O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti sharifzoda sardorbek o‘rozboy tabib o‘G‘li umumiy pedagogika

Musulmon maktablarida ta’lim tizimi 5 toifaga bo‘lingan edi.

1. 
   Quyi maktab – bu maktablarda o‘g‘il bolalarga savod o‘rgatishgan (4 yil).
   
2. 
   Dalilxona maktabi – (namoz) yod oldirib o‘rgatilgan.
   
3. 
   Qorixona - Qur’on yod olingan.
   
4. 
   Madrasa.
   
5. 
   Maktab internat – o‘rta madrasa. Bu maktabda ham diniy, ham dunyoviy fanlar o‘qitilib, o‘rta ma’lumot berilgan.
   

XIX asrning o‘rtalarida Turkiston o‘lkasida boshlang‘ich ma’lumot beradigan maktab hamda o‘rta va oliy diniy ta’lim beradigan madrasalar mavjud edi. Maktablarning aksariyati, shu jumladan, qishloq maktablarining ko‘pchiligi diniy ta’lim beruvchi eng oddiy boshlang‘ich maktablar edi. Bu maktabda machitlarning imomlari, savodxon mullalar dars berardilar. Bunday maktablarda o‘qitish eng oddiy diniy vazifalarni o‘rgatish bilan, ya’ni arab tilida yozilgan Qur’onni o‘qishni o‘rgatish, har bir musulmon uchun zarur bo‘lgan asosiy vazifalarni bildirish bilan cheklanardi.
Shahar maktablarida diniy ta’limdan tashqari, umumiy ta’lim elementlari – yozish va hisoblash yo‘llari o‘rgatilardi.
Shahar maktablarida o‘quvchilar soni 20-30 taga qishloq joylarida esa 10-15 taga yetar edi. O‘qishga 6 yoshdan qabul qilinib, o‘zlashtirishga qarab 17-18 yoshlarigacha davom etardi. Maktabda avval «Haftiyak», keyin «Qur’on» yod olinar, so‘ng «CHor kitob»ga o‘tilardi.
«Chor kitob» 4 bo‘limdan iborat bo‘lib, 1-bo‘lim – haq-xudoning nomlari tushuntirilardi, din qoidalari, tahorat, namoz bayon etiladi, ikkinchisida bidon-e’tiqodni anglash, uchinchi bo‘limda kalomi nabi-rivoyatlar bahs etilgan., to‘rtinchi bo‘limda xalq orasida mashhur shoirlarning she’r va g‘azallari o‘qitilar edi. Odatda, bunday maktablarning o‘quvchilari badavlat oilalarning bolalari bo‘lar edi. Ular o‘qishni tamomlab, olgan bilimlarini savdo-sotiq ishlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida qo‘llar edilar, ba’zilari qo‘shimcha ta’lim olib, xattotlik kasbi bilan shug‘ullanar, ba’zilari madrasaga kirib o‘qishni davom ettirardilar.
Oliy diniy maktab bo‘lgan madrasada o‘rta asrga oid diniy falsafa va musulmon huquqlari, arab tilining grammatikasi va mantiq ilmlaridan dars o‘tilardi. Uning o‘quv rejalari vaqt va sharoitga qarab o‘zgarib turgan. Masalan: XV asrning 30-40 yillarida Samarqand va Hirot madrasalarida dunyoviy bilimlar: matematika, astronomiya, musiqa kabi fanlar ham o‘qitilgan.