O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

ming 
kishi 
Aholi 
zichligi, 
1 
km.kv. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
448,9 
100 
27767,1 
100,0 
16949,1 
59,0 
Qoraqalpog’iston 
166,6 
37,11 
43,0 
6,0 
811,7 
9,5 
Andijon 
4,3 
0,96 
49,3 
9,0 
1690,3 
570,1 
Buxoro 
40,3 
8,98 
31,7 
5,8 
1083,2 
38,1 
Jizzax 
21,2 
4,72 
27,9 
4,0 
742,4 
49,9 
Qashqadaryo 
28,6 
6,37 
52,2 
9,2 
1841 
85,4 
Navoiy 
111,0 
24,73 
26,8 
3,1 
492,9 
7,4 
Namangan 
7,4 
1,65 
49,9 
8,0 
1331,6 
286,3 
Samarqand 
16,8 
3,74 
59,0 
11,1 
2186,5 
174,5 
Surxondaryo 
20,1 
4,48 
32,9 
7,3 
1568,1 
96,6 
Sirdaryo 
4,3 
0,96 
17,7 
2,6 
468,1 
158,2 
Toshkent 
15,3 
3,41 
39,2 
9,4 
1505,9 
162,1 
Farg’ona 
6,8 
1,51 
66,6 
10,9 
2085,5 
432,6 
Xorazm 
6,1 
1,36 
32,1 
5,5 
1141,9 
240,3 
Toshkent sh. 
0,3 
0,07 
38,0 
8,1 
0,0 
7161,7 
 
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida 
tayyorlangan. 
oldingi o’n yilliklar davrida demografik jarayonlarga e’tibor berilmaganligi yetarli 
darajada aniq ko’rsatilgan. Murakkab demografik vaziyatdan kelib chiqqan asosiy 
ijtimoiy muammolardan biri yuqori va deyarli nazorat qilinmaydigan tug’ilish hamda 
aholining nisbatan past darajadagi hududiy va tarmoqqa oid safarbarligidir. 
Shuni ta’kidlash kerakki, O’zbekistonda faqatgina mustaqillikka erishilgach, davlat 
tomonidan aniq demografik siyosat olib borilib, kompleks ijtimoiy-iqtisodiy chora-
tadbirlar amalga oshirila boshladi. Ushbu va boshqa omillarni hisobga olgan holda bozor 
islohotlarining boshlang’ich davridayoq aholining ish bilan bandlik sohasida yangi 
siyosat ishlab chiqildi. Uning asosida esa inson resurslarini sifat jihatdan shakllantirish, 
zamonaviy tartibga solinadigan mehnat bozori tizimini yaratish va uning samarali faoliyat 
ko’rsatishiga erishish kabi maqsadlar yotadi. 
Mamlakatimizda demografik jarayonlarning murakkab ko’rinishiga sabab bo’lgan 
omillardan biri sifatida aholining respublika hududlari bo’ylab notekis taqsimotini 
ko’rsatish mumkin. Kishilarning turli mintaqalarda turlicha miqdor va zichlikda 
joylashuvi o’ziga xos muammo hisoblanib, bu holat mamlakatning tarixiy, jug’rofiy va 
tabiiy-iqlimiy xususiyatlari hisobiga yuzaga kelgan. 

---

261 
Respublikamizda aholi soni tez o’sib borayotganligi sababli uning zichligi ham oshib 
bormoqda. Masalan, 1940 yilda har bir km. kv. ga 14,6 kishi to’g’ri kelgan bo’lsa, bu 
ko’rsatkich 1991 yilda 45,0 nafarni, 2007 yil boshida esa 59,0 kishini tashkil etgan. 
Binobarin, aholining o’rtacha zichligi jihatidan O’zbekiston MDHga a’zo mamlakatlardan 
va Markaziy Osiyodagi boshqa respublikalardan oldinda turadi. 
Hozirgi kunda O’zbekistonning 14 ta ma’muriy – hududiy bo’linmasidan
10 tasi, shu jumladan, Toshkent shahri odamlar zich bo’lgan hududlar jumlasiga kiradi. 
Vaholanki, ular O’zbekiston hududining atigi choragini, aholi uncha zich bo’lmagan 
to’rtta viloyat esa respublikaning qolgan to’rtdan uch qismini egallagan (5.4-jadval). 
Respublikamizning eng zich hududi Toshkent shahri hisoblanib, poytaxt hududi 
mamlakat umumiy maydonining 0,07 % ini tashkil etgani holda, uning har bir km.kv.iga 
7161,7 kishi to’g’ri keladi. Demografik jarayonlar nisbatan muammoli tus olgan Farg’ona 
vodiysi viloyatlarida yurtimiz jami aholisining 27,9 % istiqomat kilib, mazkur mintaqa 
respublika hududining 4,1 %ini egallaydi. Zichlik Andijon viloyatida 570,1 kishi/km.kv.ni, 
Farg’ona viloyatida 432,6 kishi/km.kv.ni va Namangan viloyatida esa 286,3 kishi/km.kv.ni 
tashkil etmokda. Shuningdek, ushbu ko’rsatkich Xorazm, Samarqand va Toshkent 
viloyatlarida ham yuqoridir. 
Qoraqalpog’iston, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida aholi zichlik 
darajasi past ko’rsatkichga ega bo’lib, bu holat shu hududlarning kattaligi va tabiiy-
iqlimiy omillar hisobiga vujudga kelgan. Qoraqalpog’iston maydoni mamlakat 
hududining 37,1 %ini tashkil etib, bu yerda jami aholining 6,0 % istiqomat qilsa, 
respublikaning chorak qismida joylashgan Navoiy viloyati ulushiga esa umumiy 
aholining atigi 3,1 %i to’g’ri keladi. 
Zichlik ko’rsatkichlariga tabiiy-jug’rofiy, iqlim, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy 
kabi omillar ta’sir qiladi. Shuningdek, aholining mexanik (migratsion) harakatlari ham 
mehnat resurslarining hududlar bo’ylab qayta taqsimlanishi va takror ishlab chiqarishni 
yuzaga keltiruvchi asosiy manbalardan biridir. 
Migratsiya – aholi, jumladan, ishchi kuchining bir hududdan ikkinchisiga ko’chib 
o’tish harakati bo’lib, uning miqyosi va sur’ati mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy va 
iqtisodiy vaziyat hamda mehnat bozori hajmini ham belgilab beradi. Ishchi kuchi 
migratsiyasi, odatda, mehnatga qobiliyatli aholining ishlab chiqarishni rivojlantirish va 
joylashtirishdagi o’zgarishlar bilan bog’liq holda makoniy qo’chib yurishi sifatida ham 
ta’riflanadi. U kishilarning doimiy yashash va ish joyini o’zgartirishi, hududning 
ma’muriy chegaralarini kesib o’tishi, istiqomat o’rnida uzoq muddat bo’lmasligi 
natijasida kelib chiqadigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayon hisoblanib, tumanlararo, 
shaharlararo, viloyatlararo, mintaqalararo va davlatlararo yo’nalishlarda amalga oshadi. 
Ko’chishga tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy-iqtisodiy, demografik, siyosiy-huquqiy, milliy-
etnik, irqiy va diniy omillar bevosita ta’sir qiladi. Uning vujudga kelishi turli ob’yektiv va 
sub’yektiv sabablar bilan belgilanadi: 
- o’z kasb yo’nalishini amalga oshirish bo’yicha imkoniyatlar yaratish, boshqa 
yashash joyida yuqori ish haqi va mehnat sharoitlariga ega bo’lgan ishga joylashish; 
- inson sog’ligi hamda iqlimga xos yashash sharoitlarining zarurligi; 
- qarindosh-urug’ va yaqin insonlarga qo’shilish; 
- ma’lum bir madaniyatga, bilimga va yashash tarzini o’zgartirishga bo’lgan 
ehtiyoj; 

---

262 
- mehnat ziddiyatlari va oiladagi kelishmovchiliklar; 
- tasodifiy holatlar (vaziyatlar) va h.k. 
Mamlakat hududiga ko’chib kelish (immigratsiya) va undan ko’chib ketish 
(emigratsiya) miqdorlari o’rtasidagi farq migratsiya qoldig’ini anglatadi. Migratsiya 
qoldig’i (sal’dosi)ning miqdori (ijobiy yoki salbiy) migratsiyaning ishchi kuchi bozorini 
shakllantirishga bevosita ta’sirini tavsiflaydi. Bunga mazkur mintaqadagi kelganlar va 
ketganlar tarkibidagi tafovut ta’sir qiladi. 
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bugungi holati uchun manfiy migratsiya 
qoldig’i xos bo’lib, u mamlakat mustaqilligidan so’ng avj oldi (12.5-jadval).