O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti «ijtimoiy fanlar» kafedrasi

 
I.6. Mustaqil ta’limni tashkil qilishda adabiyotlar ro‘yxatining taqdim 
qilinishi 
«Dinshunoslik» fanining ishchi o‘quv dasturida har ma’ruza va seminar darslari 
uchun hamda fan uchun umumiy, asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar, manbalar 
ro‘yxati beriladi. Mustaqil ta’limni tashkil kilish jarayonida shuni inobatga olish 
zarurki, talaba ma’ruza uchun belgilangan asosiy adabiyotlardan mustaqil ta’lim 
mavzusi uchun etarli ma’lumot ololmasligi mumkin. Chunki, mustaqil ta’lim 
mavzusi aynan bir muammoviy mavzuga yoki aniq bir masalaga yo‘naltirilgan 
bo‘ladi. Bu esa aynan shu masala uchun tegishli bo‘lgan adabiyotlar va manbalar 
ro‘yxatini qo‘shimcha tarzda talabalarga etkazib berish zaruriyatini yuzaga keltiradi. 

---

12 
Adabiyotlar va manbalar ro‘yxatiga ega bo‘lgan holda aniq bir mavzu yuzasidan 
ma’lumotlar yig‘ish va uni tahlil qilish talabaga osonlik tug‘diradi, uning vaqt 
taqsimotini to‘g‘ri tashkil qilishga yordam beradi, bu esa o‘z navbatida mustaqil 
ta’lim jarayonida olingan natijaning samarali bo‘lishiga zamin yaratadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

13 
II. MUSTAQIL TA’LIM JARAYONIDA ADABIYOTLAR BILAN 
MUSTAQIL ISHLASH USLUBIYOTI 
Malumki, ijtimoiy fanlardan olingan bilimlarni puxta egallashda ma’ruza, 
amaliy mashg‘ulotlar, mustaqil ishlash, nazariy-ilmiy anjumanlar, o‘zaro suhbatlar 
o‘tkazish, radio-televidenie orqali beriladigan ijtimoiy-siyosiy eshittirish va 
ko‘rsatuvlar, matbuotdan hamda internetdan keng foydalanish kabi turli yo‘nalish va 
uslubiyatlardan foydalanish mumkin.
Adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ikki, ya’ni keng va tor ma’noga ega bo‘lib, 
keng ma’noda deganda, umuman bilimlarni mustaqil o‘rganish tushuniladi. Tor 
ma’noda esa birinchi manbalar, ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar ustida yakka tartibda 
mustaqil o‘qish, ya’ni «aql-zakovat bilan ishlashga katiy kirishish» tushuniladi. 
Kitob ustida ishlash uzoq tarixga borib taqaladi. Insoniyat paydo bo‘lishi bilan 
o‘z tarixi, madaniyati, fan yutuqlarini keyingi avlodga asosan shu kitob orqali 
qoldirganlar. Demak, kitob ustida tinimsiz ishlagan kishigina o‘z bilimini oshirib, 
mustahkamlab boradi. Misol uchun Sharqning buyuk allomalaridan Abu Nasr 
Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad al-Farg‘oniy, Mirzo 
Ulugbek, Alisher Navoiy va boshqalar tinimsiz mehnat orqali o‘z bilimlarini oshirib 
borganlar va yangi-yangi muammolar echimini topishga harakat qilganlar. Demak, 
biron-bir fanni egallashda, uni chuqur va har tomonlama o‘rganmoq uchun ko‘plab 
kitoblar bilan ishlash zarurdir. 
«Dinshunoslik» fanini o‘rganish jarayonida kitob bilan mustaqil ishlash eng 
avvalo o‘quvchiga juda katta tushuncha beradi, chunki kitob bir avlodning ikkinchi 
avlodga vasiyati. Biz ko‘p narsani kitobdan o‘rganamiz, o‘z dunyoqarashimizni, 
ongimizni, bilimimizni, manaviyatimizni boyitamiz. Adabiyot bilan mustaqil 
ishlashda fakat u yoki bu kitobdan olingan ma’lumot emas, balki ish jarayoni, uning 
usullari xam katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Bilimni egallash ikki yo‘nalishda bo‘lishi mumkin: berilgan materialni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yodlab olish va faktlarni tanqidiy tahlil qilib, mustaqil fikrlash. 
Birinchi holda material passiv egallandi, faqat yodlanadi, ikkinchi holda esa turli 
manbalardan bilimlarni tanqidiy fikrlab va amalda ongli yondashib, aniq dalillar 

---

14 
asosida boyitish mumkin bo‘ladi. Haqiqatni to‘g‘ri anglab etishda bilimlarni qat’iy 
ishonch bilan izlanish natijasida egallash nihoyatda katta ahamiyatga ega. 
Mustaqil o‘qishda xech qachon birinchi manbani chuqur tahlil qilmasdan yoki 
mag‘zini tushunmasdan turib muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Shu tufayli, 
kitob ustida mustaqil ishlash bilan materialni og‘zaki bayon qilishni aralashtirib 
yubormaslik, o‘rganilayotgan mavzuning asosiy masalalarini, murakkab nazariy 
koidalarini egallab, ularning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishga erishish zarur. 
Chunki ayrim talabalar ma’ruza va amaliy mashg‘ulot darslari bilan chegaralanib 
qoladilar. 
Haqiqatdan ham ma’ruza qanchalik keng qamrovli, mukammal bo‘lishga 
qaramay unda u yoki bu muammo bo‘yicha asosiy qoidalar, ya’ni cheklangan 
material beriladi. Shuning uchun ham ma’ruza kimnidir qondiradi, boshqa birovni 
qondirmaydi, birov konspekt qilishga ulguradi, birov esa yo‘q. Demak, materialni 
o‘rganish uchun ko‘prok kitob bilan mustaqil ishlashga to‘g‘ri keladi. Mustaqil 
ishlashda har kim kitob, ya’ni manba bilan o‘z qobiliyati va ko‘nikmasiga qarab 
ishlaydi, birov bir vaqtning o‘zida bir necha kitobdan foydalanish, materialni puxta 
egallash uchun ularni qayta-qayta o‘qishi mumkin. To‘g‘ri, hamma talaba ham 
mustaqil ishga bir hilda tayyor bo‘la olmaydi, bu hol “Kadrlar tayyorlashning milliy 
dastur”ida takidlaganidek, “har bir o‘qituvchi-murabbiyning to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
vazifasi, talabani mustaqil ishlashga ko‘nikma hosil etishga har tomonlama uslubiy 
yordam berish”ni talab etadi. Chunki, hozirgi zamon pedagogik texnologiyasi shuni 
taqozo etmoqda, yoki bu o‘qituvchi qanchalik talabani qiziqtira olishiga bog‘liq 
jarayondir. Malumki, inson ko‘p hollarda o‘zi qiziqqan ishga ishtiyoq bilan kirishadi. 
Shunday ekan, mustaqil o‘qish mahorati ham tinimsiz mehnat, izlanish, ko‘nikma va 
malum darajada chidam va tirishqoqlikni talab qiladi. 
Manba ustida mustaqil ishlash ko‘p qirrali bo‘lib, o‘z ichiga ayrim so‘zlarni 
tagiga chizish, matniga, hoshiyaga belgilar qo‘yish, reja tuzish, konspekt qilish kabi 
turli usullarni qamrab oladi. Tabiiyki, bu usullarning biri oson bo‘lsa, biri murakkab 
yoki uzoq mehnat talab qiladi. 
Mustaqil ishlash jarayonida adabiyotlardan foydalanishning asosiy mezoni - 
maqsadli bo‘lishi kerak. Biror kitob to‘g‘risida umumiy tushunchaga ega bo‘lish 

---

15 
uchun so‘zboshi va mundarijasini ko‘zdan kechirish, yangi material bormi, qoida va 
xulosalar qanday yoritilganligini qarab chiqish kifoya qiladi. Agar maqsad uni 
chuqur o‘rganish bo‘lsa vazifa ham kengroq qo‘yiladi. Berilgan adabiyotlarni 
ayrimlari bilan chegaralanib qolmasdan, balki to‘liq tavsiya etilgan kitoblar ustida 
mustaqil ishlash o‘z samarasini beradi. Bunda qiyinchiliklar va to‘siqlar bo‘lishi 
tabiiy. Chunki mustaqil ishlash ko‘nikmasi birdaniga shakllanmaydi. Shuning uchun 
undan cho‘chimasdan, ishtiyoq bilan mehnat qilish, intizomga rioya etish, qo‘yilgan 
maqsad sari tinmay intilish, to‘siqlarni enga bilish kerak. 
Yana bir uslubiy ko‘rsatma shuki, ijtimoiy-siyosiy, tarixiy manbalarga oid 
kitobni birdaniga boshidan oxirigacha o‘qib chiqishga harakat qilmasdan turib, uni 
bo‘lib-bo‘lib o‘qish, o‘rganish, konspekt qilish, tezislar tuzish, belgilar qo‘yish, 
tsitatalar olish, ularning mag‘zini chaqish, fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. 
Ijtimoiy-siyosiy fanlardan olgan bilimlarni boyitish, to‘ldirish, ilmiy 
dunyoqarashni yanada rivojlantirish, jamiyat taraqqiyoti qonunlarini yaxshiroq 
tushunish, mustaqil davlatimiz olib borayotgan ichki va tashqi siyosatni aniq anglab 
etish va boshqalar uchun zaruriy holdir.