O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti saidov Shavkat Jumaboyevich

Tayanch tushunchalar: Balx sovutlari, Xo‗tan toshi, Son 10, Syuan Szan, 
temir darvozalar. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Tohariston viloyatidagi davlatlar haqida nimalarni bilasiz? 
2. Toharistonda sug„orish tizimi qanday bo„lgan? 
3. Toharistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti xususida so„zlab bering. 

---

111 
3.5. V-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda iqtisodiy-ijtimoiy hayot va 
shaharsozlik 
O’quv maqsadi: Markaziy Osiyoda iqtisodiy, madaniy va diniy hayot, ilk 
o‟rta asrlarda shaharsozlik madaniyatining umumiy va xususiy jihatlari, 
Sharq mamalakatlari bilan aloqalari, diniy munosabatlarning o‟ziga xos 
xususiyatlari haqida talabalarga atroflicha ma‟lumot berish, tarixiy davr 
haqida tushunchalar hosil qilish. 
Yozma manbalarda Markaziy Osiyoning ilk o‗rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy 
yuksalishi haqida ma‘lumotlar juda kam uchraydi. Shu sababli tarixchilar 
yaqin-yaqingacha bu davr V-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda kechgan 
o‗zgarishlar ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlarni arab-fors manbalari orqali 
o‗rganishgan. Markaziy Osiyo hududidan topilgan Xorazm va So‗g‗d davriga 
oid manbalar esa deyarli o‗rganilmagan. Endi So‗g‗d davriga oid Mug‗ 
tog‗idan topilgan So‗g‗diy yozuvlarni ko‗radigan bo‗lsak, ularning birida 
Kuchdagi voqealar tasvirlanadi. Unda butun xalq jamiyat uch katlamdan - 
zodagonlar, savdogarlar va ishchilaridan va aniqrog‗i dehqonlar va 
hunarmandlardan iboratligi va bundan tashqari oddiy va qaram qullar hamda 
asr qullar ham borligi aytiladi.
Arablarning Markaziy Osiyo fathi davriga oid manbalarda ham o‗sha davrda, 
ya‘ni sakkizinchi asr boshlarida So‗g‗dda qullar ko‗p bo‗lganligi tilga olinadi. 
Lekin shunday bo‗lsada, asosiy ishchi kuchini shahar va qishloq meh-
natkashlari tashkil etgan. Manbada dehqonlar "n‘R" yoki "mrtymkt" (odamlar) 
deb nomlangan. Yana "rkr‘kt" nomi ham uchraydiki, bu majburiy ishchi 
degan ma‘noni bildiradi. Yana to‗lov evaziga ishlovchi "mr‘z" nomli tabaqa 
ham bo‗lganligi aytib o‗tiladi. Dehqonlar bu davrda ozod, ya‘ni hukmron toifa 
tarkibiga kirib, ular katta yer egalari, hamda katta-katta viloyatlar hukmdorlari 
sifatida tilga olinadi. Chunki ularning qo‗l ostida "chokarlar" deb ataluvchi 
harbiy guruhlar bo‗lgan. Xitoy sayyohi Syuan Szyan Samarqand haqidagi 
manbasida o‗sha davr dehqonlari va ularning askarlariga ta‘rif berib shunday 
deydi: "Ularning armiyasi qudratli bo‗lib, u chokarlardan tashkil topgan. 
Chokarlar shunchalik mardva jasurki, ular o‗limga yuzma-yuz bo‗lishga uyga 
qaytishdek munosabatda bo‗lishadi. Shu sabab ularga jangda hech kim 
qarshilik qila olmaydi va ularning yo‗llarini to‗sa olishmaydi". 
Bundan tashqari chokarlar haqida arab va fors manbalarida ham manbalar 
ko‗p. Shularni jamlab hulosa qiladigan bo‗lsak, dehqonlarning harbiy armiya 
guruhlarini asosini tashkil qiluvchi chokarlar dastlabozod aholi bo‗lgan. 
Keyinchalik dehqonlarning ta‘sirida askarga aylangan. Ba‘zi yirik 
hukmdorlar qo‗l ostida minglab chokarlar bo‗lgan. Mug‗ tog‗idan topilgan 
manba hamda arab-fors manbalariga ko‗ra hukmronlar tabaqasining eng 

---

112 
yuqorisida "Ixshid (ya‘ni oliy hukmdor)" turgan. Narshaxiyning ma‘lumotiga 
ko‗ra, dehqonlarning maxsus kiyimlari bo‗lgan. Ular shu kiyimlarda bo‗lib, 
tillo kamar taqishgan. Mug‗ tog‗idan topilgan xujjatlarda So‗g‗dning bosh-
qaruv usuli ham bayon qilishgan. Unga ko‗ra, markaziy boshqaruvining yuqori 
lavozimlaridan biri Tudun yoki Tarxon bo‗lib, aholini nazorat qilib turgan, 
keyingisi esa muhim lavozimlardan biri bo‗lib, n‘ztryw (ya‘ni yaqin 
yordamchi) deb atalgan. Shuni ham aytib o‗tish kerakki, "Dopirpat" (bosh ko-
tib) ham katta rol o‗ynagan. Saroy xo‗jaligini boshqaruvchi "framanda" lavo-
zimi ham bo‗lib, u asosan saroy kirim-chiqimlarini, hamda qishloq ho‗jaligi, 
hunarmandchilik, harbiy ta‘minotlarni, soliq yig‗ish ishlarini nazorat qilgan. 
Shu sabab saroyda uning obro‗yi baland bo‗lib, hatto ularning maxsus xiz-
matkorlari ham bo‗lgan. Mirshablik vazifasini boshqaruvchi shaxs "wrnyk‘m"-
deb nomlangan. Qo‗shinni boshqaruvchi shaxs esa "s‘ykn" deb nomlangan. 
Bularning hammasi markaziy boshqaruv edi. Bundan tashqari mahalliy 
boshqaruv ham bo‗lgan. U esa qishloq va tuman boshqaruviga bo‗lingan. 
Bu davrda o‗ziga xos iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllangan. Iqtisodiy 
hayot haqida gap ketganda hammamiz savdo-sotiq, hunarmandchilik, hamda 
qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini tushunamiz, chunki iqtisodning asosiy 
qismini mana shular tashkil qiladi. Bularning asosiy rivojining omili esa aholi 
sonining ortib borishidir. Shu sababli aholi sonining ortishi bilan birga 
qishloq xo‗jaligi mahsulotlariga bo‗lgan ehtiyoj ham ortib boradi, bu davr 
talabidir. Natijada yurtning iqtisodiy hayoti muntazam o‗zgarib, yerga, ziroat 
maydoniga bo‗lgan munosabat o‗zgacha shakllanadi. Mamlakatdagi ko‗ch-
manchilarning o‗tloqlashuvi ortib, dehqrnchilik uchun yaroqli yerlarga ehti-
yoj ko‗payib bordi. Shu sababli quruq yerlarga suvlar olib kelib o‗zlashtirish, 
ularning hududini kengaytirish yo‗lga ko‗yildi. Bu ishlarni amalga oshirishda 
mulkdorlar, qishloq oqsoqollari bosh-qosh bo‗lishdi. Dehqonchilikda asosan 
don ekinlari bug‗doy, arpa, sholi va tariq ekilgan. Shahar aholisi hunarmand-
chilik va savdo - sotiq bilan mashg‗ul edi. Hunarmandchilikning kenga-
yishiga asosiy sabab turklar bo‗lgan. Chunki hunarmandchilik ularda oldin-
dan rivojlanib kelgan. Shular qatorida Farg‗ona va So‗g‗dda oltin, mis, temir-
lar ham qazib olingan. Shu bilan birga mamlakatning tashqi savdosi ham 
ancha rivojlangan edi. Masalan, g‗arbiy Turk xoqonligi va Xitoy o‗rtasidagi 
aloqani olish mumkin. Buxoro va Samarkanddan bir necha karvonlar Xitoyga 
yo‗l olgan. Xullas, dehqonchilik, hunarmandchilik rivojlanishi oqibatida 
xalqning iqtisodiy hayoti yaxshi edi.
Mug‗ tog‗idan topilgan ma‘lumotlar olimlarni qiziqtirib ko‗ygan edi. 
Olimlar o‗sha ma‘lumotlarga asoslanib, Tojikiston hududida qazishma 
ishlarini boshlab yuborishgan edi va bu ishda o‗lkashunos arxeolog olim 
V.R.Cheletko tashabbus ko‗rsatdi. U 1934 yillarda yuqori zarafshon hudu-

---

113 
dida arxeolog qazilma ishlarini olib borib, qadimgi Panjikent shahri qol-
diqlarini topdi. Lekin bu qadimgi shaharni ilmiy o‗rganish 1946 yilda 
boshlandi va bu ish uchun So‗g‗diy tojik arxeolog qidiruv guruhi tuzildi. 
Bu guruhning boshlig‗i arxeolog olim A.Yu.Yakubovskiy edi. Qadimgi 
Panjikent shahri Samarqanddan 60 km. sharqda va hozirgi Panjikent shah-
rining chekkasida joylashgan bo‗lib, uning umumiy maydoni 19 gektar, 
aylanasi esa 1750 metrni tashkil qiladi. Shahristondan g‗arbda taxminan 30 
metr balandlikda hukmdor qal‘asi joylashgan. Shahristondan sharqda va 
janubiy sharqga qarab savdo hunarmandchilik rabotlari cho‗zilib ketgan. 
Shahristondan janubdagi tepaliqda zardushtiylarning nausi topilgan. 
Shahristonning ko‗cha yo‗llari 3-5 metrdan iborat bo‗lib, ba‘zilari paralell, 
ba‘zilari kesishgan bo‗lgan. Bu yo‗llarning ikki chetida uylar qurilgan. 
Turar joylar ikkiga bo‗lingan: birinchisi umumiy aholi turar joyi, ikkinchisi 
balandligi va oldidagi ayvoni supalari bilan ajralib turgan. Olimlar bu 
qarorgohni "taxminan yozgi qarorgoh bo‗lgan bo‗lsa kerak" degan fikrni 
bildirishgan. Bu imoratlarning markazida maydoni 50-80 kv. metrni tashkil 
qiluvchi katta xona bo‗lgan. Bu xonaning devorlari turli rasmlar va 
yozuvlar bilan bezatilgan bo‗lib, mansabdorlar uchun turarjoy yoki meh-
monxona bo‗lishi mumkin. Panjikent san‘at obidalari orasida devorga 
loydan ishlangan haykallar ham bor, ular asosan ibodatxonalarda uchraydi. 
Ularda asosan diniy mavzulardagi tasvirlar masalan, ajdarbaliq, afsonaviy 
hayvonlar aks ettirilgan. Bu tasvirlar o‗simliklardan olingan yelim, mineral 
bo‗yoqlar bilan bo‗yalgan. Bulardan bilinadiki, bu yerda rassomlar va 
haykaltaroshlar ko‗p mehnat qilishgan. Qisqacha qilib aytadigan bo‗lsak, 
Markaziy Osiyoda o‗sha vaqtda ham ijtimoiy-iqtisodiy hayot nisbatan 
yaxshi bo‗lgan. Bizning bu fikrimizni yozma manbalardagi ma‘lumotlar 
isbotlaydi. Shaharsozlik haqidagi ma‘lumotlarni ham shunga o‗xshash 
tarixiy manbalardan bilib olish mumkin. Bunday tarixiy manbalarni 
arxeologik manbalardan topish mumkin.