O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva, M. Yuldashev

Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni 
moliyalashtirishga qarshi kurashni tashkil etish. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi, O‘zbekiston 
Respublikasi Bosh Prokuraturasi huzuridagi soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va 
jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentining “Tijorat 
banklarida jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni 
moliyalashtirishga qarshi kurashish bo‘yicha ichki nazorat qoidalarini tasdiqlash 
haqida”gi Qarori asosida “Tijorat banklarida jinoiy faoliyatdan olingan 
daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish 
bo‘yicha ichki nazorat Qoidalari” tasdiqlangan. Mazkur me’yoriy hujjat tijorat 
banklarida jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni 
moliyalashtirishga qarshi kurashish maqsadida ichki nazoratni tashkil qilish hamda 
amalga oshirish tartibini belgilaydi. Bugungi kunda banklarda ichki nazoratni 
tashkil qilishda mazkur hujjat hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. CHunki 
banklarning jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va 
terrorizmni moliyalashtirishga jalb etilishi iqtisodiyotning yashirin ko‘rinishga o‘ta 
borishiga imkon yaratadi. 
Tijorat banklarida ichki nazorat tizimi uch elementdan tarkib topadi, bular 
nazorat muhiti, ichki nazorat turlari, hamda ichki nazorat sub’ekti va ob’ektidan 
iborat. Ichki nazoratga baho berishda asosiy e’tiborniqaratadigan yana bir omil – 
bu ichki nazorat (ichki audit) bo‘limlarining mustaqillik darajasidir. Bunda 
mustaqillik darajasini aniqlash muammosi yuzaga keladi. Mustaqillik darajasi 
ichki nazorat bo‘limlarining ham moliyaviy jihatdan, ham har xil aralashuvlardan 
mustaqilligini aniqlash orqali baholash mumkin bo‘ladi. 

---

211 
Ichki nazorat bo‘limlarining aralashuvlardan holi ekanligini aniqlash esa 
mushkul masaladir. CHunki aksariyat holatlarda ularning aniq dalillari bo‘lmaydi. 
Bunda faqatgina ichki nazorat bo‘limlarining hisobdorligi, haqiqatda ular 
tomonidan birinchi kimga hisobot berishlari, aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha 
buyruqlarni kim chiqarishi va ularni bartaraf etilishi qay tarzda amalga oshirilishini 
tahlil qilgan holda nisbiy aniqlash imkoni bo‘ladi.
Bugungi kunda mamlakatimiz tijorat banklarida ichki nazorat ishini 
tashkillashtirish, uning samarali faoliyat yuritishini ta’minlash, ushbu jarayonda 
har bir xodimning faol ishtirokini ta’minlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. 
Umumiy jihatdan olib qaraganda bank ichki nazoratida bank barcha xodimlarining 
o‘z o‘rni bor, ya’ni bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan lavozim 
majburiyatlarida har bir xodimning operatsiyalarni bajarishdagi faqatgina 
o‘zigagina tegishli huquq va majburiyatlari belgilanadi va ana shu majbuiyatlar 
ichida nazorat mexanizmini amalga oshirishdagi shu xodimga tegishli ma’lum 
vazifa aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bu holat xodimning ichki nazorat xizmatiga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqadorligini anglatmaydi, lekin bank asosan mijozlar 
mablag‘lari bilan ish olib borishini inobatga olganda nazorat har bir bo‘g‘inda 
shartligi yaqqol ko‘rinadi. Mamlakatimiz tijorat banklarida ichki nazoratning 
amaliy jihatdan tashkil qilinishini inobatga olib, bank ichki nazoratining asosiy ish 
yo‘nalishlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 
1. Bankda kundalik hujjatlashtirish va xodimlarning o‘z xizmat vazifalarini 
to‘laqonli bajarishini nazorat qilish. 
2. Banklarda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va 
terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo‘yicha ichki nazorat ishini 
tashkil etish.
Ichki nazoratning birinchi yo‘nalishi yuzasidan asosiy meyoriy hujjat
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2008-yil 3-mayda qabul 
qilingan 674-sonli “O‘zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini 
yuritishni va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to‘g‘risida yo‘riqnoma” 
hisoblanadi. SHuningdek tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan ichki 

---

212 
meyoriy hujjatlar va xodimlarning xizmat vazifalari to‘g‘risidagi buyruqlar shular 
jumlasidan.
Bank faoliyati nazorati administrativ va moliyaviy nazorat liniyalari orqali 
amalga oshiriladi: Administrativ nazorat bank operatsyalarini faqatgina bank 
tomonidan o‘rnatilgan xizmat vazifalari taqsimoti asosida amalga oshirilishini 
ta’minlashi zarur. Moliyaviy nazorat aktivlar butligini saqlash, operatsiyalarning 
me’yoriy hujjatlar asosida bajarilishi, bank operatsiyalarini hisob va hisobotda 
to‘g‘ri aks ettirish va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlashga 
qaratiladi.
Dastlabki nazoratda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish jarayoni nazoratga 
olinadi. Ichki nazorat xizmati bankda xodimlar bazasiga nisbatan o‘rnatilgan 
mezonlarga 
amal 
qilinishini 
nazorat 
qiladi. 
Ushbu 
mezonlar 
xizmat 
yo‘riqnomasida to‘la aks ettiriladi. Bunda xodimning klassifikatsiyasi (ma’lumoti, 
ish tajribasi) va individual xususiyatlariga katta etibor beriladi.
Joriy nazoratda ichki nazorat xizmati bank xodimlari tomonidan operatsiyalar 
bajarishda qabul qilingan meyorlarga amal qilinishini doimiy monitoring qiladi. 
SHuningdek, xodimlarning o‘z xizmat majburiyatlariga to‘laqonli amal qilishi ham 
nazorat ostiga olinadi.
So‘nggi nazoratda bankda mavjud ma’lumotlardan xodimlarning foydalanish 
imkoniyati, ya’ni xodimning ma’lumotlar bazasiga kirish yoki kirmasligi to‘la 
nazorat qilinadi. SHu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, hozirgi vaqtda tijorat banklarida 
xodimlarning bank amaliyotlarini mavjud meyoriy asoslarga tayanib bajarishiga 
ichki nazorat tizimida katta e’tibor berilmoqda. Xodimlarning bank operatsiyalarini 
to‘g‘ri bajarishi keyingi nazorat tomonidan muntazam kuzatib boriladi. Bugungi 
kunda bank operatsiyalarining murakkablashib borayotganini inobatga olib
xodimlarni murakkab amaliyotlar bo‘yicha muntazam malakasini oshirib borish 
eng asosiy vazifalardan biridir.
O‘zbekiston Respublikasidagi mavjud qonunchilikka asosan moliyaviy 
nazorat tizimida buxgalteriya operatsiyalarining dastlabki nazorati front ofis 
xodimlari yoki mas’ul ijrochi buxgalter tomonidan operatsiyalar samaradorligi, 

---

213 
ularning bank ichki siyosatiga hamda amaldagi qonunchilikka mosligini ta’minlash 
maqsadida amalga oshiriladi. Agar operatsiyalar xalqaro shartnomalar asosida 
xorijiy valyutada amalga oshirilayotgan bo‘lsa, shartnoma shartlariga rioya 
qilinishi ta’minlanadi. Mijozlardan pul hisob-kitob hujjatlari qabul qilinayotganda 
quyidagi jihatlarga kata e’tibor qaratilishi kerak: 
❖ Ularning O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning normativ-
huquqiy 
hujjatlarida 
belgilangan 
shakldagi 
blankda 
yozilib 
to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligi; 
❖ Barcha rekvizitlar to‘liq va to‘g‘ri to‘ldirilganligi; 
❖ Ushbu pul hisob-kitob hujjatlarida bo‘yash, chizish va tuzatishga yo‘l 
qo‘yilmaganligi; 
❖ Hisobvaraqni tasarruf etuvchilarning imzolari va muhr izi taqdim etilgan 
namunalarga mosligi va boshqalar. 
Dastlabki nazoratni amalga oshirgan xodim quyidagi hollarda pul hisob-kitob 
hujjatini ijro uchun qabul qilmaydi: 
- Hujjatda belgilangan talablarga zid kamchilik va nuqsonlar aniqlansa; 
- Hujjatda summa, mijozlar nomi va ularning hisobvaraqlari raqami 
o‘zgartirilgan bo‘lsa ; 
- Hujjat mijozlar tomonidan o‘zaro kelishilgan tartibda o‘zgartirish kirtilgan 
bo‘lsa; 
- To‘lov talabnomalari sanasi bank qabul qilgan sanaga mos tushadigan 
reestri mavjud bo‘lmagan holda; 
- Mijozning talab qilib olinguncha deposit hisobvarag‘ida to‘lov uchun etarli 
mablag‘lar mavjud bo‘lmaganda (budjetga va budjetdan tashqari jamg‘armalarga 
to‘lovlar bo‘yicha taqdim qilingan to‘lov topshiriqnomalari mijozning 
hisobvarag‘ida to‘lov uchun etarli mablag‘lar mavjud bo‘lmaganda 2-son 
kartatekaga qabul qilinadi); 
- To‘lov topshiriqnomalari va naqd pulni qo‘yish uchun foydalaniladigan 
e’lonlarning sanasi uni bankka taqdim etilgan sana bilan bir xil bo‘lmasa.

---

214 
Joriy nazorat bek ofis xodimi yoki nazoratchi buxgalter tomonidan pul hisob-
kitob hujjatlarining asl va elektron nushalarini qabul qilgandan so‘ng amalga 
oshiriladi. Joriy nazoratda xodim quyidagi nazorat tadbirlarini amalga oshiradi; 
❖ Dastlabki nazoratdan o‘tkazilgan to‘lov hujjatlarining to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligi 
va 
ularning 
elektron 
nushalarining 
to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligini qaytadan tekshiradi; 
❖ Hujjatlardagi muhr izi va imzolarni o‘zlarida mavjud muhr izi va imzo 
namunalari bilan solishtiradi; 
❖ To‘lov hujjatlarinig asl nushasida front ofis xodimi yoki mas’ul ijrochi 
buxgalterning imzolari va shtampi borligini tekshiradi; 
❖ Bankning ichki moliya-xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha kelib tushgan 
to‘lov hujjatlarining asl va elektron nushalari hamda ushbu operatsiyalarni amalga 
oshirish uchun asos bo‘lgan bank tegishli bo‘linmalari Xizmat farmoyishlarining 
nushalari to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi, xato va kamchiliklar yo‘qligi tekshiriladi. 
YAkuniy nazorat banklarda amaliyot kuni tugaganidan so‘ng, kunlik 
operatsiyalar uchun asos bo‘lgan hujjatlar o‘rnatilgan tartibda tikilib va 
rasmiylashtirilib bo‘lingandan keyin amalga oshiriladi. Bunda yakuniy nazorat 
xodimlari bankning elektron ma’lumotlar bazasiga kirib hujjatlarning asl va 
elektron nushalarini nazoratdan o‘tkazadi. YAkuniy nazorat xodimi bank 
operatsiyalarini bajarish uchun asos bo‘lgan barcha hujjatlarni talab qilishga va 
ular asosida operatsiyalar qanchalik darajada to‘g‘ri va maqsadga muvofiq 
bajarilganligi bo‘yicha bank rahbariyatiga xulosa berishi mumkin.