O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

Rag’batlantirish. Byudjet tuzish jarayoni ma‘suliyat markazlarining 
rahbarlarini shu markazlarning maqsadlarini amalga oshirishga, demak umuman 
korxona maqsadini amalga oshirishga rag‘batlantirish uchun qudratli vositadir. Har 
bir rahbar o‘zlarining ma‘suliyat markazidan nimalarni kutishayotganini yaxshi 
bilishi lozim. 
Agar menejerlar o‘z bo‘linmalari byudjetini ishlab chiqishda faol ishtirok 
etsalar, byudjetning rag‘batlantiruvchi ahamiyati yanada ortadi. Bo‘linmalar va 
vazifalar bo‘yicha byudjetlarni ishlab chiqishda hamda kelgusi davr uchun asosiy 
umumiy byudjetni tayyorlashda boshqaruvning barcha darajalarining bevosita 
ishtirok etishi ijrochilar ishtirokida rejalashtirish deb ataladi. 
Nazorat. Byudjet uni shakllantirish paytida istakdagi natijalar to‘g‘risidagi 
hisobotdir. Puxta tayyorlangan byudjet eng yaxshi standart bo‘lib, haqiqatda 
erishilgan natijalar unga qiyoslanadi, chunki unda byudjetni ishlab chiqish 
chog‘ida faraz qilingan barcha o‘zgarishlar mujassamlashadi. 
Yaqin vaqtgacha joriy natijalarni o‘tgan davrning natijalari bilan yoki o‘tgan
yilning shu davri natijalari bilan qiyoslash umumiy tajriba edi. Ayrim 
tashkilotlarda bunday tartib hozirga qadar taqqoslashning asosiy usulidir. Lekin 
bunday tarixiy standartlarning muhim kamchiligi bor, chunki ular bilan 
taqqoslaganda faoliyat yo‘nalishlaridagi va joriy yilga rejalashtirilgan dasturlardagi 
o‘zgarishlar hisobga olinmaydi. 
Haqiqiy 
natijalarni 
byudjetdagi 
ma‘lumotlarga 
taqqoslash 
boshqaruvchilarning e‘tiborini birinchi navbatda nimalarga qaratish zarurligini va 
zarur boshqaruv xarakatlarini ko‘rsatadi. Haqiqatda erishilgan natijalar va 
byudjetdagi ma‘lumotlarning o‘rtasidagi chetga chiqishlarni tahlil qilish: 
1) Birinchi navbatda e‘tibor berishni talab qiladigan muammoli sohani 
aniqlashda yordam beradi; 
2) byudjetni ishlab chiqish jarayonida ko‘zda tutilmagan yangi 
imkoniyatlarni aniqlash imkonini beradi; 

---

157 
3) dastlab tuzilgan byudjet ma‘lum darajada real emasligini ko‘rsatishi 
mumkin. 
Baho. Har oyda byudjetdan chetga chiqish (og‘ish)larni aniqlash butun yil 
davomida nazorat maqsadlariga xizmat qiladi. Bir yillik haqiqiy va byudjet 
ma‘lumotlarini qiyoslash har bir ma‘suliyat markazi va ularning rahbarlarining 
ishiga yil oxirida baho berishning asosiy omilidir. Ba‘zi kompaniyalarda 
menejerlarga mukofot uning ma‘suliyat markaziga ijobiy og‘ishdan ma‘lum foiz 
sifatida hisoblanadi. (Masalan, tejalgan materiallar, mehnatga haq to‘lash fondidan 
foiz sifatida) 
O’qitish. Byudjet menedjerlarni o‘qitishning eng yaxshi vositasi sifatida 
ham xizmat qiladi. Byudjetlarni tuzish o‘z bo‘linmalarining faoliyatini va o‘z 
ma‘suliyat markazining boshqa markazlar va umuman tashkilot bo‘yicha o‘zaro 
munosabatlarni batafsil o‘rganishga yordam beradi. Bu esa ma‘suliyat markazi 
rahbari lavozimiga yangi tayinlangan shaxslar uchun juda muhimdir. Yillik 
byudjetni yoki o‘z ishi byudjetini ishlab chiqishda tajribasi bor har qanday odam 
bu jarayonning ta‘lim tabiatini tushunishi mumkin.