O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi
Download 0.69 Mb. Pdf ko'rish
|
hermann hesse asarlarida gumanizm chol borisi va nyurenbergga sayohat asarlari misolida
- Bu sahifa navigatsiya:
- Harri Haller –yarim odam,yarim bo’ri.
- Tarjimada: _
- MARIYA.
- Cho’l bo’risi haqidagi traktat.
- Sehrli Mag’iyaviy teatr.
- “Avtomobillarga qarshi kurash”.
- «Cho’l bo’risi»ning safari
- “Barcha qizlar seniki”.
- “Muxabbatning o’limi”.
- Xulosa
|
Asl nusxada: Es ist eine schöne Sache um die Zufriedenheit , um die Schmerzlosigkeit ,um diese erträglichen geduckten Tage, wo weder Schmerz noch Lust zu schreien sagt, wo alles nur flüstert und auf Zehen schleicht. Nur steht es mit mir leider so, dass ich gerade diese Zufriedenheit gar nicht gut vertrage ,dass sie mir nach kurzer Dauer unausstehlich verhasst und ekelhaft wird und ich mich verzweiflungsvoll in andere Temperaturen flüchten muss, wom öglich auf dem Wege der Lustgefühle ,nötigenfalls ,aber auch auf dem Wege der Schmerzen. 47
Mana shunday mamnuniyat, dardning bilinib- bilinmasligi, yosh o’tinqirab qolgan bir paytda, chidasa bo’ladigan bir navi kunlarni ko’rganingga ham ko’ngil ko’tarilad, bunday kunlarda dardni ham, quvonchni ham sezmaysan, hammasi imi jimida, bilinar –bilinmas, ohista, bamisoli oyoq uchida yurgandek. Faqat yomon tarafi shuki, men mana shu qoniqish, mamnuniyat bilan sira ham chiqisha olmayman-da, bir oz vaqt o’tgandan so’ng u ko’zimga balodek ko’rina boshlaydi toqat qilib bo’lmas darajada ko‘ngilni aynitadi va men butkul tushkin kayfiyatda boshqa bir ma’volarga –mumkin qadar quvonch-shodlik
47 HermannHesse.Steppenwolf.Erstausgabe Berlin.1927.Copyright 1955by Suhrkamp Verlag,Berlin.Seite 208 51
yo’llaridan, zarur bo’lsa, dard, g’am, iztirob yo’llaridan bo’lsa qochib ketishimga to’g’ri keladi. 48
“ Cho`l bo`risi haqida traktat“ da Harri Hallerni katta muammosini bilib olamiz ; Uning ichida 2 ta vujud borligini ya`ni yarim “ Odam “ va yarim “Bo`ri“ unda “insoniy“ vujudi ruh uchun bo`risi esa yomonlik uchun turardi. Bu ikkala vujud muntazam ravishda bir-birlari bilan hisoblashib turishadi. Shu yerda men Traktat haqida izohlar’’ bobida bu haqda yana fikrlashaman . Harri Haller –yarim odam,yarim bo’ri. Harrining xarakterida uning eng katta azobi unda 2 ta vujudning yashashidir. ‘’Bo`ri “ va “Odam“ ular bir-birlari bilan muntazam bahslashib yashaydilar. Ular doimo bir-birlarining yo`liga to`siq bo`lib qarshi bo`lib yashaydilar. Bir-birlari bilan kurashadilar. Uning bu xislati nima uchun Harrining boshqalar oldida kulgili bo`lib ko`rinishiga sababdir. Unda qachonki ‘’inson’’ vujudi jo`sh ursa u o`zining boshqalarga aksini ya`ni ularga do`stona munosabatda xushmuomala bo`lardi.
„Wie heisst denn das Buchlein?“fragte sie leichthin. „Es heisst „Traktat vom Steppenwolf.“ „Oh, Steppenwolf ist grossartig! Und der Steppenwolf bist du? Das sollst du sein?“ „Ja, ich bin es. Ich bin einer, der halb ein Mensch ist und halb ein Wolf, oder der sich das einbildet.“ 49
_Kitobchaning nomi nimaydi?- so’radi qiz istar istamas. -„ Cho’l bo’risi haqida traktat“ -O,Cho’l bo’risi zo’r-ku!Cho’l bo’risi ,bu sen ,shundaymi? -Ha ,shunday.Men o’sha yarmi odam,yarmi bo’ridan iborat,yoki shunday deb o‘ylaydigan mavjudotman. 50
48 Hermann Hesse.Cho’l bo’risi.”Sharq”Nashriyot.Toshkent-2006 ,211 bet 49 HermannHesse.Steppenwolf.Erstausgabe Berlin.1927.Copyright 1955by Suhrkamp Verlag,Berlin.Seite 113 50 Hermann Hesse.Cho’l bo’risi.”Sharq”Nashriyot- matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. 116 bet .Toshkent-2006 52
O`zida “ Bo`ri “ vujudi jo`sh ursa endi u odamlarning ustidan kuladi, nafratlanadi, masxara qiladi. Uning vujudidan “ Inson” esa uning bu holatini kuzatadi va nafratlanadi . Masalan Harri Motsart asarlaridan bir narsa eshitsa inson o`zini juda yaxshi his etadi, huzur qiladi. Xuddi shu uning vujudida “Bo`ri” bo’lganda professor bilan Harri Gyotening portreti haqida bahslashganida Harrining fikricha Gyote portretda yolg`ondakam tasvirlangan. Bunday holatlarda u boshqalar bilan chiqisha olmaydi , chunki u buni to`g`ri tushunmaydi. Uni avvaliga aqlli, do`st, mehribon deb biladilar uning bo`riligi tutganda esa undan darrov soviydilar. Ammo Harri o`zining ikkala vujudini yashira olmaydi, chunki ular bir-birlaridan ajralmaydigan bo`lib bog`lanib qolgan. Bo`rini sevuvchilar unda “inson”ni tanib qolsalar bu xususiyatdan ular ham hayron. U ko`pincha baxtsiz, buni inkor qilib bo`lmaydi, chunki u o`zi sevgan kishilarni ko`pincha xafa qilib qo`yardi.
Und so erhob ich mich ,nahm Abschied von Goethe und dem Professor ,riss draussen meine Sachen vom Kleiderhaken und lief davon. Laut heulte in meiner Seele der schadenfrohe Wolf, ein gewaltiges Theater fand zwischen den beiden Harrys statt. 51
Tarjimada: Shunday qilib o’rnimdan turdim. Gyote va professor bilan xayrlashdim tashqaridagi kiyim ilgakdan narsalarimni olib, jo’nab qoldim. Vujudimdagi ichi- qora bo’ri esa ovozi boricha uvillar, ikkala Harri o’rtasida zo’r tomosha bo’lib o’tardi. 52
Ko`rib turibsizki Hallerning hayoti azobdan iborat. Ammo shunday vaqtlar bo`ladiki unda “ Bo`ri va Odam “ bir-birlari bilan murosaga keladilar. Bu holat Harri uchun ajoyib damlardagina bo`ladi.
51 HermannHesse.Steppenwolf.Erstausgabe Berlin.1927.Copyright 1955by Suhrkamp Verlag,Berlin.Seite 25Seite 52 Xermann Xesse.Cho’l bo’risi.”Sharq”Nashriyot- matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati.27 bet .Toshkent-2006
53
Hayotlari beboshlikdan iborat odamlar vaqti vaqti bilan o`zlarini antiqa baxt onlarida shunday kuchli va ifoda qilib bo`lmaydigan go`zallik, vaqti vaqt baxtli daqiqalarda og`zidan ko`pigi chiqqudek baxtli damlarda azoblar daryosini yo`q bo`lib ketardi. Bu qisqa vaqtda yer yarq etib ochilib-yonib baxt nur taratib bir-biriga qorishib sehrlagandek tuyulardi. “Cho’l bо‘risi” qо‘lyozmasi ustidagi ishni Hermann Hesse 1927 yilning yanvarida tugallaydi. Besh oy о‘tib, yozuvchining ellik yilligiga roman Fisher nashriyotida chiqadi. «XIX asr psixologik romani tarixiy ijtimoiy chegaralangan insonni tasvirlaydi. Uning ruhiy olami mana shu shart –sharoit aks –sadosi deb, qaraladi». Obrazning ruhiy qiyofasi uning xarakterli xususiyatlarini aniqlash, xatti –xarakatlarini tushuntirish vositasida shakllanib boradi. 53
tashlanadi. Boshqa tomondan u tartibli, madaniyatli kishilardan zavqlanadi ham ammo keyinroq uning qalbida kuchli hissiyotlarga o`ta jahlini chiqartiradigan shov-shuvga bir tekis sokin bir maromda ketayotgan hayotga bo`lgan kuchli hissiyot yonardi, shu tobda shunday quturgan ediki, meshchanlarning tartibli dunyosining ba`zi vakillari yuzini teskari burib qo`yishga tayyor edi. Keyin esa meshchanlarning saranjom sarishtaligiga nisbatan nafrat hissi qo`zg`aladi. Harri meshchanlarni inson sifatida xarakterida ikki xil xususiyatga intilib yashaydigan biri qandaydir davolovchi shunga o`xshash va xotinboz. Aniqroq aytganda meshchanlar xudodan qo`rqadigan bo`lishi mumkin, lekin xudo urgan jinni emas. Harri meshchan qalbi ikkiga bo`lingan deb tanqid qiladi Shunga qaramasdan Harrining o`zi ba`zi jihatlari bilan meshchan hisoblanadi. Masalan bankda puli bor yaxshigina kiyinadi, doimo qonun bilan zid konfliktlar chiqmasligiga harakat qiladi. Cho`l bo`risi yolg`izlanib qolgan isyonkor ammo u qandaydir meshchanlikka xos. Harri o`ziga xos boshqalarga o`xshamaydigan shaxs unda ikkala xususiyat ham yashaydi.
53 Гинзбург Л.О. психологической прозе. Л. : Художественная литература, 1977. С. 255.
54
Har bir personaj zimmasidagi vazifa –serqirra. Roman janri har bir qahramondan realistik aniqlikni talab qiladi. Hermina Harrining butunlay aksi. U yosh oddiy bir qiz. Uning dunyosi raqs mehmonxona va kafelar. Shunday bo`lsa ham Harri unga bog`lanib qoladi. U uning oldida taskin topadi, undan unga xuddi yosh bolaga qaragandek munosabatda bo`lishni so`raydi. U unga nima buyursa shuni bajarishini aytadi. U buni so`zsiz bajaradi ……Hermina. U real burjua hayotiga hech qanday qarshilikni his qilmaydi. O’ta hudojoy Hermina diniy yig’ilishlarga tez-tez borib turadi. U hayotga soddaroq ko’z bilan qaraydi, muammolarini oson hal qiladi. Shu sababli u Harrining yolg’izligini tarqatish uchun uni raqs tushishga o’rgatadi, Pablo va Mariya bilan tanishtiradi. Shunday qilib Harri uning oxirgi tilagini ham bajaradi – uni o`ldiradi. Hermina Harriga hali ham yosh boladek fikrlashini tushuntiradi. Masalan, u professorning Gyote haqidagi tasavvuridan achchiqlanishi noto`g`ri ekanligini aytadi. Shu bilan birga har bir kishi o`z fikriga ega ekanligini bu boshqalarga yoqadimi yo`qmi qiziqtirmasligini tushuntiradi. Harriga teskari ravishda Hermina meshchanlarni yomon ko`rmaydi. Shunga qaramasdan u Harrining qarashlarini muammolarini tushunadi. U uning miyasidagi fikrlarni o`qiy oladi. U Harridan ismini topishni so`raganida u uning ismini topadi va Herminadan bu qanday sodir bo`ldi deb so`raydi. Shunda u javob beradi ; O! buning hammasini o`zing qilding-ku! Shunga aqling yetmaptida ? janobi olim. Axir men senga o`ziga xos ko`zgu bo`lganim uchun menda seni tushunadigan va senga javob qaytara oladigan nimadir borligi uchungina yoqayotganimni, sen uchun kerakli bo`layotganimni nahotki tushunmayotgan bo`lsang ? Hermina Harrining kamchiligini to`ldiradi. U unga unda yo`q narsani beradi. U unga hayotdan zavq olishni ko`rsatadi, u bilan xarid qilishga boradi, raqs tushishni o`rgatadi, unga musiqachi Pabloni va u keyinchalik sevib qolgan Mariyani tanishtiradi. 55
Shunday qilib Hermina Harri uchun yod bo`lgan uning nafratini qo`zg`atadigan bekorchi takasaltang kishilarning dunyosiga olib kiradi. Hermina orqali Harri ilk bor yosh bo`lish qanday bo`lishini tushinib yetadi. PABLO. Pablo saksafon chaluvchi yigit, ispan yoki janubiy Amerikalik doimo kafelarda, u bu narsa chalib kun kechiradigan bir yigit. Aytishlariga qaraganda, u hamma asboblarni chalar ekan hamma tilda gaplasha olarkan, shunga qaramasdan, u kam gap. Boshida u Harriga unchalik yoqmagandi. U yoqimtoygina bo`y basti aftbasharasi kelishgan ayollarga yoqishdan boshqa qo`lidan hech ish kelmaydigan yigitga o`xshab ko`rinadi. Unga Hermina Pabloni birinchi martta tanishtirganida Harri unda o`zining tasavvuridagi Pabloni aksi ekanini tushunadi .Harri Pablo qayerdadir ko`rganligini anglamadi, chunki unga “Traktat” kitobini bergan yigit shu ekanini bilmaydi. Pablo mag`iyaviy teatrning xo`jayini. Ko`rib turganimizdek Pablo “Cho`l bo`risi “ romanida muxim rol o`ynaydi. Harri uchun Pablo takasaltang bir yoqimtoygina kishi bo`lsa, Pablo esa Harriga nisbatan doimo xushmuomala do`stona munosabatda bo`ladi. Hattoki unga yoqish uchun harakat ham qilib ko`radi. Uning Harriga rahmi keladi. Uning fikricha, Harri bechora, nochor odam, uning ko`zlarini g`amgin hatto kula olmaydi deydi. Pablo oxirida Harrini o`zining mag`iyaviy teatri bilan baxtli qilishga intilardi MARIYA. Mariya Herminaning dugonasi va xuddi u kabi bebosh hayot kechiradi. Harri u bilan raqs kafesida tanishadi. O`sha paytdayoq unga mahliyo bo`ladi. Ular bir-birlari bilan qovushishadi. Harrining shunday oddiy o`qimagan ilmsiz yana bir nechta ko`plab erkaklarni baxtli qilgan qiz bilan birga bo`lishi ajablanarli edi. Uning o`zi aytganidek, kitob o`qimagan, o`qishning nima ekanligini ham bilmaydigan Chaykovskiy bilan Betxovenni farqlay ololmaydigan qizni bir soatdan ko`proq sevish unga avvaliga imkoni yo`qdek tuyulgandi. To`satdan Mariya unga birinchi haqiqiy sevgilisi bo`lib tuyuldi. Harri uning tabiati va beg`uborligi sabab sevadi. Masalan, amriqocha estrada qo`shig`idan uning shunchalar zavqlanishiga lol qoladi. Mariya orqali Harri sevishning murakkab bo`lmagan jihatlariga shuningdek nima sababdan
56
sevishni o`rgandi. Harriga nisbatan Mariya teskari ravishda haqiqatda yashaydi. U Harri kabi u orzu qiluvchi ham emas unga oily ta`lim kerak emas o`zining kitoblar dunyosida botib ham yotmaydi. Professor Harrining eski tanishi u ilgari professor bilan Sharq afsonalari haqida suhbatlashgan. U oqsuyak meshchanlardan bo`lib durustgina jihozlangan uyda yashaydi. U eskilikni yaxshi ko`radigan va juda vatanparvar. U yahudiylarni va kommunistlarni nafratga loyiq deb hisoblaydi, u juda yaxshi beparvo parishonxotir quvnoq o`zini katta tutadigan bola. Professor Harrini kechgi ovqatga taklif etadi. Harri taklifni istar istamas qabul qiladi. Bu hissiyot shuni anglatadiki, professor bilan Harri salomlashgach professor Harrining gazetada yozgan maqolasi uchun koyiydi va urushda nemislarning aybdor emasliklarini aytadi. Harri professorni maqola uning nomidan yozilmaganligiga ishontiradi. Cho’l bo’risi haqidagi traktat. Traktat kitobxonga Cho`l bo`risining harakteriga chuqur nazar solishga undaydi, bundan tashqari undan Harrining ruhiy muammolaridan voqif bo`ladi. Harri Haller nomini Hermann Hesse bilan o`zgartirish mumkin edi, chunki Hesse bu romanda ruhiy muammolar boshlangandan buyon ishlaydi. U “ Cho`l bo`risi“ romanini tez-tez psixolog doktor J.B. Long o`quvchi C.G.Jungslar bilan gaplashib yurgan paytlarida yozadi. Aytish mumkinki “Traktat“ bu “Kitob ichidagi kitob“, chunki u haqiqiy voqeaga tegishli emas. Sehrli Mag’iyaviy teatr. Sehrli teatr Harriga o’z hayotini boshqatdan boshlashga, xatolarini tan olib hayotga yumor bilan boqishni taklif qiladi. U turli sahnalarda yoki qari, jiddiy va kulgili obrazlarni ko’radi va sahnalarning ko’pchiligi hayotdan olinganligini biladi. Teatrda u ko’zgularga duch keladi. Hesse unga oyna tutadi va «Cho’l bo’risi» o’ziga chetdan qarashga o’rganadi.
ko’rib qoladi va u bilan birga urushlarga sababchi bo’lgan texnalogiyalarga qarshi kurashadi. Avtomobillarga qarata o’q otar ekanlar, ular ichidagi odamlarni ham halok qiladilar. 57
Bu yerda «Cho’l bo’risi»ning kompyuterlashgan olamga qarshiligi, uni texnologiyalardan tozalash uchun hamma narsaga tayorligi tasvirlangan. Avtomobillarga qarshi ovida unda hayvoniy jihatlari ustun keladi, u mashinalar va undagi odamlarga qarata o’q uzganida insoniy tuyg’ularini butkul unutadi. “Shaxmat partiyasi”. Harri Pabloga judayam o’xshab ketadigan shaxmatchini uchratadi. Shaxmat o’yini unga hayotni eslatadi – hamma narsa raqamlar bilan belgilangan. Insonlar ham shaxmat doiralari kabi toifalarga bo’lingan va endi piyodalar ko’pchilikni tashkil etadi. Hayotda o’z o’rnining topish uchun har xil yurishlar qilish kerak (kimdir kurashadi, kimdir uylanadi). Ushbu sahnada hayotda har bir inson o’zining individual ruhiyatiga, tabiatiga ega ekanligi ko’rsatilgan.
tushib qoladi. Bunda hayvon o’rgatuvchi bo’ri uning aytgan harakatlarini bajarishi uchun uni yarim och holatda ushlaydi. Hayvon o’rgatuvchining buyrug’i bilan u qo’zichoqqa rahm qiladi va uni yemaydi. Biroq ikkinchi qismida hayvon o’rgatuvchi va Bo’ri rollarini o’zgartiradilar. Endi inson bo’rining o’rnida buyruqni bajarishi kerak. Biroq inson qurbonlikka atalgan qo’zichoqni ayab o’tirmay tilka – pora qilib yeydi. Bu dahshatli manzaradan qo’rqib Haller qochib chiqib ketadi.
Kreysler ismli qizni eslaydi. Hayoti davomida ko’plab qizlarni uchratadi. Ularning barchasi Harrini bilishar va sevib qolishardi. Harri ularning roziligiga osonlik bilan erishardi. Hayotning oxirida Mariyadek yengil tabiatli qizni uchratishi, uning hayotida ko’p narsani o’tkazib yuborganligini anglatadi.
tushadi. Umidsizlanib, shaxmatchilar bergan raqamni izlab cho’ntagiga qo’lini tiqadi. U yerda raqam o’rniga pichoqni olib chiqadi. Dahshatga tushgan Harri u yerdan qochib chiqadi va mumtoz musiqa haqida gapirgan Motsartga nimalarnidir javob beradi. Bu ahmoqona dunyoga javob berishning birdan bir yo’li yumor, deydi u to’satdan Motsartning gaplari unga alg’ov – dalg’ovdek tuyuladi va u 58
jahli chiqib boshqa xonaga chiqib ketadi. U o’zini devorga osilib turgan katta ko’zguda ko’radi. Bir lahzada u butun hayotini qaytadan yashagandek bo’ladi. So’nggi eshikda boshqacha inson bo’la olishini namoyish qilmoqchi bo’ladi.
Bu xonada Hermina va Pablo sevgidan mast, holda uxlab yotishar edi. O’ylab o’tirmasdan Harri unga hayron boqib turgan Herminani o’ldiradi. Uyqudan uyg’ongan Pablo jilmaygancha xonadan chiqib ketadi. Yashashni o’rgatgan ayolni o’ldirishni oqlab bo’ladimi? Bir oz vaqt o’tgach xonaga yana Motsart kirib keladi va hayotda bunday narsalarga kulib qarash kerakligiga ishontirmoqchi bo’ladi. Shunday qilib Harri : “Bir marotaba men eng yaxshi o’yinchi bo’laman”. Kulishni o’rganganidan so’ng Pablo meni kutyapdi, Motsart meni kutyapdi, deydi. Nihoyat u «Cho’l bo’risi» tuyg’ular va axmoqliklardan iborat ekanligini tushunadi va ancha o’zini bosib oladi.
uni sharaflashi uchun “umirboqiylardan” biri bo’lishini istaydi. “Cho’l bo’risi“ romanining bu tarzda tugallanishini o’ziyoq Hermann Hesse ma’naviyatini ifodalabgina qolmasdan, jahon adabiyotining yirik zabardast yozuvchilari kabi umriboqiy ekanligini dalolat beradi.
59
Bitiruv malakaviy ishimizning I .bobining birinchi faslida biz tarjima haqida fikr yuritdik va shunday xulosaga keldik: Tarjima millatni jahonga tanitadi. Jahon madaniyati bilan xalqimizni tanishtiradi. Mohiyatan xalqlar o’rtasida ko’prik vazifasini o’taydigan mazkur soha badiiy so’z ustalaridan tortib kitobxonlar ommasigacha –barchaga birdek ahamiyatlidir. Hermann Hesse asarlarining o’zbek tiliga tarjima qilinishining o’ziyoq fikrimizning yaqqol dalilidir. Birinchidan, o’zbek kitobxoni uchun, nafaqat olmon adabiyoti, balki jahon adabiyotiga ham mansub mumtoz asarlardan biri bilan oshno bo’lish, qolaverasa, Hermann Hessening ruhiy –ma’naviy dunyosi, shuningdek, uning ijodi bilan yaqindan tanishish imkoniyati tug’ildi.Yana boshqa tarafi ham borki, yosh,navqiron o’quvchilar G’arb va Sharq g’oyalari bilan sug’orilgan, ular o’rtasidagi chambarchas aloqalarni o’zida mujassamlashtirgan asar mutolaasi chog’ida olmoniyalik, shuningdek yevropalik yoshlar madaniyati bilan tanishadilar. Download 0.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|