O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva, M. Yuldashev
Download 3.11 Mb. Pdf ko'rish
|
Ш.Абдуллаева Б.Ҳ ох
|
С С 4 Kirish Mamlakatimiz o‘z mustaqil taraqqiyotining ilk bosqichlaridayoq mamlakatda mustaqil pul va bank tizimini shakllantirishga birinchi navbatdagi vazifalar sifatida e’tibor qaratdi va bu sohada yanada taraqqiy ettirish bugungi kunning xam dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bunday say’i-harakatlarning natijasi tufayli mamlakatimiz bank-moliya tizimining mustahkam qonuniy-huqiy asoslari yaratildi va respublikamizda faoliyat olib borayotgan tijorat banklari dunyoning etakchi xalqaro reyting kompaniyalarining “barqaror“ reyting ko‘rsatkichlarini olib xalqaro bank tizimida mustahkam o‘rin egallab bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonining 1 “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish” deb nomlangan uchinchi yo‘nalishda milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta’minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish masalalariga e’tibor qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmonida “Jahon moliya tizimida yuz berayotgan jiddiy o‘zgarishlar, shuningdek mamlakatda milliy iqtisodiyotni keng ko‘lamli isloh qilish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar pul-kredit siyosatini shakllantirish, amalga oshirishda hamda bank tizimini yanada rivojlantirishda yangicha yondashuv va prinsiplar qo‘llanilishini taqozo qilayotganligi, ... bank tizimining barqarorligini ta’minlash, omonatchilar va 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. T: 2017 yil 7 fevral 5 kreditorlar manfaatlarini himoya qilish va Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalarini o‘tkazish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, ...jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash departamenti negizida asosiy vazifasi bank xizmatlari iste’molchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoyalash, aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga moliyaviy ochiqlikni va ularning savodxonlik darajasini oshirish bo‘lib hisoblangan Markaziy bankning Bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish xizmati tashkil etilishi lozim 2 deb ta’kidlanganligi ham banklar faoliyatida huquqiy masalalarga ustivor e’tibor berish lozimligini taqazo etadi. Mamlakatimizni rivojlantirishning 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish bank tizimi va banklar faoliyatining huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish, mamlakat iqtisodiyotida ishtirokini yanada kengaytirish, banklarning moliyaviy barqarorligi va likvidliligini ta’minlash ko‘p jihatdan banklar faoliyatini strategik jihatdan to‘g‘ri rejalashtirish, ular faoliyatida yuzaga keladigan risklar va riskli holatlarni to‘g‘ri boshqarishning qonunchilik asoslarini chuqur o‘rganishdan iborat. Tijorat banklari faoliyati bozor munosabatining boshqa sub’ekti faoliyatidan tubdar farq qiladi. Banklar bozor munosabatlarining boshqa sub’ektlaridan farqli ravishda iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi muassasa hisoblanib, moddiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va olib borishda moliyaviy vositachi sifatida ishtirok etadilar. Tijorat banklari kapital aylanishining uzluksizligini ta’minlash, bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ish va ularni pul zarur bo‘lgan sub’ektlar o‘rtasida taqsimlash bo‘yicha faoliyat olib boradi. Banklar faoliyatining huquiy asoslarini chuqur o‘rganishning zarurligi shundaki, banklar boshqa sub’ektlardan faoliyatidan farqli ravishda asosan jalb qilingan mablag‘larga tayanib ishlaydilar. Bu esa o‘z navbatida banklar faoliyatining o‘z va jalb qilingan mablag‘larga nisbatan mas’uliyati va javobgarligini oshiradi. Chunki,bank bir tomondan unga o‘z jamg‘armalarini 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmoni. 2018 yil 9 yanvar. 6 ishonib topshirgan yuridik va jismoniy shaxslar oldida majburiyatga ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan bank o‘z aksiyadorlari oldida majburiyatga ega hisoblanadi. Shu sababli banklar o‘z ixtiyorida mavjud bo‘lgan mablag‘lar qonunchilik talablariga muvofiq foydalanishi, har bir subekt bilan iqtisodiy aloqa o‘rnatishdan mazkur munosabatlarning qonunchilik asoslarini puxta tahlil qilishi, sub’ekt faoliyatini, uning moliyaviy holati va ko‘rsatkichlarini, o‘rganishi lozim. Mamlakatimiz banklari faoliyatini jahon talablariga moslashtirish har bir bankdan samarali boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqishni, xususan, bank boshqaruvi qonunchilik asoslarini o‘rganish va takomillashtirish choralarini ko‘rishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida ta’kidlanganidek, “ Xolis tan olish kerakki, bugungi kunda pul-kredit siyosati va banklarni tartibga solishdagi imkoniyatlardan amalda to‘laqonli foydalanilmayapti, pul-kredit instrumentlarining lozim darajada ishlashi va samaradorligini ta’minlovchi transmission mexanizmlarning rivojlanmaganligi qo‘yilgan maqsadlarga erishishni qiyinlashtiradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining boshqaruv va risk-menejmenti sifatiga ta’sir qilish mexanizmlarining takomillashmaganligi, banklar faoliyatiga ma’muriy aralashuv amaliyotining davom etayotganligi, ayniqsa, banklar tomonidan o‘z faoliyatiga xos bo‘lmagan korxonalar tashkil etilishi, shuningdek ularning faoliyat yo‘nalishiga muvofiq bo‘lmagan vazifalarning yuklatilishi bank nazoratini ta’sirchan amalga oshirishni qiyinlashtirmoqda.” 3 Haqiqatda ham bunday sharoitda bank faoliyati qonunchilik normalariga rioya qilishni kuchaytirish, banklar faoliyatni tartibga solishning me’yoriy talablarini Bazel nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining zamonaviy tamoyillari asosida qayta ko‘rib 3 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmoni. 2018 yil 9 yanvar. 7 chiqish, ichki reyting tizimini shakllantirish bo‘yicha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish bank ishining ustuvor yo‘nalishlaridan hisoblanadi. SHu bois ham, bo‘lg‘usi bank xodimlari banklar faoliyatining qonunlari va normativ hujjatlari bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘lishlari maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bozor munosabati sharoitida banklarning depozit, kredit, invesitsiya, foiz, likvidlilikni boshqarish siyosati va boshqa faoliyat yo‘nalishlari ular faoliyatining samarasini ta’minlovchi yo‘nalishlar bo‘lib ma’lum me’yoriy talablarga rioya qilishni taqazo etadi. Ayniqsa 12 may 2020 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida”gi farmoni bank tizimida raqobatdoshlikni oshirish, bank kapitalida davlar ulushini kamaytirish va xususiy capital rolini oshirish, xorijiy investorlarni jalb qilish, banklarning likvidligi va raqobatbardoshligini oshirish masalalarini kunnig dolzarb vazifalari sifatida belgilab berdi 4 O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Bank siri to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi, “Fuqarolarning banklardagi omonotlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida”gi,”To’lovlar va to’lov tizimi to’grisida”gi, “Kredit axboroti almashinruvi to‘g‘risida”gi, “Lizing to‘g‘risida ”gi, “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi, “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi va boshqa qator qonunlar bank faoliyatining huquqiy asoslarini o‘zida mujassamlashtirgan. Mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan nobank kredit tashkilotlari bo‘lgan mikrokredit tashkilotlari, lombardlar faoliyatining qonunchilik asoslari O‘zbekiston Respublikasining “Mikrokredit tashkilotlari to‘g‘risida”gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2020-2025 yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 12 may 2020 y. 8 lombardlar va mikrokredit tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirishga qaratilgan qator normativ hujjatlari talablari asosida tartibga solinadi. Mazkur darslikda bank huquqining asoslari, uning ob’ekti va sub’ektlari, tamoyillari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi, maqsad va vazifalarini amalga oshirishdagi huquq va majburiyatlari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari faoliyatini tashkil qilish, muvofiqlashtirish va tartibga solish borasidagi qonunda belgilangan vakolatlari kabi mavzular ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, darslikda tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari, bank menejmenti va strategiyasini amalga oshirishning huquqiy jihatlariga ham e’tibor qaratiladi. Shuningdek, darslikda tijorat banklarifaoliyatini tashkil etish, uning depozit va kredit operatsiyalarining huquqiy asoslari, mijozlar va bank o‘rtasidagi shartnomalar va ularning huquqiy tomonlari, kredit, depozit munosabatlarida tomonlarning huquq va majburiyatlari, aholi omonotlarini kafolotlash masalalari, bank boshqaruvi, ijro organlarining huquq va majburiyatlari kabi mavzularni yoritib berishga e’tibor qaratilgan. Bank xodimi bank faoliyatining huquqiy asoslari borasida chuqur bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, xorijiy davlatlar tijorat banklari amaliyotining qonunchilik asoslari to‘g‘risida ham ma’lumotlarga ega bo‘lishi lozim. “Bank huquqi” fani “Pul va banklar”, “Bank ishi”, “Xalqaro bank ishi”, “Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini boshqarish”, “Bank menejmenti va marentingi”, “Monitar siyosat”, “Bank risklari” kabi fanlar bilan uzviy bog‘liq. Bank huquqi fanining asosiy maqsadi - bank tizimida faoliyat olib boradigan xodimlar va mutaxassislarni bank faoliyatining qonuniy-huquqiy va normativ- me’yoriy asoslari bilan tanishtirish, ularning bu sohada bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishini ta’minlashga erishishdan iborat. Mazkur fan bo‘yicha dars jarayonlari ma’ruza, seminar mashg‘ulotlari va mustaqil ta’limdan tashkil topadi. 9 Darslikda moliya-bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar, bank qonunchiligidagi yangilanishlar, bank xuquqi bilan bog‘liq bo‘lgan nazariy-ilmiy tadqiqotlar va ularning natijalariga ham e’tibor qaratilgan. Ushbu darslik hozirgi, yangi bosqichda bank-moliya sohasida malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash ishiga munosib hissa qo‘shadi deb umid qilamiz. |
