O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

 
 
 
 
 
 
 
3.1. – chizma. Ishsizlik kelib chiqish sabablari va iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari.
ko’rsatish butunlay yo’qoladi. Shunday vaziyat vujudga keladiki, unda yalpi milliy 
mahsulotning hajmi yaratilishi mumkin bo’lgan potentsia-li yalpi milliy mahsulotdan 
kamroq bo’ladi. 
Shuning uchun, ishsizlikning bozor iqtisodiyoti uchun «tabiiy» me’yori va hatto 
zaruriy miqdori degan tushuncha bugungi kunda turli guruh olimlari turlicha talqin 
qilinadilar. Birinchi guruh olimlari ishsizlikning tabiiy darajasini ish haqi va inflyatsiya 
3
Holmo’minov Sh.R, Myehnat bozori iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. “Taraqqiyot XCh”nashriyoti. –T , 2004 yil, 55-56 
byetlar
Ishsizlik 
Ish haqini pastligi 
Myehnat sharoitlari 
qoniqarli еmasligi 
Ish joylarini yetishmasligi 
Tarkibiy o’zgarishlar tufayli 
ishlab chiqarishni qisqarishi 
Ish qidiruvchi aholining 
malaka darajasini pastligi 
Ish qidiruvchilarni raqobatga 
bardosh byera olmasligi 
Oqibatlari 
Sabablari 
Aholini ish bilan bandlik 
darajasi pasayadi
Aholi turmush darasini 
pasayadi 
Mamlakatga kirib 
kyelayetgan invyestitsiya 
oqimini pasaytiradi 
Mamlakatda ishsizlik 
darajasini oshadi 
Ishlab chiqarishni 
kamayishi va YaIM 
pasayadi 
Inflyatsiya darajasi oshadi 

---

58 
barqaror bo’ladigan darajadagi sifat ko’rsatkichi bilan ta’riflaydilar: ishsizlikning bu 
darajadan pasayishi inflyatsiyaning o’sishiga olib keladi. Aslida tabiiy ishsizlikning 
bunday ta’rifi inflyatsiya, ish haqi va aholini ish bilan bandlik darajasini bir-biriga bog’liq 
deb hisoblaydigan neoklassiklarga tegishlidir, deb hisoblaydilar. Boshqa tadqiqotchilar 
ishsizlikning tabiiy darajasi sifatida ishsizlikning ixtiyoriy xaraktyerda bo’ladigan –
ishsizlik darajasi «teng vaznli» (muvozanatli) bo’lgan davrdan e’tirof etadilar. 
Uchinchilari esa ishsizlikning tabiiy darajasini bo’sh joylar miqdori ishsizlar soniga teng 
bo’ladi deb ta’riflaydilar. To’rtinchilari – ishsizlikning o’zgarmas darajasi va uning 
me’yoriy davomiyligi bo’yicha aniqlaydi deb ta’riflaydilar. Xalqaro Mehnat Tashkiloti 
(XMT) standarti bo’yicha tabiiy ishsizlik darajasi 1,5-2,5 %ni tashkil etadi. 
Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken notabiiy yoki davriy ishsizlikning salbiy ta’sirga 
ega ekanligini matematik holda isbotlab berdi. A. Ouken qonuniga ko’ra ishsizlikning 
tabiiy darajasi 1,0 %ga oshganda yalpi milliy mahsulot 2,5 %ga kamayadi yoki 2,5 % yalpi 
milliy mahsulot yo’qoladi. Demak, mos ravishda ularning nisbati 1:2,5ga teng. Shu 
nisbatga asoslanib, yo’qotilgan yalpi milliy mahsulotning absolyut qiymatini aniqlash 
mumkin. 
Aslida, Ouken qonuni quyidagi omillarni belgilaydi: 
- ishsizlikning tabiiy me’yorini, shunga ko’ra esa ish bilan to’liq bandlikni; 
- hatto tabiiy me’yordan chetga chiqadigan hollarida ham ishsizlikning mavjud 
me’yorini barqarorlashtirish uchun kerak bo’ladigan yalpi milliy mahsulot o’sishi 
sur’atini; 
- 1:2,5 nisbati to’g’risidagi qoida ishsizlik va bozor sharoitidagi to’liq ish bilan 
bandlik muammosini hal qilish uchun yalpi milliy mahsulot o’sishi sur’ati qanday bo’lishi 
kerakligini ko’rsatadi. 
Oukenning hisob-kitoblariga ko’ra, AQShning sharoitiga tatbiqan, ishsizlikning 
mavjud me’yorini barqarorlashtirish uchun yalpi milliy mahsulotning 2,7 % o’sishini 
ta’minlash kerak. Bu ishsizlik me’yorining oshib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun zarur, 
chunki ishchi kuchining soni aholining ko’payib borishi hisobiga har yili oshadi va undan 
foydalanish unumliroq bo’lib boradi. Shu sababli ishsizlikni avvalgi darajasida saqlab 
qola oladigan yangi ish o’rinlari yaratish uchun yalpi milliy mahsulot o’sishi har yili 2,5-3 
% tashkil etishi kerak bo’ladi. Shunday qilib, bunday hisob-kitoblar ishonchliligining 
cheklangan darajadaligi ayon bo’lmoqda – bu hisob-kitoblar konkret mamlakat bo’yicha 
uning iqtisodiy rivojlanishining muayyan bosqichiga tatbiqan qo’llanilishi maqsadga 
muvofiq. 
Iqtisodiyotda to’liq ish bilan bandlikka ishsizlikning ekspertlar 4-5 % deb 
baholaydigan tabiiy darajasi yuzaga kelganida erishilgan bo’ladi. Ishsizlik tizimini, ya’ni 
uning turli shakllari o’rtasidagi nisbatni tahlil qilishda umuman mamlakat iqtisodiyotidagi 
va ayrim (tarmoq va hududiy) mehnat bozorlaridagi ishsizlik bilan bo’sh o’rinlar soni 
o’rtasidagi nisbat va bog’liqlikni tahlil qilish maqsadga muvofiq. Ushbu bog’liqlikni 
Beverij egri chizig’i ifodalaydi
1
. 
1
Beverij egri chizig’i friktsiyaviy ishsizlik bilan tarkibiy ishsizlik o’rtasidagi nisbatni emas, balki tsiklli ishsizlik bilan 
muvozanatli ishsizlik o’rtasidagi nisbatni aniqlash imkonini beradi. Shunisi ham borki, bir xildagi mehnat turi bozori 
tahlil qilinayotgan bo’lsa, unda faqat friktsiyaviy ishsizlik mavjud bo’ladi, tarkibiy ishsizlikning esa bo’lishidan 
bo’lmasligi ehtimoli ko’proq.

---

59 
Ettinchi rasmda bo’sh o’rinlar darajasi (V) bilan ishsizlar soni (U) o’rtasidagi 
funktsional o’zaro bog’liqlik ko’rsatib berilgan. Ushbu o’zaro bog’liqlik teskari chiziqsiz 
tusga ega bo’lib, shunday giperbola sifatida namoyon bo’ladiki, bu giperbola 
koordinatalar o’qiga yaqinlashadi, lekin ularga daxl qilmaydi, chunki iqtisodiyotda 
hamisha bo’sh o’rinlarning (hatto ular juda ham jozibasiz bo’lishi ham mumkin) va 
ishsizlarning qanchadir miqdori mavjud bo’ladi. 
OZ chizig’i – to’g’ri burchak bissektrisasi, bu shunday nuqtalar o’rnashgan joyki, 
ularda U=V, ya’ni bo’sh o’rinlar soni ishsizlar soniga to’g’ri keladi. Ayni ushbu holda 
ishsizlik to’liq ish bilan bandlikni ta’minlaydigan o’z tabiiy darajasiga to’g’ri keladi. 
Beverjning UV
1
egri chizig’ida A nuqtasida bo’sh o’rinlar miqdori U
A 
ishsizlar soni U
A 
ga teng keladi; binobarin, U
A
ishsizlikning tabiiy darajasidir. 
Shunisi 
ham 
ayonki, 
UV
2 
egri 
chizig’iga 
ishsizlikning 
yuqoriroq
(S nuqtasidagi) tabiiy darajasi to’g’ri keladi. Beverij egri chizig’ining chapga siljishi 
ishsizlarning ish topganliklari va shu tariqa ishsizlar soni ham, bo’sh o’rinlar soni ham 
kamayganligini anglatadi. Bu esa friktsiyaviy yoki (va) tarkibiy ishsizlik darajasining 
pasayishi natijasida ro’y beradi.