O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

Tovar-moddiy zaxiralarni 
baholash usullari 
Tegishli birligining 
identifikatsiyalangan 
tannarxi bo‘yicha 
O‘rtacha tannarxi 
bo‘yicha
(AVECO) 
Birinchi kirimga 
olingan materiallar 
tannarxi bo‘yicha 
(FIFO) 

---

81 
tannarhiga birinchi navbatda sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralar qiymati 
olib boriladi. Tovar-moddiy zaxiralarning davr oxiridgi qiymati so‘nggi sotib 
olingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralarning umumiy qiymatidan iborat.
Subyektning hisob siyosatida tovar-material zaxiralarining belgilangan 
ulgurji shartnoma bahosi, haqiqiy tannarx yoki LIFO, FIFO usullarida tannarxi 
hisoblanadi. 
Agarda TMZ tegishli tannarxda hisobga olinsa shu narx bilan haqiqiy 
tannarxi o‘rtasidagi farq 1610–“Materiallar qiymatidagi farqlar” schyotida hisobga 
olinadi. 
Majburiyatlar baholanishi tomonlar kelishuviga asosan, pul ko‘rinishida aks 
ettiriladi. Sud qaroriga ko‘ra, vujudga kelgan majburiyat summasi esa, sudning 
tegishli qaroriga asosan aks ettiriladi. 
Moliyaviy qo‘yilmalar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi. 
Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlang‘ich qiymatda bozor qiymatida, 
balans (hisob) qiymatda va hakozolarda hisobga olinadi. 
5.3. Ta’minot jarayonining hisobi 
Ta’minot jarayoni korxona rejasiga asosan amalga oshiriladi. Ta’minot 
jarayoni hisobining asosiy vazifalari esa, quyidagilardan iborat:
Ta’minot haqiqiy hajmini aniqlash. Buxgalteriya hisobot davrida qabul 
qilingan mehnat buyuumlarining miqdori va turi haqidagi haqiqiy ma’lumotni 
beradi. Ushbu ma’lumotlar ham natura, ham pul o‘lchov birligida ifodalanadi. 
Buxgalteriya hisobining hisobot davrida qabul qilingan mehnat buyumlari haqidagi 
ushbu ma’lumotlari yordamida, ularni har bir turlari bo‘yicha ta’minot jarayoni 
ko‘rsatgichlari umumiy bajarilishi haqida ma’lumotlarga ega bo‘linadi.
Qabul qilingan mehnat buyumlarining haqiqiy tannarxini hisoblash. 
Buxgalteriya hisobi mehnat buyumlari har bir turlarini tayyorlash yuzasidan 
korxonaning haqiqatdagi xarajatlarining miqdorini aniqlaydi. Bunda sotib olingan 
mehnat buyumlari tannarxining ko‘rsatkichi nafaqat xarajatlar umumiy xajmini, 

---

82 
balki xarajatlar alohida turlari ko‘rsatkichlarini ham ifodalaydi. 
Ta’minot jarayonida korxona xo‘jalik faoliyatini davomiyligi va rivojlanishi 
uchun zaruriy mablag‘lar kirim qilinadi. Sanoat korxonasini faoliyati uchun zaruriy 
mablag‘lar quyidagilardan iborat:
-uzoq muddatli aktivlar (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar); 
-aylanma mablag‘lar (xom-ashyo, materiallar, ehtiyot qismilar, pul 
mablag‘lari va boshqalar). 
Korxonalar faoliyatida quyidagi mablag‘larga ham zaruriyat tug‘iladi: -qisqa 
va uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar (aktsiya, obligatsiya, karzlar, depozitlar. 
va x.k.). 
Korxonalarga asosiy vositalar quyidagi usullar orqali kirim qilinadi: 
a) sotib olish; 
b) ta’sischilarning hissasi tariqasida; 
c) bepulga olish; 
d) moliyaviy yoki operativ ijaraga olish. 
Asosiy vositalar hisobi 0100–“Asosiy vositalar” aktiv schyotda yuritiladi. 
Demak, asosiy voitalar ta’sischilardan hissa tariqasida olinsa, uning oldin 
foydalanilgani va foydalanmaganligiga qarab buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladi. 
Asosiy vositalarni kirim qilish AV-1, ya’ni “Asosiy vositalarni qabul qilish-
topshirish” dalolatnomasida rasmiylashtiriladi.
Ushbu hujjatda qabul qilinayotgan asosiy vositalar bilan bog‘liq ma’lumotlar 
aks ettirilgan bo‘lib, shu ma’lumot asosida buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladi.
1-misol. Yangi asosiy vositalar ta’sischilardan olindi. Boshlang‘ich qiymati 
10 000 000 so‘m.
Debet 0110-0190 “Asosiy vositalar”. 
Kredit 4610 “Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi”. 
2-misol. Oldin foydalanilgan asosiy vositalar ta’sischilardan ulush sifatida 
olindi.
Boshlang‘ich qiymat 20 000 000 so‘m.

---

83 
Eskirish summasi 4 000 000 so‘m. 
Qoldiq qiymati 16 000 000 so‘m. 
Asosiy vositaning kelishilgan qoldiq qiymatiga: 
Debet 0110-0190 16 000 000 so‘m. 
Kredit 4610 16 000 000 so‘m. 
Asosiy vosita xarid qilinganda, uni sotib olish, keltirish, o‘rnatish va 
umuman foydalanish xolatiga keltirish bilan bog‘liq hamma xarajatlar 0800–
“Kapital qo‘yilmalar” schyotida yig‘iladi, hamda asosiy vosita qiymatini 
oshiruvchi xarajatlar hisoblanadi va ushbu xarajatlar yig‘indisi asosiy vositasining 
boshlang‘ich qiymatini tashqil etadi.
3-misol. a) Kompyuter xarid qilindi 5 000 000 so‘m. 
Debet 0820– “Asosiy vositalarni xarid qilish”. 
Kredit 6010–“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan 
schyotlar”. 
b) Transport tashkilotiga asosiy vositani keltirish yuzasidan to‘lov 
hisoblandi 100 000 so‘m. 
Debet 0820– “Asosiy vositalarni xarid qilish”. 
Kredit 6990–“Boshqa majburiyatlar”.
c) Kompyuterni tayyor holatga keltirish yuzasidan xizmat ko‘rsatuvchi 
firmaga to‘lov hisoblandi 60 000 so‘m. 
Debet 0820– “Asosiy vositalarni xarid qilish”.
Kredit 6990–“Boshqa majburiyatlar”. 
d) Kompyuter uchun to‘lov o‘tkazildi 5 000 000 so‘m.
Debet 6010–“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan 
schyotlar”.
Kredit 5110–“Hisob-kitob schyoti”.
e) Trasport tashkilotiga to‘lov o‘tkazildi 100 000 so‘m. 
Debet 6990–“Boshqa majburiyatlar”.
Kredit 5110–“Hisob-kitob schyoti”.

---

84 
f) O‘rnatish xizmati uchun firmaga to‘lov o‘tkazildi 60 000 so‘m. 
Debet 6990–“Boshqa majburiyatlar”. 
Kredit 5110–“Hisob-kitob schyoti”.
g) Asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi (AV-1) asosida 
asosiy vosita foydalanishga topshirildi.
Debet 0150 5 160 000 so‘m. 
Kredit 0820 5 160 000 so‘m. 
Korxonada mehnat buyumlarining ta’minoti ham zaruriy ta’minot 
jarayonlaridan biri hisoblanadi. mehnat buyumlariga xom-ashyolar, materiallar, 
yoqilg‘i, ehtiyot qismlar va boshqalar misol bo‘lib, ularni xarid qilish baholari 
bilan birga tashish, keltirish, tushirish xarajatlari ham mavjudki, biz ularni trasport-
tayyorlov xarajatlari deb ataymiz. Demak, sotib olingan mehnat buyumlari 
tannarxini ularni sotib olish qiymati va tayyorlov xarajatlari yig‘inidisi tashqil 
etadi.
Mehnat buyumlari hisobi 1000 –“Materiallarni hisobga oluvchi schyotlar”da 
yuritiladi. mehnat buyumlari bilan haqiqiy ta’minotning miqdor ko‘rsatkichi ushbu 
schyotning debetida reja (shartnoma) tannarxida aks ettiriladi. Mehnat 
buyumlarining haqiqiy tannarxi sotib olish qiymati va transport tayyorlov 
xarajatlari yig‘indisi sifatida aniqlanadi.