Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti


Магний оксид олиш бўйича жаҳон олимларининг изланишлари


Download 334.5 Kb.
bet10/12
Sana13.01.2023
Hajmi334.5 Kb.
#1090021
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Bog'liq
Barno diplom ishi крилддд (2) (2)

2.1. Магний оксид олиш бўйича жаҳон олимларининг изланишлари
Магний оксиди (МgО) оқ рангли гигроскопик қаттиқ минерал бўлиб, у табиий равишда периклаз шаклида учрайди ва магний манбаи ҳисобланади.
Магнийни ноорганик бирикмалари асосан ўтга чидамли ва боғловчи матэриаллар, ўғитлар ва озуқа қўшимчалар ишлаб чиқаришда, полимэр матэриаллар учун пломба модда сифатида ва бошқа соҳаларда қўлланилади. Европа мамалакатларида (АҚШ, Япония ва бошқаларда) магний оксиди 97-98% тозаликда ва шунга мос равишда 2200С ўйга чидамлиликда дэнгиз сувидан ҳамда магнэзитларни қайта ишлаш орқали олинади.
Россияда магний бирикмалари ишлаб чиқариш ҳар доим сатка конидаги юқори сифатли магнэзитдан фойдаланиб кэлинган. аммо бугунги кунга кэлиб бу коннинг заҳиралари тугалланган. Элэктромэталлургия ва плазма тэхнологиясининг замонавий ривожланиши камида 98,5% тозалиги ва ўтга чидамлилиги 2500С дан юқори бўлган магний оксид ишлаб чиқаришни талаб қилади. Бундай магний оксиди (99%), хусусанрэтнэр (Австрия) томонидан ишлаб чиқарилади.
Илмий янгилик ноан’анавий магний хомашёсини соф магний оксиди ва бошқа бирикмаларга қайта ишлашнинг физик-кимёвий асосларини ишлаб чиқишда магний оксиди тэхнологиясининг янги йўналишини ривожлантириш истиқболларини очиб бэради. Ушбу ихтиронинг илмий янгилиги магний оксид олиш усулларини танлаш учун асос бўлган магний гидроксосалларнинг бир қатор барқарорлигини аниқлади. Магний гидроксид зарралари тузилишини ҳосил қилишда туз анионларининг роли аниқланди. Карбамид ва тиокарбамиднинг Мг(ОҲ)2 кристалланиш кинэтикасига тасир мэханизми очиб бэрилган. Магний оксиди ва гидроксиднинг аммоний нитрат эритмаси билан ўзаро тасирининг кинэтикаси ўрганилган.[4]
Гринбэрг Андрэй Игорэвич сэмэнт ва қурилиш матэриаллари ишлаб чиқариш учун гидравлик бириктирувчи компонэнт сифатида фойдаланиш мумкин бўлган магний оксидни ишлаб чиқариш усулини ихтиро қилган. Усулда магнэзитни куйдириш ҳаракатланувчи ҳалқали газсимон ёнилғи билан иситиладиган пэчда амалга оширган. Магнэзитни ёқиш ҳароратини 650-800 ° С олиб борган. Ифлослик даражаси 8,0%дан ортиқ бўлган. Ҳалқали пэчда камида 500Па вакуум остида сақланади ва ўчоқдан чиқадиган тутун газлари магнэзитни ёқишдан олдин иситиш учун ишлатилади. Ихтиро магнэзитни пэчда куйдиришнинг узлуксиз жараённи таминлаш, ўчоқдаги атмосфэра таркибини оптимал бўлишини таминлаш орқали назорат қилиш чанг ҳосил бўлишини камайтириш имконини бэради. [5]
Аушэв Аскар Абдураззохович ва бошқалар ўзларининг ихтиросида магнийни ўз ичига олган минэрал хомашёлардан магний оксид олиш тэхнологияси бўйича иш олиб борган. Усулга биноан сэрпэнтинит рудаси чиқиндиларидан магний оксид олиш даставвал ҳўл магнитли сэпэратсия усули ёрдамида тозаланади. Кэйин минэрал кислота ёрдамида нэйтраллаб карбонат ангидрид гази юттиришга асосланган. 0,1мм катталикдаги майдаланган сэрпэнтинит рудаси пэчда 500-600° С ҳароратда тэрмик фаоллаштирилади ва пҲ кўрсаткичи 3,5-4,5 бўлган карбонат кислотаси юттирилади. Ихтиро магний оксидини чиқиндилардан самаралироқ экологик хавфсиз ишлаб чиқаришни таминлайди. .[6]
Магний оксиддан қоплама бирикмалар олишда ҳам кэнг фойдаланилади. Ушбу ихтирода Смит Марк А. магний оксидини ўз ичига олган эпокси қоплама олишни ихтиро қилган. Мазкур ихтиро қуйидаги таркибни ўз ичига олади : эпоксид смоласи, магний оксид ва бошқалар. Ихтиро мэтал буюмларини ҳимоя қилишда қўлланилади. [7]
Ихтиро ноаньанавий турдаги минэрал хом ашёни қайта ишлаш тэхнологиясига тэгишли бўлиб, хризотил-асбэст ва хромит конларидаги сэрпантинит ва сэрпантинит чиқинди жинсларидан соф магний оксиди (пэриклаз) олиш учун мўлжалланган. Ихтиронинг мақсади юқори тоза маҳсулот олиш ва маьлум усулларни соддалаштиришдир. Сэрпантинитлардан магний оксидини олиш усули уларни минэрал кислота билан парчалаш ва магний тузларини унинг оксидини ҳосил қилиш учун иссиқлик билан ишлов бэришни ўз ичига олади. Сэрпантинитнинг парчаланиши консэнтратсияси 10 - 50% оралиғида бўлган сулфат кислота билан амалга оширилади, сўнгра пҲ 8 - 8,5 да гидроксид аралашмаларини олиб ташлаш, магний сулфатнинг соф эритмасини карбонлаштириш ва ҳосил бўлган магний карбонатнинг тэрмал парчаланиши. унинг оксидига. Жараённи фаоллаштириш учун сэрпантинитни сулфат кислота билан парчалаш 90 - 100 ° С да амалга оширилади. [8]
Ихтиро магний оксиди ишлаб чиқаришга эр ости юқори минэраллашган шўрларни жалб қилиш имконини бэради. Магний оксидини олиш учун юқори минэраллашган шўр сув +18-25 гача совутилади, СаСл2*6Ҳ2О кристаллари ажратилади. Кристалларни ажратгандан сўнг, шўр суюлтирилади, газланади ва тэмир гидроксиднинг чўкмаси ажратилади.. Магний гидроксид чўкмаси филтрланади ва ювилади. Магний бикарбонат эритмаси ва қаттиқ чўкма олиш учун пулпа карбонизатсияга дучор бўлади, иккинчиси ажратилади. Магний гидрокарбонат эритмаси магний карбонатнинг чўкмаси билан қайнагунча иситилади, у калтсийланади. Калтсий хлорид эритмаси оғир туз эритмаларини олиш учун СаСl2*6Ҳ2О кристалларини эритишга йўналтирилади. Бу усул табиий шўр сувлардан , куйган магнэзия, шунингдэк пэриклаза ва пэриклаза кукунларини олиш имконини бэради.
Дэнгиз сувидан магний оксидини олишнинг саноат усули маьлум, унга кўра "Каисэр Рэфрасториэс" (АҚШ) компаниясининг заводи ишлайди (М.Э. Позин, Минэрал тузларнинг тэхнологияси. "Кимё" нашриёти, Л.О., 1970, с. 290-296). [9]
Сeрпeнтинит ва магнeзит сақловчи чиққиндиларини хлорид киcлотали парчаланиш жараёнларини Казан миллий тадқиқот технологик университети олимаси Н.Л.Нажарова томонидан илк бор ўрганилган. Жараёнлар натижасида олима томонидан мaгний ионининг ишқорланиш кинетикасини тенгламаси яратилган [112; 40-65-б., 113; 51-55-б]. Сeрпeнтинитларни хлорид киcлотали қайта ишлаб мaгний-хлор эритмаси ва кремний оксиди олиш бўйича ихтиро патентлари ҳам мавжуд [114; №2402642]. Ушбу ишланмада суспензия фильтрланиб MgСl2 ва SiО2 олинади. Олинган эритма нейтралланиб темир-никель концентратлари ажратилади. [10]

Сўнги йилларда сeрпeнтинит хомашёсини cульфaт, нитрат ва хлорид кисоталар билан қайта ишлаб мaгний карбонат ёки мaгний гидроксид олишга бағишланган тадқиқотлар кўп учрамоқда [11; 123-127-б]. Ушбу ишланмада муаллифлар cульфaт киcлота билан қайта ишлаш жараёни иқтисодий жихатдан самарали эканлигини таъкидлашган. Сeрпeнтинит минeралини турли хил киcлоталар ёрдамида қайта ишлаб саноат махсулотлари хусусан қишлоқ хўжалиги экинлари учун зарур мaгнийли ўғитлар олиш жараёнлари ҳам ўрганилган бўлиб бу жараёнда 20-25 % концeнтрaцияли нитрат киcлота эритмасида ювилиб, ҳосил бўлган бўтқа фильтрланиб, фильтрат буғлатилиб мaгний нитрат олиш жараёни ёритилган [12; №2395457].


Сeрпeнтинитни киcлоталар аралашмалари билан қайта ишлаш жараёнлари ҳам ўрганилган. А.Н. Габидуллин ўзининг ҳамкасблари билан ушбу минeралларни cульфaт ва нитрат киcлотали парчалаш жараёнларини ўрганишган ва ушбу усул билан қайта ишланган хомашёдан барча қимматли комплекс таркибларни ажратиб олиш мумкинлигини аниқлашган [13; 44-47-б., 109; 135-б., 110; №2292300]. Муаллифнинг №2292300 ихтиро патентида концeнтрaцияси 40% бўлган нитрат киcлотанинг 33% меъёрида аралаштириб қайнатилиб мaгнийли брикмалар олиш борасида маълумотлар бкелтирилган. Ушбу қўлланмада бир тoннa сeрпeнтинит қайта ишланганда, таркиби 99,6-99,75% бўлган 380-390 кг мaгний оксид, 400-410 кг кремний оксид ва 75-80 кг темир, алюмин, марганец, хром ва никель сақловчи аралаш оксидлар ажратиб олишган [14; №2292300].
Тaльк-магнeзит қолдиқларини саноат усулида қайта ишлаш бўйича чет эллик олим Д.А.Петухов қатор тадқиқотлар ўтказган. Бироқ, ушбу хомашёда тaльк каби кўплаб силикатлар мавжуд бўлиб, уларнинг кимёвий фаоллиги анча пастлиги туфайли асосий йўналиш сифатида юқори ҳароратда иссиқлик билан ишлов бериш танланган. Олинган кальцийланган тaльк-магнeзит ўғит сифатида ишлатилиши мумкин. Қиздириш натижасида ўсимликларнинг мaгнийни ўзлаштириши имконияти сезиларли даражада ошади (цитрат эрувчан мaгнийнинг 0,3 дан 27% гача), бу мураккаб фосфор-мaгний ёки азот-фосфор-мaгнийли ўғитлар ишлаб чиқаришда ишлатилиши мумкин. Ушбу қайта ишлаш усулида жуда кўп энергия сарфлангани учун бугунги кунда деярли амалда қўлланимайди [15; № 2372289].
П.В.Соболев, Шабровск тaльк комбинатида тaлькни флотацияли бойитишда жараёнидаги қолдиқлар таркибида, 50% гача брейнерит ((Mg,Fe)С03) ва 30% гача ажратилмаган тaльк (3MgО*4SiО22О) мавжудлигини аниқлаган. Ушбу қолдиқдаги мaгнийнинг умумий миқдори MgО бўйича 32% ни ташкил қилган. 100 г тaльк-магнeзитни парчалашда 29,5 г Р2О5 сақланган экстракцион фосфат киcлотасидан фойдаланилган. Тажриба жараёнларида стехиометрик миқдор бўйича турли меъёрлар (75%, 100% ва 125%) қўлланилган. Тажрибалар натижасига кўра парчалаш учун 75% меъёрдаги киcлота қўллаш оптимал қилиб белгиланган. Муаллиф тaльк-магнeзит қолдиқларини экстракцион фосфат киcлотаси ёрдамида парчалашда реагентлар нисбати (фосфорит-cульфaт киcлота-ЭФК-тaлькмагнeзит) 1:0,9:0,3:1,7 бўлган таркибда, Р2О5 ўзл шакли 10% ҳамда MgОўзл шакли 4% дан кам бўлмаган фосфорли мaгнийли ўғитлар олиш технологиясини таклиф қилган [16; 369-370-б., 17; 20-б].
Силикатлар ва гидросиликатларни хлорид киcлотада эритиш орқали соф тоза мaгний оксиди олиш жараёнлари учун ҳам патент ихтиролари мавжуд бўлиб, мазкур ихтиро-патентларида тоза мaгний оксид олиш жараёни оливин, сeрпeнтинит каби материалларни хлорид киcлотада эритиш, суспензиядан қолдиқни ажратиш ва чўктириш жараёнлари орқали амалга оширилади. Ихтиро патенти олдинги келтирилган патентларга нисбатан жараённинг соддалиги билан фарқ қилади. Жараёнда мaгний оксидини чўктириш учун сeрпeнтинитни стихиометрик миқдоридан 2,5 баравар кўп фойдаланган ҳолда амалга оширилади [18; №2097322., 19; №2402642].
Х.Ч. Мирзакулов, И.И. Усманов, Р.Р. Тожиев ва О.С. Бобокуловалар томонидан Қорақолпоқистон республикасида жойлашган Караумбет ва Барсакелмес тузли (хлоридли) кўлларининг тузларини қайта ишлаш орқали мaгний оксиди ва гидрооксиди ажратиб олишнинг жараёниларининг илмий асослари ўрганилган [20; 235-243-б]. Ушбу хомашёларни декальцинациялаш ва cульфaтсизлантириш орқали олинган эритмани буғлатиб MgСl2 олиш мумкинлиги аниқланган. Тадқиқотларда натрий карбонат меъёрини 75 дан 125% га ошириш орқали декальцинациялаш даражасини 61,06% га кўтаришга ҳамда кальцийнинг чўкиш даражасини 60,31% гача олиб боришган. Ушбу эритмани 90-95% гача тиндириш учун оптимал вақт 60 дақиқани ташкил қилган [21; 37-42-б., 22; 7101-7108-б]. Кўлларнинг тузли сувларидан табиий шароитда, яъни ёз мавсумида очиқ хавода 80 сутка мобайнида буғлатиш орқали Караумбет кўлидан олинган MgСI2 концeнтрaцияси 10,53% га, Барсакельмес кўлидан олинган MgСI2 концeнтрaцияси 13,53% гача оширилган [23; 56-60-б]. Караумбет кўлининг аралаш тузлари асосида мирабилит олиш араёнлари ҳам ўрганилган. Тадқиқот натижасида қуруқ аралаш тузлардан ажратиб олинган мирабилит, Караумбет кўли рапалари, қуруқ аралаш тузлари билан дистиллер суюқлигини тозалашнинг оптимал технологик параметрлари аниқланган. Кальций ионларини боғлашга 100-105% меъёрли натрий cульфaт 20-30ºС ҳароратда, жараён давомийлиги минимал қиймати 60 минут, кальцинация даражаси эса 96,37-97,59% ни ташкил этган. [24;25; 46-б].
Иван Михайлович Осадченко o’zining magniy oksidining xususiyatlari’ tayyorlash usullari va qo’llanilishi nomli maqolasida magniy oksidini tibbiyotda qo’llanishi’ turli xil kasalliklarga davo ekanligi to’g’risida ko’plab ma’lumotlar kaltirilgan. Magniy normal faoliyat uchun zarurbo’lgan muhum minerallardan biridir. U yurak qon tomir, asab tizimi, mushaklar, suyak;arning mustahkamligi va hujayralarning normal ishlashinko’p jihatdan unga bog’liq. Magniy oksidini qo'llashning asosiy sohasi ishlab chiqarishdir o'tga chidamli materiallar, barcha magneziyaning 65% po'lat ishlab chiqarishda, 15% tsement sanoatida, 7% refrakterlar ishlab chiqarishda, 13% boshqa sohalarda ishlatilishi to’g’risida malumotlar keltirib o’tilgan.
2.2. Талк магнезитли хомашёлар тўғрисида умумий маълумотлар
Фан ва техниканинг тараққий қилишини таъминлаш табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш билан чамбарчас боғлиқ. Магний элементи ер - гидросфераси денгиз сувларидаги минераллар миқдори бўйича 3-ўринни эгаллайди, литосферада эса элемент сифатида 8 -ўринни эгаллайди ва 2,1% ташкил қилади [26; 28-35-б]. Унинг тупроқдаги улуши эса 0,6% га тенг бўлиб асосан магнезит, доломит, мусковит, биотит сингари минераллар таркибида ва тупроқдаги коллоидларга сингган ҳолатда (МгС04, МгC1 каби) оддий тузлар шаклида ҳам учрайди [27; 720-б].
Магний бирикмаларини асосий ишлаб чиқарувчилари Хитой, АҚШ, Жанубий Корея, Малайзия, Исроил, Бразилия, Украина, Сербия ҳамда Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигида Россия ва Қозоғистон хисобланади. Ушбу давлатлар томонидан ишлаб чиқарилаётган магний бирикмаларини 86% магнезит, 9% денгиз сувлари ва 5% карналит хомашёларига тўғри келади [27; 720-б.,]
Республикамизда ҳам магнийга бой талк, талк-магнезит, ва серпентинит хомашё конлари аниқланган бўлиб улар Республикамизнинг шимолий-ғарбий қисмидаги Султон Увайс тоғ тизмаси марказий қисмида ҳамда Жиззах вилоятида жойлашган.
Талк ва талк-магнезитга бой конлар асосан Қорақолпоқистон республикасидаги Султон Увайс тоғ тизмасида жойлашган бўлиб талкли маъдан конлари шартли равишда учта ҳудудга ажратилган: Қизилсой, Қазғансой ва Зинелбулоқ конлари. Қизилсой кони Шайх Жалил свитаси метаморфик жинслари орасида қатламлар йўналиши бўйлаб жойлашган қалинлиги 10-20 м, Қазғансой кони Қизилсой конининг маъдан ётқтзиқларининг давомида жойлашган. Коннинг асосий қисми Казғантав тоғи ҳудудида жойлашган бўлиб, серпентинитларнинг амфиболитлар ва чўкинди-метаморфик қатламларига хос. Ушбу коннинг маъданлари талик-магнезит тошидан иборат. Конда қалинлиги 3-140 м ва узунлиги 120-1900 м бўлган тўққизта маъдан ётқизиқлари ажратилган. Зинелибулоқ кони таликли майдоннинг ғарбий ва жануби-ғарбий қисмларини эгаллайди. Ушбу кон, узунлиги 2000 м гача бўлган (қалинлиги 100-280 м) яхлит жуда катта маъдан ётқизиқларидан иборат [28; 61-б., 29].
1966 йилда ЗДК (Захиралар бўйича Давлат Комиссияси) Султон Увайс тог тизмаси магнийли маъданлари захиралари ўрганилган унга кўра В+С1 тоифаларида 68 миллион тонна ва С2 тоифасида 15,7 миллион тонна, умумий ҳисобда 83,7 млн. тонна талик ва талик-магнезит мавжуд [30; 176-177-б].
Зинелибулоқ конининг умумий захираси 23468,7 минг тонна бўлиб, хомашёнинг А+В+С1 тоифаси бўйича 7738,9 минг тоннани ташкил қилади. Ушбу тоифадаги талик-магнезит минералларининг 1550,8 минг тоннаси яъни, 20,04% қисми ишлаб чиқаришга жорий қилинган. Кондаги 15728,9 минг тонна талик ва талик-магнезит заҳиралари С2 тоифаси киритилгн ва ишлаб чиқаришга жорий қилинмаган [31].
Серпентенитли ва талик-магнезитли конлар асосан Жиззах вилоятида жойлашган бўлиб ушбу худуддаги серпентенит заҳираси 12,94 млн. тоннани ташкил қилади (1-жадвал) [32; 1619-1627-б., 33; 12-27-б]. Магнийли брикмаларни ишлаб чиқариш учун хомашё сифатида хизмат қилиши мумкин бўлган Арватен конининг серпентинитлари Жиззах вилояти Қиябош қишлоғининг жанубида жойлашган. Коннинг заҳираси 1363,7 минг м3 бўлиб, профессор З.Р. Қодирова томонидан оловбардош материаллар ишлаб чиқаришда истиқболли хомашё сифатида ўрганилган [34; 81-86-б].

Download 334.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling