va b.). 
Bobil hujjatlarining kattagina qismi yirik shaharlar (Bobil, Sippar, 
Ur, Uruk, Nippur va b.)dan topilgan. Bobildagi ayrim ahmoniylar 
davri davlat (shoh) arxivlari matnlarini hisobga olmaganda, barcha 
hujjatlar ibodatxona va shaxsiy arxivlarga taalluqli. Ibodatxona arxiv-
laridan Urukdagi Eanna va Sippardagi Ebabbarr ibodatxona arxivla-
rini alohida ta’kidlamoq zarur. 
Shaxsiy arxivlardan Egibi va Murashu xonadoni shaxsiy arxivlari 
boy hujjatlar fondiga ega. Egiba arxivi hujjatlarining ko‘pi Bobilda va 
uning atroflarida tuzilgan. Ammo bu arxiv hujjatlari turli muzey va 
nashriyotlarga tarqalib ketgan. 
Murashu xonadoni arxivi bitta xonadan topilgan, shuning uchun 
to‘liq nashr qilingan. Hammasi bo‘lib, 730 ta taxtacha (taxtacha). Ular-
ning aksariyati juda yaxshi saqlangan. Shu kungacha asosiy ko‘pchiligi 
                                                 
7
 Silindr – loy g‘o‘lak. Unga Kir II harbiy yurishi, bosib olingan yurt aholisiga 
nisbatan siyosati haqidagi ma’lumotlar mixxat bilan o‘yib yozilgan. 

---

 
27
nashr qilingan. Ular o‘nlab kotiblar tomonidan juda toza va mayin 
pishitilgan loyga yozilgan. Taxtachalar Nippur va atrofdagi viloyatlarda 
yozilgan. Ularda 200 dan ortiq aholi punktlari tilga olinadi. Aksariyat 
matnlar Artakserks I va Doro II davri bilan sanalashtirilgan. 
Hujjatlarning ozgina qismi boshqa davlatlarga tegishli. Bu esa 
bobilliklarning savdo ishlari bilan boshqa davlatlarga borganligi va u 
yerda turli xil shartnomalar tuzganligidan dalolat beradi. Masalan;, 
Egibi va Murashu xonadoni a’zolari Ekbatan va Suzaga borishgan va 
u yerda tuzilgan shartnomalar yetib kelgan. Bobildan tashqaridagi 
joylarda akkad tilida hujjatlarning tuzilishi ahmoniylar davrida o‘sha 
joylarda ko‘plab bobilliklar yashaganligidan dalolat beradi. 
Persepoldagi taxtachalar orasida 502-yilda davlat solig‘i to‘laganlik 
qayd qilgan akkad tilida yozilgan bitta mufassal matn topilgan. 
Kamerunning fikricha, bu hujjat Persepolda tuzilmagan, balki birorta 
Bobil shahrida tuzilib, keyinchalik Eronga keltirilgan, bunday bo‘lmasligi 
ham mumkin, chunki matnda soliq to‘lovchilar bobilliklar emas, 
midiyaliklar bo‘lib chiqqan. Persepoldagi qal’a devorlari taxtachalari 
orasida yangi bobil lahjasidagi taxtacha topilgan, lekin bu hujjat hali 
o‘qilmagan. Neyrabda (Suriyadagi Halafdan 5 km masofada) akkad 
tilidagi hujjat topilgan bo‘lib, uning sanalari Nabonid davridan to Kambiz 
va Navuxodonosar IV davrigacha bo‘lgan yillar bilan taqqoslanadi.