O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari va uni kamaytirish masalalari-converted
- Bu sahifa navigatsiya:
- XULOSA
| 3.2.
|
|
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish yo’nalishlari. |
Soliq amaliyotida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning soliq yukini maqbullashtirish masalasi quyidagilarda namoyon bo’lishi bilan e’tiborlidir.
Birinchidan, korxonalar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish ularning o’z vaqtida va so’zsiz to’lanishi, qonunchilikka aniq rioya qilinishi bilan belgilanadi. Bunda buxgalteriya va boshqa hisobotlar shakli aniq hamda to’g’ri yuritiladi, qonunchilikka qattik rioya qilinadi.
Ikkinchidan, soliq yukini optimallashtirishning yana bir shakli bu soliq to’lovchi kamroq soliq to’lash maqsadida amaldagi qonunchilik imtiyozlardan va boshqa preferentsiyalardan foydalangan holda soliq majburiyatlarini maqbullashtirishga erishishi mumkin.
Soliq yukining pasaytirilishi, boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar ixtiyoridan soliqlar shaklida byudjet ixtiyoriga olinayotgan mablag’lar bir qismining shu sub’ektlar ixtiyoriga qoldirilishini anglatadi. Bunday vaziyatda soliq yukining pasaytirilishi natijasida byudjetga borib tushmaydigan mablag’larni byudjet manfaatlari nuqtai-nazaridan qoplash masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi paytda iqtisodchi-olimlar tomonidan soliq yukining pasaytirilishidan kutiladigan yo’qotishlarni qoplashning bir necha yo’llari taklif qilinmoqda. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat:
Soliq yukining pasaytirilishi avtomatik ravishda ishlab chiqarishning jonlanishiga, rivojlanishiga yoki kengayishiga olib keladiki, bu narsa, oxir- oqibatda soliqqa tortish ob’ekti (bazasi)ning ko’payishi (ortishi)ni ta’minlaydi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukining pasayishi natijasida “yo’qotilgan” mablag’larning byudjet uchun “kompensatsiya” qilinishini ta’minlashi mumkin.
Bu variantning oqilona yo’l ekanligi quyidagi savollarning javobini aniq topishimizga bog’liq. Soliq yukining pasaytirilishi haqiqatdan ham ishlab chiqarishning gurkirab rivojlanib ketishiga olib keladimi yoki yo’qmi? Agar shu narsa sodir bo’ladigan bo’lsa, u qancha vaqt ichida sodir bo’lishi mumkin? Uning sodir bo’lishi “cho’zilib” ketadigan bo’lsa, unda nima qilishimiz kerak? “Bugun soliq yukini pasaytirsak, ertaga ishlab chiqarish rivojlanib ketadi” degan kafolatni bizga kim beradi va kim buning uddasidan chiqadi? Uddasidan chiqa olmasak, unda ahvolimiz ne kechadi?
Byudjet soliq yukining pasaytirilishi natijasida “yo’qotgan” mablag’larini qarzga olish yo’li bilan kompensatsiya qilsa bo’ladi.
Haqiqatdan ham shunday. Lekin bu variant tanlanayotgan paytda bizning stolimiz ustida quyidagi savollarning aniq javobi turishi kerak: Qarzga olinishi kerak bo’lgan mablag’larning miqdori qancha? Bizga shuncha mablag’ni kim yoki kimlar berishi mumkin? Lekin buning natijasida ham qator muammolar kelib chiqadi.
Soliq yukining pasaytirilishi natijasida byudjet yo’qotmalarini
kompensatsiya qilishning o’zi xos varianti, ma’lum ma’noda, byudjet xarajatlarini
qisqartirishdir. Lekin bu variantning tanlanishi “Byudjet xarajatlarini qisqartirishning imkoni bormi o’zi? Bor bo’lsa, uning qanchagacha qisqartirilishi maqsadga muvofiq? Byudjet xarajatlari qisqartiriladigan bo’lsa, bu, eng avvalo, kimlarning manfaatlariga ta’sir etishi mumkin? Byudjet xarajatlari qisqartirilsa, buning oqibati nima bo’ladi? Ularning qisqartirilishi, yana o’zimizga qimmatga tushmasmikan?” degan savollarning paydo bo’lishiga olib keladi. Va bu ham o’z navbatida qator ijtimoiy muammolarga sabab bo’ladi.
Har bir variantda keltirilgan savollar juda oddiygina bo’lsa-da, unga arzirli, asosli, to’g’ri va oqilona javobni berish hammaga ham nasib qilmagan va qilmaydi ham. Ularga malakali javob berish, eng avvalo, soliqlar va soliqqa tortishning o’ziga xos bo’lgan hayotiy tamoyillarini so’zsiz idrok etilishini taqozo etadi. Bunday hayotiy tamoyillarni inobatga olmasdan berilgan javob bir tiyinga qimmatligicha qolaveradi.
Shuning uchun ham og’zimizga to’g’ri kelgan har qanday «javob», o’zimiz o’ylaganimizdek, bu savollarning javobi emas. Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, soliq yukining og’irligini kamaytirish masalasi hozirgi kunda iqtisodiy hayotimizning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Hozirgi kunda O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirishga doir izchil siyosat olib borish natijasida har yili soliq yukini kamaytirish choralari amalga oshirilmoqda. Eng avvalo, ular ishlab chiqarishni, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga, aholining real daromadlarini va iste’mol talablarini oshirishga qaratilgan. Shu bilan birga, soliqlar va to’lovlarni birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarini oshkoraligiga, soliqlarni hisoblash va to’lashga doir korxonalar faoliyatini soddalashtirishga, shuningdek, soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat qilishga yordam beradi. Ayni paytda bu hol Respublikamizda qo’llaniladigan soliq tizimini halqaro me’yorlar va andozalariga muvofiqlashtirish zarurati bilan izohlanadi.
Agar dunyo mamlakatlarida qo’llaniladigan soliq yuklarini izohlovchi
statistik ma’lumotlariga murojat etsak, shuni ko’rish mumkinki, YaIMga nisbatan
soliq to’lovlari darajasi turli davlatlarda turlichadir. Bu esa iqtisodiy tartibga solish darajasitdagi farqlar, yuritiladigan ijtimoiyg’iqtisodiy siyosat yo’nalishi, muayyan mamlakatlarning geopolitik joylashuvi va boshqa omillar bilan izoxlanadi. Umuman olganda soliq yuki darajasi bo’yicha dunyo mamlakatlarini 3 guruhga ajratish mumkin:
soliqqa tortishning yuqori darajasi - soliqlar salmog’i Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning 40 foizidan ortiq (Lyuksemburg, Frantsiya);
soliqqa tortishning o’rtacha darajasi - soliqlar salmog’i YaIMning 30 foizidan 40 foizigacha (Daniyaya, Shvetsiya, Avstriya, Germaniya, Buyuk Britaniya);
soliqqa tortishning o’rtachadan pastroq darajasi - soliqlar salmog’i YaIMning 30 foizigacha (Xitoy, Xindiston, Misr, Malayziya, Janubiy Koreya).
Iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirilishi soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirish bilan birga davom ettirilmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatida soliq yuki darajasi ko’pgina hollarda ular kelajak istiqbolini belgilab berishga xizmat qiladi. Zero, korxonalarning asosiy maqsadi bo’lgan – foyda maksimallashtirishda ular gardaniga tushayotgan soliq yuki tasiri ijobiy yoki salbiy bo’lishi ular iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta soliq yukini imkon darajasida minimallashtirishdan bir tomondan korxonalar, ikkichi tomondan davlat manfaatdor bo’ladi. Masalaga nazariy jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri chizig’idagi nuqtada korxona va davlat manfaatlari to’qnash kelib, optimal soliq yuki topiladi (35 foiz). Bu esa korxonalarda soliq yukini kamaytirishdan bo’shagan pul mablag’larini investitsiyaga jalb etib, ishlab chiqarish jarayonini jadallashtirishga xizmat qilgan holda, korxona oladigan foydani maksimallashtiradi. Davlat esa xo’jalik yurituvchi subektlarning soliq yukini kamaytirishdan ko’rgan zararini, korxonalarning ishlab chiqarishini kengaytirishdan oladigan foydani soliqqa tortish hamda mavjud soliq bazasini kengayishi hisobidan qoplashi mumkin.
Bugungi kunda soliq qonunchiligida soliqlarning tartibga soluvchanlik roliga urg’u beruvchi huquqiy asoslar yaratilganiga qaramasdan, korxonalar faoliyatida soliq imtiyozlariga ega bo’lish, pasaytiruvchi stavkalarda soliqqa tortiluvchi faoliyat bilan shug’ullanishga o’tish va umuman soliqlarni rejalashtirish holatlari kam uchramoqda. Buninng asosiy sababi esa bizningcha O’zbekiston soliqqa tortish amaliyotida soliq menejmenti, soliqlarni rejalashtirish tadbirlari joriy etilganligidadir. Jahon amaliyotiga nazar soladigan bo’lsak, bu jarayonlar korxona moliyaviy xo’jalik faoliyatida katta examiyat kasb etib, ularni o’tkazishdan nafaqat korxona balkim davlat ham bevosita manfaatdor bo’ladi. Ushbu tayanch so’zlarga batafsil to’xtaladigan bo’lsak, soliq menejmenti - soliq to’lovchilarning soliq majburiyatlarini qonun doirasida qiqqartirishga qaratilgan hatti-harakatlari yig’indisidir. Bu jarayonda soliqlarni qonunchilikka xilof bo’lmagan tarzda chetlab o’tish, shuningdek soliq qonunchiligida belgilangan imtiyozlarni qo’lga kiritish, yoki soliq majburiyatlarini kamaytirishga qaratilgan maxsus usullar qo’llaniladi. Bunday holatlarda bu usullar qonuniy hisoblanib, soliq to’lovchilaga jarima solishga sabab bo’la olmaydi.Soliq menejmentining ustunligi shu bilan asoslanadiki, buning natijasi o’laroq, soliq majburiyatlarining qisqartirilishiga qonunlarni buzmagan xolda erishiladi. Soliq menejmenti korxonalar muvaffaqiyatini taminlash uchun tayanch vazifasini o’taydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, xususan iqtisodiy rivojlanish fazalaridan bo’lgan bugungi moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatida soliq yuki darajasi ko’pgina hollarda ular kelajak istiqbolini belgilab berishga xizmat qiladi. Zero, korxonalarning asosiy maqsadi bo’lgan – foyda maksimallashtirishda ular zimmasiga tushayotgan soliq yuki tasiri ijobiy yoki salbiy bo’lishi ular iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta soliq yukini imkon darajasida minimallashtirishdan bir tomondan, korxonalar, ikkichi tomondan, davlat manfaatdor bo’ladi. Masalaga nazariy jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri chizig’idagi nuqtada korxona va davlat manfaatlari to’qnash kelib, optimal soliq yuki topiladi. Bu esa korxonalarda soliq
yukini kamaytirishdan bo’shagan pul mablag’larini investitsiyaga jalb etib, ishlab
chiqarish jarayonini jadallashtirishga xizmat qilgan holda, korxona oladigan foydani maksimallashtiradi. Davlat esa xo’jalik yurituvchi subektlarning soliq yukini kamaytirishdan ko’rgan zararini, korxonalarning ishlab chiqarishini kengaytirishdan oladigan foydani soliqqa tortish hamda mavjud soliq bazasini kengayishi hisobidan qoplashi mumkin. Shu boisdan ham bugungi kunda mamlakatimiz miqyosida korxonalar zimmasiga tushayotgan soliq yuki og’iriligini kamaytirish maqsadida soliqlar bo’yicha qator engilliklar berilmoqda.
XULOSA
Mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish natijasida quyidagi asosiy xulosalar shakllantirildi:
Mamlakatimiz hukumati tomonidan olib birilayotgan soliq siyosatining ustuvor yo’nalishlari ichida birlamchi va eng asosiysi hisoblangan makro va mikroiqtisodiy darajada soliq yukini pasaytirib borish masalasi har bir davlat miqiyosida uning maqbul darajasini aniqlash va amaliyotda qo’llash masalasi bugungi kunda to’liq echimini topmagan nazariy tadqiqotlar qatoriga kiradi;
Soliq to’lovchilar uchun maqbul soliq yukini aniqlashning uslubiyotini ishlab chiqishda aholi jon boshi hisobida ishlab chiqilgan yalpi ichki mahsulot, aholining tabiiy o’sishi, aholining umumiy tarkibida yoshlarning tutgan salmog’i hamda faol qatlami va ishchi kuchlarining salmog’i, aholi tarkibida pensionerlarning salmog’i, aholi bandligining eng yuqori ko’rsatkichi, tabiiy zaruriy ishsizlik darajasi va shu kabi mezonlar asos sifatida foydalanilishi lozim;
Har bir mamlakat, shu jumladan O’zbekiston uchun optimal soliq yukini ishlab chiqilishi va unga amal qilinishi iqtisodiyotni barqaror rivojlanishi va aholining yashash darajasini yaxshilanib borishi uchun asos yaratadi.
Iqtisodiy munosabatlarni jadallashuvi va tadbirkorlik faoliyatini takomillashuvida soliq imtiyozlarining roli va ahamiyati beqiyos ekanligi amaliy tajribaning natijasidir. Lekin haddan ziyod soliq imtiyozlarini ko’p bo’lishi yuqori aytilganidek, soliq mexanizmining samaradorligiga aksincha tasir ko’rsatadi. Qolaversa, bir soliq subektiga imtiyoz berilishi, ikkinchi bir subekt uchun soliq yuki og’irligining oshishiga olib keladi. Bu holat o’z navbatida xo’jalik subektlari o’rtasida soliqlarning bir xil taqsimlanmasligini keltirib chiqaradi.
Soliq imtyozlari sonini imkon qadar qisqartirib borish tadbirkorlik faoliyatlariga teng sharoitlar yaratish demakdir. Bu borada qilinishi zarur bo’lgan yo’nalishlardan biri bo’lib, soliq kategoriyasini rag’batlantiruvchi xususiyatini takomilliashtirish dolzarb masaladir.
Moliyaviy natijalar va mol-mulklarning yuqori rentabelligiga erishuvchi, ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiruvchi soliq subektlarining rentabellik darajasidan kelib chiqqan holda foyda va mol-mulk soliqlari stavkalarini kamaytirib borish zarurdir. Bu holat, ushbu subektlarni xo’jalik faoliyatlariga bo’lgan qiziqishlarni yanada jadallashtirish bilan birgalikda, yuqori daromadlikka erishishga, hamda o’z tasarrufidagi mol-mulklardan samarali foydalanishga olib keladi.
O’tish davri iqtisodiyotida soliq siyosatini tez-tez o’zgarib turishi obektiv jarayondir. Shuning uchun qabul qilingan soliq o’zgarishlari soliq subektlariga noqulay sharoit tug’dirishidan kelib chiqqan holda, ikki yil davomida mazkur o’zgarishni amalda qo’llashning iloji yo’qligi, soliq islohotini olib borishga ziddiyatlar tug’diradi yoki yo’qqa chiqaradi.
Mavzuni o’rganib chiqish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini baholash mezonlaridan kelib chiqib va ushbu ko’rsatkichni yanada kamaytirish borasida quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
Amaldagi soliq to’lovlarini maqbullashtirish, ya’ni soliqlarni qonuniy tarzda kam darajada to’lanishini tashkil qilish mexanizmlarini, xususan soliqlarni kamroq to’lashga, ayni paytda iqtisodiyot rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishga imkon beruvchi soliq to’lashning optimal shakllarini amaliyotga joriy etilishi lozim.
Soliq yukini iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasida optimal, adolatli taqsimlanishini ta’minlash maqsadida tarmoqning iqtisodiy taraqqiyotga erishishdagi ahamiyati, daromadlilikka erishish darajasi, tannarxning shakllanish tarkibi, naqd pul aylanishi, soliqqa tortiladigan daromadlarni yashirish imkoniyati va boshqa ko’rsatkichlarni hisobga olgan holda aniqlanishiga e’tibor qaratish lozim.
Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) bo’yicha xususiy tartibda beriladigan qo’shimcha imtiyozlarni joriy etilishi bir obektdan bir marotaba soliq undirish jarayoniga zid holatlarni keltirib chiqarmoqda. Masalan, tovar (ish, xizmat)larni
ishlab chiqarilishidan to istemolchiga etib borguncha bo’lgan bosqichlarda
o’rtadagi bo’g’inlarda QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan soliq subektlarini mavjud bo’lishi natijasida, keyingi bo’g’indagi xo’jalik faoliyati subektining faqatgina o’zi yaratgan qiymatdan emas, balki QQS bo’yicha imtiyozga ega korxonadan QQSsiz mahsulotlarni sotib olishi evaziga, kelgusida QQSni chegirish imkoniyati yo’qligi tufayli sotilgan tovarning to’liq qiymatiga nisbatan soliq to’lash holatini keltirib chiqarmoqda. Bu esa QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan korxonadan oldingi bosqichdagi korxona tomonidan qo’shilgan qiymatga QQS to’lgan bo’lishlariga qaramasdan, ushbu qiymat QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan korxonadan keyingi subekt to’lashi mumkin bo’lgan QQS obektiga ham kiritilmoqda. Natijada, yangidan yaratilgan holatlarini yuz berishi ravshandir.
Keyingi yillarda yuridik shaxslar uchun foyda solig’i stavkasi yildan-yilga pasaytirilib kelinayotgan hozirgi sharoitda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasi o’zgarmasdan kelmoqda. Bunda foyda solig’i kamayishi bilan bir vaqtda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i summasi o’sishi kuzatilmoqda. Soliq yukining pasayishini ta’minlash maqsadida obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasini ham pasaytirish maqsadga muvofiq.
Aktsiz to’lanadigan tovarlarni qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qo’shilgan qiymat solig’i bazasida aktsiz solig’i summasining mavjudligi ham soliq yukining yuqori bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Shuning uchun aktsiz to’lanadigan tovarlarni QQSga tortishda soliq bazasidan aktsiz solig’i summasini chegirish lozim.
Soliq to’lovchilar o’rtasida soliq yukining to’g’ri taqsimlanishini yo’lga qo’yish maqsadida soliqlar va ularga tenglashtirilgan to’lovlarning darajasi korxonalarning daromad olish darajasiga nisbatan belgilanmagan. Bundan tashqari barcha soliq xizmati organlar o’z e’tiborini tekshirish oson bo’lgan soliq to’lovchilarga qaratgan, ya’ni, mikrofirma va kichik biznes korxonalariga, bunday holda esa soliq to’lovchilarning asosiy qismi katta korxonalar va boshqalar qonuniy yo’lda ham noqonuniy yo’lda ham soliq to’lovlaridan qochib ketish
imkoniyati paydo bo’ladi.
Bir xil daromadlarni bir xil soliqqa tortish tamoyili ham bizning Respublikamizda hozirgi kunda to’liq amal qilayotganini takidlash mumkin. Masalan, xo’jalik yurituvchi subektlarning asosiy fondlari va boshqa mol- mulklarini sotishdan olingan daromad turlicha aniqlanmoqda. Mazkur daromad savdo va umumiy ovqatlanish korxonalirida uning qoldiq qiymati bilan sotish o’rtasida farq sifatida aniqlanadi. Taminot va sotuv korxonalarida esa asosiy fondlar va boshqa mol-mulklarni sotishdan olingan tushum soliq obekti hisoblanadi. Demak, bu holatda mazkur korxona ushbu mulklar realizatsiyasidan daromad ko’rish ko’rmasligidan qatiy nazar olingan tushumdan soliq to’lashi shartdir. Bu tartibni bekor qilish iqtisodiyot tarmoqlarida soliq yukining pasayishiga xizmat qiladi.
Soliqdan soliq undirish holatining mavjudligi ham soliq yukining oshishiga sabab bo’lmoqda. Yani QQS bo’yicha soliq imtiyoziga ega bo’lgan korxona ashyoviy resurslarni QQS bilan birga sotib oladi va QQS to’lovidan ozod bo’lganligi tufayli, xom ashyo uchun to’langan soliq summasini o’zi ishlab chiqarayotgan mahsulot tannarxi tarkibiga kiritib yuboradi. Shunday ekan, bu bosqichdan keyingi ishtirokchi sotib olgan ashyoviy resurslar tarkibida, QQS bo’yicha soliq imtiyozga ega bo’lgan korxona tomonidan sotib olgan ashyoviy resurslar uchun to’langan QQS miqdori ham mavjud. Xuddi shu QQSning miqdori imtiyozli korxonadan keyingi subekt uchun QQSning obekti bo’lib xizmat qilishining muqarrarligini keltirib chiqaradi. Bu holatni oldini olish maqsadida, QQSga tortish jarayonida QQSdan ozod qilingan xo’jalik subektlaridan sotib olingan ashyoviy resurslar qiymatini soliq obektidan chegirib tashlash maqsadlidir.
Foyda solig’idan beriladigan imtiyozlar tizimida byudjet tashkilotlariga beriladigan imtiyozlarning salmog’i sezilarli nisbat kasb etadi. Misol uchun, foyda solig’i to’lashdan byudjet muassasalari tarkibiga kiradigan jazoni o’tash muassasalari ozod qilingan. Bu tashkilotlarning xarajatlarini O’zbekiston Respublikasining byudjeti daromadlar va xarajatlar tasniflanishining tegishli moddalari asosida davlat byudjetidan moliyalashtirilishini hisobga oladigan
bo’lsak, bu muassasalarni foyda solig’idan ozod etilishi fikrimizcha o’z ma’nosiga ega emas.
Fikrimizcha, keltirib o’tilgan holatlarni bartaraf etib borish, soliqqa tortish amaliyotini takomillashuvida muhim ahamiyat kasb etadi va qolaversa iqtisodiyot tarmoqlarida soliq yukini optimallashtirish va to’g’ri taqsimlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham:
