O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi turon zarmed universiteti

3. Oligofrenopedagogika fanining bahsi va undan foydalanish uslublari
Oligofrenopedagogika – aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o‘qitish haqidagi fan bo‘lib, defektologiyaning bir qismini tashkil qiladi. Pedagogikaning umumpedagogik va didaktik printsiplarini qo‘llash shakli zaif bolalar tarbiyasida o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Ta’limiy materiallarni tanlash, mehnat tayyorgarligini aniqlash, aqli zaif bolalarni mehnat faoliyatiga jismoniy rivojlantirish ishlari tuzatish mazmun kasb etishi kerak. Korrektsiyalash deganda aqli zaif bolalarning jismoniy va ruhiy nuqsonlarini to‘g‘rilash, yumshatish, hayotga moslashtirish tushuniladi. Tuzatish ishlarida nuqsonli bolaning rivojlanish imkoniyatlariga asoslanadi.
Bosh miyaning organik buzilishi natijasida bilish faoliyatlarining turg‘un pasayishi kelib chiqadi. Aqli zaif bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va ularni o‘rganishning nazariy masalalari qator fanlarning yutuqlariga asoslanadi. Oligofrenopedagogika umumiy psixologiya, logopediya, pediatriya, nevropatologiya, anatomiya, fiziologiya, genetika, bioximiya va boshqa fanlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning yutuqlaridan keng foydalanadi.
Oligofrenopedagogika maorif hodimlarini, ota – onalarni, defektologiya fakulteti talabalarini yordamchi maktablardagi ta’lim – tarbiya ishining o‘ziga xos tomonlari, aqli zaif bolalarning bilim egallash xususiyatlari haqidagi tegishli ma’lumotlar bilan qurollantiradi. Har bir fanda bo‘lganidek, oligofrenopedagogika ham o‘ziga xos rivojlanish, shakllanish tarixiga ega. Aqli zaif bolalar ta’lim – tarbiyasi masalalari bilan shug‘ullanish ishlariga ikki yuz yildan oshgan bo‘lsada, bir tizimda atroflicha bir butun, tugallangan ishlar XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Kuzatuv va qidiruv ishlarini uzoq muddatliligi tajribalarning sekin – asta to‘planganligi, ayrim nazariy xulosalarga kelishi uchun vaqt talab qilinganligi sababli oligofrenopedagogika fanini izchil tarixi nisbatan qisqargan.
Oligofrenopedagogika fanining dastlabki boshlang‘ich davri aqli zaiflikni o‘rganish asosan 1926 yillarga to‘g‘ri keladi. L.S.Vigotskiy Oligofrenopedagogika fanining asoschisi hisoblanadi. U o‘z maslakdoshlari bilan hamkorlikda aqliy nuqsonga ega bo‘lgan bolalarga ta’lim – tarbiya berishni nazariy hamda amaliy asoslab bergan.
Pedagogika hodisalari va jarayonlarini bilishning empirik bosqichi pedagogik faktlarni to‘plash, tanlash, taqqoslash, fikran tahlildan o‘tkazish va sintez qilish, tadqiqot bosqichida olingan pedagogik faktlarni miqdor va sifat jihatidan qayta ishlashni anglatadi. Bu bosqichda kuzatuvlar, so‘rov metodlari, aqli zaif o‘quvchilar faoliyati natijalarini va o‘quv tarbiya muassasalarining hujjatlarini o‘rganishda keng foydalanadi.
Kuzatish tadqiqotchi tomonidan pedagogik jarayonni, uning ayrim turlari va jihatlarini maxsus dastur bo‘yicha, tabiiy sharoitlarda uzoq yoki kamroq muddat mobaynida uyushgan idrok etishdir. Bu kuzatishlar umumiy va axlohida tipik va tasodifiy narsalarni aniqlab olish, pedagogik ta’sir o‘tkazishning tegishli vositalarini belgilash imkonini beradi.
So‘rash metodlari intervyu olish va anketa to‘ldirish bilan ifodalanadi. Intervyu oldindan belgilangan reja asosida o‘tkaziladi. Anketa so‘rov formasi bo‘lib, unga yozma javob beriladi. Bunda anketa puxta o‘ylab tuzilgan savollardan tashkil topgan bo‘lishi lozim.
Aqli zaif o‘quvchilar faoliyati natijalari va yordamchi maktab muassasa – hujjatlarini o‘rganish. O‘quvchilarning yozma va boshqa ishlarini tahlil qilish natijasida o‘quvchilar faoliyatining sabablari va uslublari haqida ko‘p qirrali material olinadi, ularning o‘rganilayotgan pedagogik hodisaga nisbatan munosabatini aniqlash imkoni tug‘iladi. Aqli zaif o‘quvchilarning shaxsiy varaqalari tibbiyot kartalari, majlislar va kengashlar protokollari, sinf daftarlari va hisobot materiallari bilan tanishuv tadqiqotchini foydali ma’lumotlar bilan qurollantiradi.
Pedagogik tajriba u maxsus uyushtirilgan va qat’iy hisobga olib boriladigan shartlarda ta’lim va tarbiyaning u yoki bu metodi, usulini tajriba tariqasida qo‘llash va sinab ko‘rish kemakdir. Pedagogik tajribaning asosiy funktsiyasi pedagogik ta’sir o‘tkazishning ayrim elementlari va ularning natijalari o‘rtasidagi sabab – oqibatli aloqalarni aniqlashdan iborat.
Tajriba o‘tkazishdan avval pedagogik ishning u yoki bu metodi, usuli samarali ekanmi yoki yo‘qligi to‘g‘risidagi ilmiy g‘oya yaratiladi. Tajriba aqli zaif o‘quvchilarning oddiy hayoti va faoliyati sharoitida o‘tkazilishi mumkin, bu tabiiy tajriba deb ataladi. Eksperiment natijalari ommaviy tusda amaliyotga tavsiya etilishidan oldin tadqiqotning boshqa metodlari bilan ham tekshirib ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
Oligofrenopedagogikaning nazariy asoslarining ishlab chiqilishida 1918 yilda bo‘lib o‘tgan maorif ijtimoiy ta’minot xodimlarining birinchi butun Rossiya s’ezdida, 1920 – 1921 yillarda bo‘lib o‘tgan bolalar orasidagi nuqsonli va qarovsizlikka qarshi kurashga bag‘ishlangan s’ezd materiallari, 1924 yilda bo‘lib o‘tgan voyaga etmaganlarni ijtimoiy huquq tomonidan himoya qilish (SPON) 11 s’ezdi hujjatlari juda katta ahamiyat kasb etdi. Bu s’ezd va kengashlarda V.M.Bonch – Bruevich (Belichki - na) A.I.Elizarova, V.P.Kashenko, A.I.Graborov, L.S.Vigotskiy va boshqalarning ma’ruzalarida aqli zaif bolalar ta’lim – tarbiyasining muhim etakchi tamoyillari ochib berildi. Jamoa bo‘lib harakat qilish asosida nuqsonli bolalar ta’lim – tarbiyasining yangi maqsad, vazifalari va asosiy tamoyillari aniqlandi. Maxsus pedagogikaning nazariy asoslari 1925 yilda A.N.Graborov tomonidan, N.F.Kuzmina, F.M.Novik tomonidan yozilgan oligofrenopedagogika o‘quv qo‘llanmasi nashr qilindi. Oligofrenopedagogika – aqli zaif bolalar ta’limi, tarbiyasi hamda ular taraqqiyotidagi ruhiy, jismoniy nuqsonlarni korrektsiyalovchi fan sifatida yuzaga keldi. Oligofrenopedagogika inson haqidagi fanlarning taraqqiyoti bilan, ayniqsa, umumiy pedagogika, umumiy psixologiya maxsus psixologiya, anatomiya, fiziologiya fanlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. Bu fanlarning maqsadi, vazifalari ham birdir. Shu bilan birga oligofrenopedagogika umumiy pedagogikaning maqsad va printsiplariga bo‘ysingan holda o‘zining maxsus vazifalarini amalga oshiradigan usul va printsiplarni ishlab chiqadi. Tarbiya va ta’limning ko‘pgina masalalarini o‘qituvchi pedagogik psixologiya va yosh psixologiyasiga oid ko‘pgina bilimlardan foydalanishi kerak.
Aqli zaif o‘quvchilarni turli yoshdagi psixologik xususiyatlarini, bilimlarini, malakalarini o‘zlashtirishning psixologik qonuniyatlarini, ularni mehnatga, mehnat faoliyatiga nisbatan tayyorlashni, ular shaxsini kamol topib borish qonuniyatlarini o‘rgatadi.
Oligofenopedagogika – aqli zaif bolalar ishtirok etadigan pedagogik jarayon bilan bog‘liqdir. Bu holat bolaning yoshligidagi anatomik, fiziologik, ruhiy ma’lumotlarning zarurligini taqozo etadi. Ayniqsa aqli zaiflikning sabablari rivojlanishida klinikasiga oid materiallar talab etiladi. Shu sababli origofenopedagogika aqli zaif bolalar ta’lim – tarbiyasi masalalarini ishlab chiqishda anatomopatologik, patofiziologik, patopsixologik ma’lumotlarga tayanish lozim. Ayniqsa, asab kasalliklari, ruhiy kasalliklar, bolalar psixonevrologiyasi, aqli zaiflik klinikasi, genetika, maxsus psixologiya ma’lumotlariga asoslanish kerak. Bu ma’lumotlar aqli zaif bolalar ta’lim – tarbiyasida ularni ijtimoiy hayotga tayyorlashga yordam beradi.