O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva, M. Yuldashev
-§. Mamlakatda pul-kredit siyosatini olib borishda Markaziy bankning
Download 3.11 Mb. Pdf ko'rish
|
Ш.Абдуллаева Б.Ҳ ох
|
2-§. Mamlakatda pul-kredit siyosatini olib borishda Markaziy bankning
huquq va majburiyatlari “O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to‘g‘risida”gi qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonun loyihasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi PF-5296-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan joriy yil 17 avgust kuni qabul qilinib O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga ko‘rib chiqish uchun yuborilgan. Va bu qonun 2019 yilning 15 noyabrida qabul qilindi. Mazkur Qonunning maqsadi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi, funksiyalari, asosiy maqsadlari, vakolatlari, tashkil etilishi va faoliyati prinsiplarini belgilash hamda uning faoliyatini tashkil etish va tartibga solishdan iborat. Bunda, Markaziy bankning bosh maqsadi narxlar barqarorligini, bank tizimi hamda to‘lov tizimi barqarorligini ta’minlash sifatida belgiladi. 69 SHu bilan birga, qonun loyihasida quyidagilar: pul-kredit siyosati va uning instrumentlarini takomillashtirish, pul-kredit sohasida amalga oshirilayotgan siyosat va choralarning shaffofligini oshirish; Markaziy bankning boshqaruv sifatlari va banklarning risklarni boshqarish tizimiga ta’siri mexanizmlarini ishlab chiqish, ma’lumotlar yig‘ish va tahlil qilish tizimining samaradorligini oshirish; bank tizimining moliyaviy barqarorligini mustahkamlash; bank faoliyati mexanizmini tartibga solishni takomillashtirish va ularning boshlang‘ich bosqichlarida muammolarni aniqlash hamda samarali choralarni qo‘llash, shu jumladan, Markaziy bank tomonidan banklarni, mikrokredit tashkilotlarni, lombardlarni va bank guruhlarini litsenziyalashda, tartibda solishda va nazoratni amalga oshirishda asoslantirilgan mulohaza ishlatilishi; Markaziy bank faoliyati nazorat tizimini muvofiqlashtirish maqsadida uch a’zodan, jumladan, bir mustaqil a’zodan iborat bo‘lgan Auditorlik qo‘mitasi tashkil etilishi; Markaziy bank faoliyatining ochiqligi, shaffofligi va oshkoraligini ta’minlash uchun Markaziy bank Boshqaruviga Markaziy bank Raisining taqdimnomasiga asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Kengashi tasdiqlaydigan ikkita mustaqil Boshqaruv a’zolari kiritilishi; pul-kredit siyosatinining asosiy uning interpretatsiyasi va ko‘rsatkichlarini, shu jumladan pul massasining tarkibini va dinamikasini, bank tizimining statistik ma’lumotlarini, Markaziy bankning faoliyatini umumlashtirilgan ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida e’lon qilishi; tijorat banklarining likvidligini favqulotda qo‘llab -quvvatlash, shuningdek, Markaziy bank tomonidan beriladigan kreditlar bo‘yicha garovning ta’minlanganligi mexanizmi takomillashtirish; 70 Markaziy bank va O‘zbekiston Respublikasi hukumati tizimli moliyaviy tanazzul vujudga kelishining oldini olish va moliyaviy tizim barqarorligini ta’minlash masalalari bo‘yicha hamkorlik qilishi; Markaziy bank o‘zining tartibga solish va nazorat qilish funksiyalari amalga oshirish uchun doimiy ishlovchi organi – Markaziy bankning bank nazorati Qo‘mitasi tashkil etilishi nazarda tutilmoqda. Mazkur vazifalarni bajarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarish, avvalom bor kelgusi yil uchun O‘zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlari bo‘lgan iqtisodiy kon’yunkturaning tahlili va istiqbol ko‘rsatkichlarini, muomalada bo‘lgan pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralarini, pul massasi yillik o‘sish sur’atining aniq maqsadli ko‘rsatkichlarini, shu jumladan, Markaziy bank ichki aktivlarining o‘zgarishini, valyuta hamda foiz siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi va har yili keyingi moliya yili boshlanishidan kamida o‘ttiz kun oldin Oliy Majlisning Senatiga bu haqda axborot beradi. Markaziy bank pul taklifi hajmini o‘zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‘sish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol va sarmoyaga bo‘lgan talabning o‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pul yuqori sur’atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini cheklash siyosatini o‘tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‘lgan talab kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o‘zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi. Qonun bo’yicha Markaziy bank: pul-kredit siyosatini, shu jumladan valyuta siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi; 71 O‘zbekiston Respublikasida inflatsiya darajasini monitoring, tahlil va prognoz qiladi, tegishli axborot materiallarini hamda statistik ma’lumotlarni e’lon qiladi; O‘zbekiston Respublikasining to‘lov balansini, xalqaro investitsiyaviy mavqeyini, tashqi qarzini va zaxira aktivlarini o‘z ichiga olgan bank, pul-kredit statistikasini, tashqi sektor statistikasini shakllantirishni hamda e’lon qilishni amalga oshiradi; har yili O‘zbekiston Respublikasi Hukumatiga Davlat budjeti loyihasini tayyorlashga doir tavsiyalarni o‘z ichiga olgan iqtisodiy va moliyaviy masalalar bo‘yicha axborotni taqdim etadi; naqd pul muomalasini tashkil etadi; valyutani tartibga solishni va valyutani nazorat qilishni amalga oshiradi; valyuta operatsiyalari bo‘yicha buxgalteriya hisobi, statistik hisobotlar va boshqa hisobotlar maqsadlari uchun, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida bojxona hamda boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish uchun valyuta kursini muntazam ravishda belgilab boradi; banklarni va kredit byurolarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiradi; banklarning, mikrokredit tashkilotlarining, lombardlarning, to‘lov tashkilotlarining, to‘lov tizimlari operatorlarining, valyuta birjalarining, kredit byurolarining faoliyatini va qimmatli qog‘ozlar blankalarini ishlab chiqarishni litsenziyalaydi, shuningdek kredit tashkilotlarining, to‘lov tashkilotlarining, to‘lov tizimlari operatorlarining, valyuta birjalarining, kredit byurolarining va banklar guruhlarining faoliyatini tartibga soladi hamda ushbu faoliyat ustidan nazoratni amalga oshiradi; 72 hukumatning fiskal agenti vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan bank operatsiyalarini va boshqa bitimlarni mustaqil ravishda yoki O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining topshirig‘iga binoan amalga oshiradi; O‘zbekiston Respublikasida to‘lov tizimlari barqaror ishlashini ta’minlash choralarini ko‘radi; Markaziy bank monitar siyosatning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini amalga oshiradi: -iqtisodiy kon’yunkturaning tahlili va istiqbol ko‘rsatkichlarini; -muomalada bo‘lgan pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralarini; -pul massasi yillik o‘sish sur’atining aniq maqsadli ko‘rsatkichlarini, shu jumladan Markaziy bank ichki aktivlarining o‘zgarishini; -valyuta hamda foiz siyosatining asosiy yo‘nalishlarini; -pul-kredit sohasini tartibga solishga doir harakatlarning aniq maqsadli asosiy ko‘rsatkichlarini amalga oshirishi lozim. Markaziy bank davlatning qimmatli qog‘ozlari, shuningdek Markaziy bankning o‘zi chiqargan qarz majburiyatlarini xarid qilishi va ochiq bozorda sotishi mumkin. Naqd pul mablag‘larini muomalaga chiqarish va qaytarib olishni faqat Markaziy bank amalga oshiradi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to‘lov vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarishda mutlaq huquqqa ega. Markaziy bank yo‘q qilib yuborilgan, yo‘qotilgan, qalbaki, yasama va qonuniy kuchini yo‘qotgan banknotlar va tangalarning o‘rnini qoplamaslik huquqiga ega. Banknot va tangalarning dizayni Markaziy bankning mulki hisoblanadi. Markaziy bank banknotlar bosilishi va tangalar zarb qilinishi, muomalaga chiqarilmagan pul belgilari saqlanishini, shuningdek bosma qoliplar va bo‘yoqlar saqlanishi hamda yo‘q qilinishini ta’minlaydi, naqd pullarni saqlash, tashish va inkasso qilish, shuningdek ularni 73 yo‘q qilib yuborish qoidalarini belgilashga haqlidir. Markaziy bank naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllari va qoidalarini belgilash huquqiga ega. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududida har qanday banknot va tangalarni muomaladan qaytarib olishga haqli. 20 Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish davlat organidir. Bu vazifani amalga oshirish uchun Markaziy bank quyidagi jarayonlarni amalga oshirishga haqli hisoblanadi: -O‘zbekiston Respublikasi hududida barcha shaxslar uchun ijro etish majburiy bo‘lgan valyutani nazorat qilishga doir normativ hujjatlar chiqish; -banklarga chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazish bo‘yicha ularning faoliyatini nazorat qiladi va tartibga solib borish; -valyuta birjasini litsenziyalashni amalga oshiradi va uning faoliyatini tartibga solish; -banklar uchun ochiq valyuta pozitsiyasi chegaralarini va boshqa iqtisodiy normativlarni belgilash; -milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursini aniqlash tartibini belgilash; -O‘zbekiston Respublikasining xalqaro rezervlarini tasarruf etish va boshqarish huquqiga ega. Markaziy bank o‘z nomidan yoki hukumat topshirig‘iga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi nomidan chet elda joylashgan kliring muassasalari bilan kliring hamda to‘lov bitimlari, shuningdek har qanday shartnomalar tuzishga haqlidir. Markaziy bank o‘zining balans hisobvaraqlarida O‘zbekiston Respublikasining xalqaro rezervlarini shakllantiradi. Bu rezervlar quyidagilarni: -oltin va boshqa qimmatbaho metallarni; 20 O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to’g’risida”gi qonuni 2019 y.15 noyabr.12 modda 74 -naqd chet el valyutasini; -chet el banklarida, xalqaro moliya tashkilotlarida hisobvaraqlar va depozitlarda bo‘lgan chet el valyutasi qoldiqlarini; -chet el hukumatlari, banklari va xalqaro moliya tashkilotlari chiqargan yoki kafolatlagan chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlarni o‘z ichiga oladi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasining monetar hamda valyuta siyosatini amalga oshirish uchun, shuningdek xalqaro operatsiyalar bo‘yicha hisob-kitoblarni ta’minlash uchun etarli bo‘lgan darajada xalqaro rezervlar saqlab turilishiga yordam berishga, respublika hududi va uning tashqarisida O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga hamda xalqaro amaliyotga muvofiq chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirishga haqlidir. Markaziy bank qiymati to‘lanishini banklar kafolatlagan qisqa muddatli xazina veksellari, shuningdek tijorat veksellari hisobini yuritishi mumkin va Markaziy bank o‘z operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilashga haqli. Markaziy bank o‘zi belgilagan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to‘g‘risida banklarga ko‘rsatma berishga haqli. Markaziy bankda depozitga o‘tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Majburiy rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag‘lar va omonatlarning har bir toifasi bo‘yicha barcha banklar uchun bir xildir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko‘rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o‘tkaziladi. Majburiy rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi normativlarni banklar o‘z muddatida bajarishlari shart, muddatlarga rioya qilinmagan holdak Markaziy bank jarimalar qo‘llashga haqli hisoblanadi. Markaziy bank o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatishga, o‘zi belgilagan shartlarda banklarga kredit berishga, majburiy rezerv normalari va belgilangan iqtisodiy 75 normativlar bajarilmaganda jarimalar qo‘llashga, bank huquqiy talablariga rioya qilinmaganda boshqa choralar qo‘llashga haqli hisoblanadi. Muomalada bo‘lgan banknotlar va tangalar Markaziy bankning qat’iy majburiyatlari hisoblanadi va uning jamiki aktivlari bilan ta’minlanishi lozim. Markaziy bank banknotlar va tangalarning namunalarini, shuningdek ularning dizaynini Oliy Majlis Senatining Kengashi bilan kelishgan holda tasdiqlaydi. Markaziy bank yangi namunalardagi banknot va tangalar muomalaga chiqarilishi to‘g‘risidagi axborotni, shuningdek ularning tavsifini ommaviy axborot vositalarida e’lon qilishi lozim. Markaziy bank va u vakolat bergan banklar talabga ko‘ra bir nominal qiymatdagi banknot va tangalarni boshqasiga hech qanday to‘lovsiz yoki vositachilik haqisiz ayirboshlab berilishi shart. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlari, pul massasi o‘zgarishining aniq maqsadli mo‘ljallari va pul muomalasini tartibga solish vositalari ham qonunda yoritilgan bo‘lib, unda Markaziy Bankning pul-kredit operatsiyalari belgilab berilgan. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati bu to‘g‘ridan -to‘g‘ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatli qog‘ozlarniga rovga olgan holda kreditlar berish va kredit auktsionlarini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. O‘zaro hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan va ham ma bank hamda mijozlar uchun majburiy bo‘lgan qoidalar asosida olib boriladi. Ushbu qoidalarning bir tarzda qo‘llanishi butun respublika hududida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi. «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq Markaziy bank xuquqiy holati ikki yoqlama xususiyatga ega bo‘lib, birinchidan, u yuridik shaxs sifatida kredit muassasalari, davlatning o‘zi, o‘zga mijozlar bilan muayyan fuqarolik- xuquqiy bitimlar tuzish, ya’ni fuqarolik-xuquqiy munosabatlarda teng xuquqli 76 sub’ekt sifatida ishtirok etishi, bank faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Ikkinchidan esa, O‘zbekiston Respublikasida pul-kredit tizimlarini boshqarish, bank muassasalarini nazorat qilish yuzasidan teng hokimiyat vakolatlariga ega. Markaziy bank ikkiyoqlama xuquqiy tabiatga ega. U maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat boshqaruv organi sifatida ish yuritadi va ayni paytda yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgani holda xo‘jalik faoliyati bilan ham shug‘ullanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs sifatida qonunda bevosita nazarda tutilgan bank operatsiyalarini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonunniga ko‘ra: Markaziy bank qonun xujjatlarida nazarda tutilgan tartibda va shartlarda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, ularning muassasalari va tashkilotlari, O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi, Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, shuningdek Markaziy bankka qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning asosiy hisobvaraqlariga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha bank operatsiyalarini amalga oshirishi mumkin. Markaziy bank bozor foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatish, shuningdek bank tizimining likvidliligini ushlab turish va tartibga solish maqsadlarida pul bozorida likvidlilikni taqdim etish va olib qo‘yish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshiradi. Mazkur operatsiyalar: ta’minot ostidagi kreditlarni; “svop” operatsiyalarini; ochiq bozordagi operatsiyalarni; qayta moliyalashtirishning maxsus mexanizmlarini; depozit operatsiyalarini; Markaziy bank obligatsiyalarining emissiyasini o‘z ichiga oladi. 77 Ushbu operatsiyalar umum qabul qilingan xalqaro amaliyot hisobga olingan holda Markaziy bank tomonidan belgilangan boshqa vositalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin. Markaziy bankning kreditlari bo‘yicha quyidagilar ta’minot bo‘lishi mumkin: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining xalqaro zaxiralari toifasiga kiruvchi valyuta qimmatliklari; O‘zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‘ozlari; banklarning kreditlari bo‘yicha talab qilish huquqi; likvidlilik va umum qabul qilingan xalqaro amaliyot hisobga olingan holda ro‘yxati Markaziy bank tomonidan belgilanadigan qarz vositalari hamda boshqa qimmatliklar, shuningdek kafilliklar va bank kafolatlari. Markaziy bank banklarni kreditlash shartlarini o‘zining rasmiy veb-saytida e’lon qiladi. Markaziy bank tijorat banklarining likvidliligini favqulodda qo‘llab- quvvatlashi mumkin. Likvidlilikning vaqtinchalik taqchilligi yuzaga kelganda to‘lovlarning uzluksizligini ta’minlash maqsadida Markaziy bank likvidlilikni saqlab turish uchun tijorat banklariga uch oygacha bo‘lgan muddatga qisqa muddatli kreditlar tarzida tezkor yordam berishga haqli. Mazkur kreditlar bo‘yicha foiz stavkasi Markaziy bankning boshqa kreditlariga doir amaldagi stavkalardan kam bo‘lmasligi va u bankning aktivlari bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Mamlakatning moliyaviy tizimi barqarorligiga tahdid tug‘ilgan alohida hollarda Markaziy bank boshqaruvining qarori bilan kreditni nisbatan yuqori foiz stavkasi bilan uzoqroq muddatga berishga yo‘l qo‘yiladi. 78 Bozorning foiz stavkalari va bank tizimidagi likvidlilik darajasiga ta’sir ko‘rsatish maqsadida Markaziy bank ochiq bozorda: O‘zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‘ozlarini, shuningdek Markaziy bankning o‘zi chiqargan obligatsiyalar tarzidagi qarz majburiyatlarini; Markaziy bankning qaroriga ko‘ra boshqa qimmatli qog‘ozlarni sotib olishi va sotishi mumkin. Markaziy bank Davlat budjetini moliyalashtirish uchun ochiq bozordagi operatsiyalardan foydalanishga, O‘zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‘ozlari birlamchi joylashtirilganda ularni sotib olishga haqli emas. Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari limiti Markaziy bank tomonidan belgilanadi 21 . Markaziy bank yuridik shaxs sifatida quyidagi bank operatsiyalarini amalga oshirishi mumkin: 1. O‘zi chiqargan davlat qimmatli qog‘ozlarini va boshqa qarz majburiyatlarini qimmatli qog‘ozlarni ochiq bozorida sotish va sotib olish; 2. qiymati to‘lanishi tijorat banklari tomonidan kafolatlangan qisqa muddatli xazina veksellarini hamda tijorat veksellarining hisobini yuritish; 3. Tijorat banklariga kredit berishga va bunday kredit berish shartlarini o‘zi belgilashiga; 4. Xukumatning, shuningdek Moliya vazirligining ruxsati olingani holda boshqa davlat organlarining pul mablag‘lari va valyuta qimmatliklarini depozitga qabul qilish; 5. O‘zbekiston Respublikasi xukumati va boshqa davlat organlarining fiskal agenti sifatida ish yuritishi mumkin. Download 3.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|