O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

 Edition, by Colin Drury, 2012 р.310

---

79 
Sug’urta va uskuna 
15000 
Uskunalar amortizatsiyasi 
150000 
Bino sug’urtasi 
25000 
Ishlab chiqarish boshqaruv xodimlari ish haqi 
80000 
Jami: 
1035000 
Shu bilan birga yana quyidagi axborotlar mavjud: 
 
Usku
n
alar
 
q
iymat
i 
Ulu
-sh
i 
M
ayd
on
i 
Ulu
sh
i 
B
an
d
 is
h
ch
il
ar
 
son
i 
Ulu
-sh
i 
Asosiy
 
xod
imla
rn
in
g
 
m
eh
n
at
 vaq
ti
 
S
tanok
larni
n
g
 ish
 
vaq
ti
 
Stanok 
tsexi X 
800000 
10000 
30 
200000 
100000 
Stanok 
tsexi U 
500000 
5000 
20 
150000 
50000 
Yig‘uv tsexi 
100000 
15000 
30 
200000 
Ombor 
50000 
15000 
10 
Texnik
xizmat 
bo‘limi 
50000 
5000 
10 
Jami 
1500000 
50000 
100 
Texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limi hisob yozuvlaridan ma‘lum bo‘lishicha 
boshqa bo‘linmalarda o‘tkazilgan texnik xizmat ko‘rsatish ishlari vaqti 
quyidagicha, soat
Bo‘linmalar 
Vaqt, soat 
Ulushi 
Stanok tsexi X 
12000 
Stanok tsexi U 
8000 
Yig‘uv tsexi 
5000 
Ombor 
1000 
Jami: 
26000 
 
Ishlab chiqarish tsexlariga berilgan materiallar (asosiy va yordamchi)ning 
qiymati quyidagicha, $: 
Bo‘linmalar 
Summasi, $ 
Ulushi 
Stanok tsexi X 
400000 

---

80 
Stanok tsexi U 
300000 
Yig‘uv tsexi 
100000 
Texnik xizmat bo‘limi 
100000 
Jami: 
900000 
 
Misolda keltirilgan ustama xarajatlar moddalarini ishlab chiqaruvchi va 
xizmat ko‘rsatuvchi bo‘linmalar o‘rtasida taqsimlash uchun ustama xarajatlar 
tahlili vedomostini tayyorlash zarur. 
Aytaylik, korxona A mahsulot ishlab chiqarmoqda, ishlab chiqarilayotgan 
bu mahsulotni X stanok tsexida ishlov beriladi, so‘ngra U stanok tsexiga 
o‘tkaziladi, oxirgi bosqichda yig‘uv tsexida yig‘iladi, shundan so‘ng tayyor 
mahsulotlar omboriga beriladi. 
Bo‘linmalar 
Mahsulot birligiga ishlov berishga ketgan vaqt, soat 
Stanok tsexi X 
3 st/s 
Stanok tsexi U 
2 st/s 
Yig‘uv tsexi 
1 meh/s 
Topshiriq 6-1. «O‘rta-g‘arb ishlanmalari» kompaniyasining barcha ishlab 
chiqarish bo‘linmalariga xizmat qiluvchi Chikago elektrostantsiyasi kelgusi yilda 
energiya hosil qilish byudjetini ko‘rib chiqmoqda. Byudjet bir oylik asosda 
quyidagi atamalarda ifodalangan: 
Ishlab chiqarish 
bo‘linmasi 
Amaliy ishlab chiqarish quvvatida 
zarur* 
Bir oyda iste‘mol qilish 
kutilayotgan energiya 
Rokford 
10000 kvt/s. 
8000 kvt/s. 
Peoriya 
20000
9000
Xammond 
12000
7000
Kankaki 
8000
6000
Jami 
50000 kvt/s. 
30 000 kvt./s 
Bu elektrostantsiya kattaligini rejalashtirish chog‘ida eng muhim omil edi. 
Byudjet yili davomida elektrostantsiyalarga xizmat qilishga kutilgan oylik 
xarajatlar 15 000 sh.b. ni tashkil qiladi. 6 000 sh.b. o‘zgaruvchi xarajatlar va 9 000 
sh.b. – doimiy sarflar. 
Talab qilinadi: 

---

81 
1. Elektrostantsiya xarajatlari uchun sarflarning yagona guruhidan (single-
cost pool). foydalaniladi deylik. Ishlab chiqarish bo‘linmalarining har biriga 
harajatlarning qanday miqdori taqsimlanishi lozim? 
Taqsimlash bazasi sifatida: a) haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmini va b) bir 
oyda sarf qilinishi kutilayotgan elektr energiyasi sarfi ko‘rsatkichlaridan 
foydalaning. 
2. Endi o‘zgaruvchi va doimiy xarajatlar uchun (variable-cost pool i fixed-
cost pool). xarajatlarning guruhlaridan foydalanib turli stavkalar bo‘yicha 
taqsimlash usulidan foydalanilmoqda, deylik. O‘zgaruvchi xarajatlar kutilayotgan 
bir oylik energiya iste‘moli bazasida taqsimlanadi. Doimiy xarajatlar quvvat 
bazasida taqsimlanadi. Har bir ishlab chiqarish bo‘linmasiga qancha pul miqdori 
tasdiqlanadi? Nima uchun Siz taqsimlashning qo‘sh stavkasi usuli bo‘yicha 
taqsimlashni afzal ko‘rardingiz? Umumiy xarajatlarni xarajatlarning ikki guruhi - 
doimiy va o‘zgaruvchi xarajatlarning kombinatsiyasi deb qarash chog‘ida dualizm 
paydo bo‘ladi). 
6-2. «Meva sharbati» korporatsiyasi Sharqiy Mayamidagi zavodida (bu 
zavod «Apelsin sharbati» bo‘linmasiga kiradi) apelsin sharbati, G‘arbiy 
Mayamidagi zavodda esa («Greypfrukt sharbati» bo‘linmasi) greypfrukt sharbati 
ishlab chiqaradi. Korporatsiya apelsin va greypfruktni Orlando viloyatidagi 
bog‘bonlar shirkatlaridan sotib oladi. Uning o‘z yuk avtomobillari bor. 
Mayamidagi har ikki zavod Orlandodan bir xil masofada joylashgan. Yuk 
mashinalari saroyi korporatsiyaning xarajatlar markazi sifatida ishlaydi. Har bir 
zavodga meva tashish uchun har galgi borish va kelish bilan bog‘liq to‘g‘ri va 
bilvosita xarajatlarni qoplash uchun schet beriladi. 
Yuk mashinalari saroyining xarajatlari to‘g‘ri (asosiy xarajatlarni)
(shoferlarning mehnat haqi yonilg‘i va yo‘l to‘lovlari) va bilvosita xarajatlarni o‘z 
ichiga oladi. Bilvosita xarajatlar shinalar va yuk mashinalarining eskirishini, 
sug‘urta va davlat ro‘yxatidan o‘tish xarajatlaridan iborat. 
«Apelsin sharbati» bo‘linmasi yil boshi byudjetida Orlandodan Sharqiy 
Mayamiga va orqaga 150 marta qatnashni rejalashtirdi. «Greypfrukt sharbati» 

---

82 
bo‘linmasi esa byudjetga Orlandodan G‘arbiy Mayamiga va orqaga 100 marta 
qatnashni kiritdi. Rejalashtirilgan ana shu 250 qatnov asosida yuk saroyining 
byudjetdagi bilvosita xarajatlari575 000 sh.b.ni tashkil qildi. 1 yilda amaldagi 
natijalar quyidagilarni ko‘rsatdi: 
Yuk mashinalari saroyining bilvosita xarajatlari 
645 000 sh.b. 
Orlando - Sharqiy Mayami - Orlando qatnovi soni 
200 
Orlando - G‘arbiy Mayami – Orlando qatnovi soni 
100 
Yuk mashinalari saroyining rahbariyati yuk tashishga bilvosita sarflarni 
taqsimlashning yagona stavkasi usulidan foydalanadi. 
Talab qilinadi: 
1. Byudjet sarflari va byudjet aylanma qatnovidan foydalanilsa, b) amalda 
bo‘lgan sarflardan va amalda bo‘lgan qatnov sonidan foydalanilsa, bitta aylanib 
qatnashga bilvosita sarflar stavkasi nimaga teng? 
2. «Apelsin sharbati» bo‘linmasi nuqtai nazaridan amaldagi sarflar /amalda 
bo‘lgan qatnov soni o‘rniga byudjet sarflari/ qatnovning byudjet sonidan 
foydalanish samarasi qanday bo‘ladi? 
6-3. (6-2 topshiriqning davomi). «Meva sharbati» korporatsiyasi bilvosita 
transport xarajatlarini (sarflarning ikki guruhidan foydalanib) har bir qatnovga 
taqsimlashning yangi usulidan foydalanish samaraligini o‘rganishga qaror qiladi. 
Yil boshida byudjet bo‘yicha bilvosita xarajatlari quyidagicha: 
Qatnashga o‘zgaruvchi bilvosita xarajatlar 
1 500 
sh.b. 
Umumiy doimiy xarajatlar 
200000 
sh.b. 
1 yilda qilingan 300 qatnov bo‘yicha haqiqiy natijalar quyidagicha: 
O‘zgaruvchi bilvosita xarajatlar 
465 000 
sh.b. 
Doimiy bilvosita xarajatlar
180 000