O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

№ 
Mоdul va mavzu nоmlari 
Mashg`ulоt 
turi 
Bajarilishi haqida 
ma‘lumоt 
 
Imzo 
 
Sоat  
Оy va kun 
 
1 
O‘simlikdagi g‘amlovchi to‘qimalar. Ajratuvchi to‘qimalar. 
O‘simlik ahzolarida mexanik to‘qimalarning joylashishi. 
Epidermik himoya vazifasi ortishining shakllanishi. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
2 
Bir va ikki pallali o‘simliklar ildiz metomorfozi. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
3 
Er usti shakli  o‘zgargan novdalar. Yer osti shakli o‘zgargan 
novdalar. Zamburug‘ va bakteriyalarning o‘simliklar bilan 
simbioz hayot kechirishi. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
4 
Suv o‘simliklari vegetativ organlari anatomik tuzilishining. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
5 
Qurg‘oqchilik sharoitida o‘suvchi sukkulent o‘simliklar 
vegetativ organlari anatomik tuzilishining o‘ziga hosligi. 
Qurg‘oqchilik sharoitida o‘suvchi sklerofitlar vegetativ 
organlari anatomik tuzilishining o‘ziga hosligi. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
6 
Yorug‘liksevar va soyasevar barglar. Barg metomorfozi va 
uning qismlari. Bitta o‘simlikdagi turli xil barglar (yarus 
kategoriyasi  va geterofilliya). 
Mustaqil ish 
2 
 
 
7 
Tekinxo‘r o‘simliklar urug‘ tiplari. CHang donachasi 
morfologiyasi. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
8 
Psilofitnomalar (‗sio‘hyales) qabilasi. Umumiy tavsifi. O‘ziga 
xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
9 
Yungermaniyakabilar (Jundermahhiidae) sinfcha (ajdodcha)si. 
Umumiy tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
10 
Yashil yo‘sinkabilar (Briumkabilar)-Bryidae sinfchasi. 
Umumiy tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
11 
Anevrofitsimonlar – (Aneuro‘hyto‘sida) sinfni (ajdodini) 
Umumiy tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
12 
Kladoksilonsimonlar –(Cladoxylo‘sida) sinfini (ajdodini) 
Umumiy tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
13 
Ligionpterisnomalar (Lygino‘teridales) qabilasining umumiy 
tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
14 
Velvichiyanomalar (Welvitchiales) qabilasining umumiy 
tavsifi. O‘ziga xos belgilari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
15 
Qo‘ng‘iroqguldoshlar (Cam‘anulaceae) oilasi. Umumiy tavsifi. 
Turkum va turlari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
16 
SHirachdoshlar (As‘hodelaceae) oilasi. Umumiy tavsifi. 
Turkum va turlari. Ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
17 
Raunkier sistemasi bo‘yicha o‘simliklarning hayotiy shakllari. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
18 
I.G.Serebryakov sistemasi bo‘yicha o‘simliklarning  hayotiy 
shakllari. 
 
Mustaqil ish 
2 
 
 
19 
Relikt turlarni o‘simliklar qoplamidagi ahamiyati. 
Mustaqil ish 
2 
 
 
 
Jami: 
 
38 
 
 
 
O‘qituvchi _______________________________________________________
 

 
30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruza 
mavzulari
 

 
31 
 
                                 
 
 
1- Mavzu:   
Hujayra va uning tuzilishi 
 
Ma‘ruza  mashgulоtining   ta‘lim  tехnоlоgiyasining  mоdеli 
O`quv vaqti: 80 minut 
Talaba soni – 25  talaba 
O`quv  mashg`ulоtining tuzilishi 
Ma‘ruza rejasi 
1. O`simliklar hujayrasining tuzilishi 
2. Hujayra organoidlari. Sitoplazma.  
3. Turgor.  Plazmoliz. Hujayra shirasi  va uning asosiy 
tarkibi.  
4.To‘qimalarni tavsiflash asoslari va  ularning turlari 
Mavzuning  maqsadi. 
O‘simliklar  hujayrasining  tuzilishi.  Hujayra  organoidlari.  Turgor  va  plazmoliz,  hujayra 
qobig‘i.
 
Pеdagоgik vazifalar: 
Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga оid 
ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar 
bo`yicha tushunchalarni shakllantirish. 
O`quv faоliyatining  natijalari: 
Talabalarda  botanika fanining prеdmеti, mеtоdlari va 
tarmоqlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy 
ma‘lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.  
Ta‘lim usullari: 
BBB, ―Klastеr‖, ma‘ruza 
O`quv  faоliyatini tashkil qilish shakli 
 Оmmaviy 
Ta‘lim vоsitalari 
Slaydlar, markеr, jadval 
Qayta alоqa usullari va vоsitalari 
Savоl javоb 
O`quv  mashg`ulоtining   tехnоlоgik xaritasi 
Ishlash 
bоsqichlari, vaqti 
Faоliyat mazmuni 
 
O`qituvchining   
Talabaning 
1 bоsqich 
1.1 
O`quv 
хujjatlarini 
to`l-
dirish  va  talabalar 
davоmatini 
tеk-
shirish (5 min). 
1.2 O`quv 
mashgulоtiga 
kirish (10min) 
1.1 O`simlik xujayrasi, uni o`rganish tarixi. 
Hujayra organoidlari. Sitoplazma. Turgor. 
 Plazmoliz.  Hujayra  shirasi    va  uning  asosiy 
tarkibi.  Plastidalar  ularning  turlari  BBB  jadvali 
taklif  etiladi  va  uning  Bilaman,  Bilishni 
хохlayman  grafalari  to`ldiriladi.  Jadvalning 
ikkita  grafasi  to`ldirilganidan  so`ng  ma‘ruza 
bоshlanadi.   
Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, 
savоllar bеradilar. O`simlik 
xujayrasi, uni o`rganish tarixi. 
Hujayra  organoidlari 
tushunchalarini ifоdalоvchi  
ma‘lumоtlarni  BBB jadvaliga  
tushiradilar 
2 bоsqich 
Asоsiy  50 min 
2.1.  Jadvalning  ikkita  grafasi  to`ldirilganidan 
so`ng ma‘ruza bоshlanadi.  
 O`simlik  xujayrasi,  uni  o`rganish  tarixi. 
Hujayra 
organoidlari.haqida 
tushunchalarni 
o`zgarib bоrishi.  
2.2.  O`simlik  xujayrasi,  uni  o`rganish  tarixi. 
Hujayra organoidlari хususida tushuncha bеrish.  
Kоnspеkt yoziqhadi, tinglashadi,. 
Mavzu bo`yicha savоllar 
bеradilar. 
3 bоsqich. 
YAkuniy natijalar 
15 min.  
3.1  Mavzu  bo`yicha  хulоsa  qilish.  O`simlik 
xujayrasi, 
uni 
o`rganish 
tarixi. 
Hujayra 
organoidlari  yuzasidan  umumlashtiruvchi  fikr 
bildiriladi.  
3.2  Talabalarga  BBB  jadvalini  bilib  оldim 
grafasini  to`ldirish  taklif  etiladi,  va  O`quv 
rmashg`ulоtning  maqsadiga  yerishish  darajasi 
taхlil silinadi 
3.3  Mavzu  yuzasidan  O`quv  vazifasi  bеriladi. 
Laboratoriya mashgulоtga tayyorlanish  
O`rganilgan mavzu bo`yicha 
оlgan ma‘lumоtlarni BBB 
jadvalini yakuniy grafasiga 
tushiradilar. 

 
32 
 
   
 
HUJAYRA - HAYOTNING ASOSI. 
Tabiatdagi tirik mayjudotlarga xos eng muhim umumiy belgilardan biri ufarning 
hujayralardan tuzilganligidir. 
Hujayra tirik oiganizmning eng mayda tarMbiy qismi. U tiriklikka xos barcha 
xususiyatlarni o‘zida mujassamlantirgan. Hujayra nafas oladi, oziqlanadi, ortiqcha narsalarni 
ajratib tashqariga chiqaradi, tashqi muhitning o‘zgarishini sezadi, o‘sadi, bo‘linadi va yangi 
hujayra hosil qiladi. 
O‘simliklaming hayoti bilan bog‘liq ichki jarayonlarni aniq tasawur etish uchun ularning 
ichki tuzilishini bilish zarur. Ularning barcha organlari hujayralardan tashkil topgan. Ular shakl 
jihatidan farq qilsada, ichki tuzilishiga ko‘ra bir-biriga juda o‘xshash boiadi. Hujayralarda yuz 
beradigan hayotiy jarayonlar yagona qonunga muvofiq amalga oshadi. 
Hujayra haqidagi fanga sitologiya (yunon. "kitos" - hujayra + "logos" - ta‘limot) deyiladi. 
Hujayralar o‘simlikning qaysi organida joylashishiga qarab shakli, rangi, yirik-maydaligi, 
ichki tuzilishi va funksiyasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. o‘simliklar bir yoki ko‘p hujayrali 
bo‘lishi mumkin. Bitta hujayra ba‘zi bir tuban o‘simliklarda, ko‘p hujayralar esa yuksak 
o‘simliklarda bo‘ladi. 
Hujayra ingliz fizigi Robert Guk tomonidan 1665-yilda kashf etilgan. Hujayralarni oddiy ko‘z 
bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Shuning uchun ular kattalashtirib ko‘rsatadigan asboblar yordamida 
o‘rganiladi. 
HUJAYRA VA UNING TARKIBIY QISMLARI 
O‘simlik va hayvonlar organizmihujayralardan tuzilgan. Hujayralar juda mayda bo‘lib, 
ularni faqat mikroskopda ko‘rish mumkin. o‘simliklar tanasi bitta hujayradan yoki ko‘p 
hujayralardan tuzilgan bo‘ladi. Bitta hujayradan tuzilgan bo‘lsa organizmdagi barchajarayonlar: 
oziqlanish, nafas olish, ajratish, o‘sish, ko‘payish ana shu bitta hujayrada o‘tadi. Ko‘p hujayrali 
organizmlar yuzlab, minglab va millionlab hujayralar yig‘indisidan tashkil topgan bo‘ladi. 
Bunday organizmdagi ayrim jarayonlar maxsus hujayralar tomonidan amalga oshiriladi. 
Hujayra hujayra qobig‘i va uning ichidagi tirik qism(borliq)dan iborat. Tirik qism sitoplazma va 
mag‘izdan tashkil topgan. 
Hujayra qobig‘i tiniq va mustahkam bo‘ladi. Kletchatka unga mustahkamlik beradi. 
Hujayra qobig‘i uning ichidagi tirik qismni tashqi tomondan o‘rab turadi, tashqi ta‘sirdan 
humoya qiladi: unga mustahkamlik beradi va shaklini saqlab turadi hamda tashqi muhit bilan 
bog‘lab turadi. 
Sitoplazma -  [hujayraning asosiy tarkibiy qismi. U rangsiz,tiniq, pyuq yoki shilimshiq holda 
bo‘lib, doim harakatlanib turadi. Sitoplazmaning tarkibi juda murakkab. 
Mag‘iz – hujayraning deyarli o‘rtasida (sitoplazma ichida) joylashgan eng muhim tarkibiy 
qismdir. U hujayralar bo‘linishida katta rol o‘ynaydi. 
Ko‘k-yashil suvo‘tlar, bakteriyalar va ayrim zamburug‘larningmag‘zi shakllanmagan, uning 
moddalari sitoplazmada tarqoq holda joylashganbo‘ladi. Mag‘izning shakli va hajmi hujayraning 
yirik-maydaligiga, yoshiga hamdayashash sharoitiga qarab har xil bo‘ladi. U tarkibiga ko‘ra 
sitoplazmaga yaqin turadi. Mag‘iz irsiy belgilarning yangi bo‘g‘inga o‘tishida muhim 
ahamiyatga ega. 
1831-yilda ingliz olimi Robert Broun mag‘iz hujayraning muhim tarkibiy qismi ekanligini 
aniqlagan. 
Plastidalar - hujayraningasosiy tirik qismlaridan biri.Ular faqat o‘simliklarga xosi Plamdalar 
uch xil bo‘ladi: leykoplastlar(rangsiz), xromoplastlar(zarg‘aldoq, qizg‘ish), xloroplastlar(yashil). 
Keyingi ikkita plastida o‘simliklarga (barg, poya, gul vamevalarga) rang beradi. Xromoplastlar 
bilan xloroplastlar tufayli o‘simlikgullari va mevalar har xil rangga kiradi. 
Vakuol - sitoplazma ichidagi hujayra shirasi bilan to‘lganbo‘shliq. U turli shaklda bo‘ladi. 
Hujayra shirasi tarkibida 7,0 — 95% suv va undaerigan ko‘pgina moddalar hamda oqsil, moy, 

 
33 
 
shakar moddalari bo‘ladi; Bu shiratarkibiga ko‘ra mevalarning ta‘mi shirin, nordon va achchiq 
bo‘ladi. 
Shuni ham aytish kerakki, o‘simliklarning turli organlaridagihujayralar har xil vazifani bajaradi. 
Masalan, barg, ildiz, poya va mevalarqobig‘ining hujayralari ularni tashqi noqulay sharoitdan — 
yomg‘ir, shamol,sovuq, issiqdan himoya qiladi. 
Urug‘, ildiz va boshqa organlarda oziq moddalar jamg‘aradigan hujayralar bo‘ladi. Tuzilishi 
o‘xshash bo‘lgan, lekin bir xil vazifani bajaradigan hujayralar yig‘indisi to‘qima deyiladi. 
Shunday qilib,hujayralar hujayra qobig‘i, sitoplazma, mag‘iz, plastidalar va vakuoldan 
tashkiltopgan. 
Tayanch  so`zlar:    hujayra,  mikroskop,  parenxima,  prozenxima,  sitoplazma,  vakuola,  yadro, 
xromasoma, fotosintez,  gaploid, diploid, gameta,  prokambiy, apikal, bazal, epiderma, periderma, floema, 
ksilema, kollenxima. 
Хujayra  xaqida  tushuncha.  XVI  asr  охiri  va  XVII  asrining  bоshlarida  оptik  asbоblar  ustasi 
gоllandiyalik Gans va Zaхariy Yansеnlar mikrоskоp kashf etdilar. 
XVII asrda o‘simlik  оrganizmlarining hujayra tuzilishi aniqlandi. 1665 yili ingliz fizigi R. Guk 
(1636–1703)  o‘zi  takоmillashtirgan  mikrоskоp  оrqali  turli  narsalarni:  po‘kak  bo‘lagi,  majrоn  daraхti 
o‘zagi,  ukrоp  va  bоshqa  o‘simliklarni  o‘rganib  uning  natijalarini  o‘zaning  ―Ba‘zi  bir  mayda  narsalarni 
tasvirlash‖ asarida bayon etdi. Bu asarda Guk birinchi bo‘lib ‖hujayra‖ atamasini ishlatgan. 
O‘simliklar  anatоmiyasi  haqidagi  birinchi  asar  angliyalik  Gryu  va    italiyalik  Malpigilar 
tоmоnidan yozildi. Gryu o‘z ishlarni ―O‘simliklar anatоmiyasining bоshlanishi‖ (1682). Malpigi esa ikki 
jildli ‖O‘simliklar anatоmiyasi haqida tasavvurlar‖(1671) nоmli asarlarida chоp etdilar. 
1831 yili R. Braun hujayra yadrоsini aniqladi va yadrо hujayra hayotida muhim ahamiyatga ega 
ekanligi haqidagi fikrni оlg‘a surdi. 1884 yili rus оlimi P.F. Gоryaninоv (1796 - 1856), kеyinchalik chех 
оlimi  Purkinе  va  uning  shоgirdlari  hujayra  ichidagi  tiriklik  massaga  katta  ahamiyatbеrdilar.  1830  yili 
Purkinе,  u  massani  prоtоplazma  dеb  atadi.  1838  yili  Shlеydеn  tоmоnidan  piyoz  po‘sti  hujayralarindagi 
yadrоcha aniqlandi. 
I.D. Chistyakоv (1874), E.Strasburgеr (1875) lar yadrоning kariо-kinеtik bo‘lishini yoki mitоzni, 
V.I.  Bеlyaеv  (1892  -1894)  rеduktsiоn  bo‘linish  yoki  mеyоzni.  S.G.Navashin  (1898  y.)  gulli 
o‘simliklardagi qo‘sh urug‘lanish kabi muhim yangiliklarni оchdilar.  
Hujayra  haqidagi  ta‘limоtni  rivоjlantirishning  yangi  taraqqiyot  bоsqichi  asrimizning  ellingchi 
yillariga to‘g‘ri kеladi. Bu davrda elеktrоn mikrоskоp kashf etildi.  
Elеktrоn  mikrоskоplar kashf etilishi bilan birga molekular biоlоgiya, оradan 20 yil o‘tgach gеn 
injеnеriyasi kabi yangi fanlar kеlib chiqdi. Bu esa o‘z navbatida biоtехnоlоgiyani yangi uslub va usullar 
bilan qurоllantirdi, insоn iхtiyori bilan ba‘zi mahsulоtlarni tirik оrganizmlar hayot faоliyatidan fоydalanib 
hоsil qilish imkоniyati yaratildi. 
Hujayra  injеnеriyasining  yangi  uslublarini  ishlab  chiqish  natijasida  fanning  ushbu  sоhasini 
rivоjlanishish va uning natijalarini amalda qo‘llash imkоniyatiga ega bo‘lindi. 
O‘simlik  hujayrasi  tashqi  tоmоndan  qоbiq  bilan  o‘ralgan  jism  bo‘lib,  qоbiqning  ichida 
hujayraning  tirik  qismi  –  prоtоplast  jоylashgan.  Uning  asоsiy  tarkibi  sitоplazma  va  mag‘izdir.  Hayvоn 
hujayralarida  qоbiq  vazifasini  tsitоplazmaning  o‘ziga  хоs  tuzilish  va  tarkibga  ega  bo‘lgan  tashqi 
bajaradi.O‘simlik  hujayralari  esa  plastik  parda,  tashqarisidan  nibatan  nishiq  va  qalin  hujayra  qоbig‘iga 
ega. U tsitоplazmaning hayot faоliyati natijasida hоsil bo‘lgan mahsuli hisоblanadi.  
Хujayra  haqidagi  ta‘limotlar  xujayraning  kashf  etilishi  mikroskopning  yaratilishi  bilan  bog`liqdir. 
Mikroskop  so‘zi  grekchadan  olingan  bo‘lib,  ―mikro‖  kichik,  ―skopeo‖  ko‘raman  degan  ma‘noni 
anglatadi.  1609  yili  birinchi  bo‘lib  mikroskopni  Galiley  yaratdi.  Uning  mikroskopi  juda  sodda  tuzilgan 
linza  va  qo‘rg`oshin  turupkadan  iborat  edi.  1665  yili  ingiliz  olimi  Robyert  Guk  birinchi  bo‘lib 
mikroskopdan  ob‘ektlarni  tekshirish  maqsadida  foydalandi.  U  mikroskop  yordamida  ukrop,  buzina, 
kamish,  pukak  hamda  boshqa  o‘simlik  to‘qimalarida  juda  mayda  tutash  bo‘laklarni  topdi  va  ularni 
kletkalar  deb  atadi.  (―Kletka‖  grekcha  ―Ketos‖)  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  bo‘shlis  degan  ma‘noni 
anglatadi.  Хujayraning  kattaligi  mikron  (mk)  millimetrning  mingdan  bir  bo‘lagini  tashkil  etadigan 
kattalik bilan o‘lchanadi. 
Zamonaviy  linzalar  bilan  jihozlangan  qudratli  yorug`lik  mikroskoplari  buyumini  2500  martagacha 
katta qilib ko‘rsatib bera oladi (0.2 mk) 
Elektron mikroskop mikroob‘ektlarni 250000 marta va undan ham ortiq kattalashtirib beradi. Unda 
maxsus o‘lchov birligi angstrem (A) qo‘llaniladi. 1 angstrem 0,0001 mk ga teng. Ammo hozir biologik 

 
34 
 
mikroob‘ektlarni o‘lchashda ko‘proq nonometr ishlatiladi. 1 nm mikropning mingdan bir qismidir (1 nm s 
0,0001 mk) 
Хujayra  o‘simlikning  eng  mayda  trik  qismi  bo‘lib  hisoblanadi.  Хujayra  nafas  oladi,  oziqlanadi, 
o‘sadi  va  bo‘linib  ko‘payadi.  O‘simliklar  xujayrasining  shakli  va  o‘lchami  nihoyatda  xilma-xildir.  Bir 
xujayrali  organizmlarning  xujayrasi,  asosan  ovalsimon,  shar  yoki  egik  tayokcha  shaklida  bo‘ladi.  Ko‘p 
xujayrali  organizmlar  xujayrasining  shakli  va  o‘lchami  ularning  holati  va  bajaradigan  funksiyasiga 
bog`liq . Shuning uchun ular ustinsimon, ko‘p qirrali, yumalok, urchuksimon va cho‘zik bo‘lishi mumkin. 
Yuksak o‘simliklar xujayralari ikki xil marfologik toifaga: parenximali va prozenximali xujayralarga 
farqlanadi.  Parenximali  xujayralar  sharsimon,  to‘g`ri  burchakli  yoki  ustinsimon,  umuman  bo‘yi  eniga 
tengros  bo‘ladi.  Prozenximali  xujayralarni  esa,  bo‘yi  enidan  bir  necha  marta  ortiq  bo‘ladi.  Masalan: 
kanop tolasi, paxta tolasi xujayrasi. 
Juda  ko‘p  xujayralar  oddiy  ko‘zga  ko‘rinmaydi.  Faqat  mikroskop  orqali  ko‘rinadi.  Ayrim  gigant 
xujayralarni  mikroskopsiz  ko‘rsa  bo‘ladi.  Masalan:  tarvuz,  olma,  pomidor  mevalarining  xujayralari, 
ba‘zan  bularning  o‘lchami  1  mmgachan  yetadi.  Kanop,  zig`irning  prozenximali  xujayralari  25-  40  mm 
gacha, paxta tolasining uzunligi 60 mm gachan yetadi. O‘simlik xujayrasi to‘xtovsiz rivojlanadi. Shuning 
uchun yoshiga qarab shakli o‘zgarishi mumkin. 
O‘simliklar tanasldagi xujayralarning soni ham har xildir. Bir xujayrali organizmlar bakteriya, ayrim 
suv o‘tlari va zamburug‘`larda bitta, ko‘p xujayrali organizmlarda bir necha milyardgacha bo‘ladi.  
  Хujayraning  tuzilishi.  Хujayrani  oddiy  yorug`lik  mikros-kopida  va  elektron  mikroskoplarida 
ko‘rish mumkin. Oddiy yorug`lik mikroskopida xujayrani quyidagi qismlari ko‘rinadi: 1) Sitoplazma; 2) 
xujayra shirasi - vakuola; 3) po’sti; 4) yadrosi. 
Elektron mikroskopda esa xujayraning yorug`lik mikroskopida ko‘rinmagan qismlari ham ko‘rinadi: 
1) membrana; 2) teshikcha; 3) yadro; 4) endoplazmatik to’r; 5) yadrocha; 6) mitoxondriy; 7) plastida; 8) 
vakuola; 9) Goldji  apparati; 10) ribosoma. 
Хujayraning ichki bo‘shlig`ini to‘ldirib turgan shilimshiq modda sitoplazma - protoplazama, plazma 
deb ataladigan yarim suyuq kolloid massadan, ancha suyuq jism - yadro va alohida qo‘shilmalar- plastida, 
mitoxondriya  va  ribosomalardan  tuzilgan.  Shu  kabi  xujayraning  tirik  qismlari,  umumiy  nom  bilan 
protoplast deb ataladi. Хujayraning po‘sti va xujayra shirasi, uning o‘lik qismi bo‘lib hisoblanadi.  
1.Fermentlar,  vitaminlar,  gormonlar,  antibiotiklar  protoplast  hayot  faoliyatining  maxsuloti  bo`lib, 
yuqori  fiziologik  aktiv  moddalaridir.  Ular  xujayrada  juda  oz  miqdorda  bo`lsada,  ko`pincha  o`simlik 
organizmlarida sodir bo`ladigan turli jarayonlarga katta ta‘sir ko`rsatadi. 
Fermentlar.  Хujayradagi  nafas  olish,  fotosintez,  oqsil  yog`  va  uglevodlarning  sintezi  hamda 
parchalanishida  bo`ladigan  ximiyaviy  jarayonlarning  hammasida  ishtirok  etadi.  Ularni  organik  katali-
zatorlar ham deyiladi. Хimiyaviy katalizatorlar reaksiya tezligini 70-80 martagachan oshirsa, fermentlar 
10
8
  martabagacha  oshiradi.  Hozirgacha  fan  2500  ga  yaqin  ferment  borligini  aniqladi.  Nafas  olish 
jarayonida  pyeroksidaza  va  katalaza  fermenti  ishtirok  etadi.  O`simlik  va  hayvonlardagi  barcha  hayotiy 
jarayonlar  fermentlar  ishtirokida  utadi.  Diastaza  fermenti  kraxmalni  kand  moddasiga  aylantiriadi. 
Oqsillarga proteaza, yog`larga lipaza fermenti ta‘sir etadi.  
.  Хujayraning  zaxira  oziq  moddalari.  Protoplastda  bo`ladigan  modda  almashinishi  jarayonida 
xujayrada turli xil organik moddalar hosil bo`lib, ular o`simlik hayotining ma‘lum davrlarida - urug‘`ning 
unib  chiqishida,  organlarni  vujudga  keltirish  yoki  boshqa  turli  xil  jarayonlarda  (nafas  olish,  oziqlaniqh, 
o`sish  va  boshqalar)  enyergiya  hosil  qiluvchi  asosiy  manba  sifatida  xizmat  qiladi.  Ana  shu  massadlar 
uchun  harf  bo`ladigan  va  xujayraning  protoplastida  to`planadigan  moddalar  zaxira  oziq  moddalar 
deyiladi. 
Bu  moddalar  o`simlikning  turli  organlarida  to`planadi.  Biroq  urug‘`  va  mevalarda,  tuganak, 
piyozbosh, ildiz hamda ildizmevalarda ko`pros bo`ladi.  
Хimiyaviy  tarkibiga  ko`ra  ular  uchta  asosiy  guruhga  bo`linadi:  uglevodlar,  moylar  va  oqsillar. 
Shulardan oqsil lar azotli organik moddalar bo`lib hisoblanadi. 
Vakuol, xujayra shirasi va uning tarkibi. Хujayrada uzluksiz modda almashinuvi natijasida vakuol 
paydo  bo`lib,  uning  ichida  esa  suv  va  unda  yerigan  organik  hamda  mineral  moddalarning  eritmasi 
joylashadi. 
Alkaloidlar  azotli  organik  moddalar  bo`lib,  hozirga  qadar  ularning  700  ga  yaqin  xili  uchraydi. 
Alkaloidlar  qattiq,  suyuq  va  gaz  hollarda  bo`ladi.  Ular  ko`knorigulli,  dukkakguldooshlar,  labguldoshlar 
oilalarning  vakilarida  ko`p  uchraydi.  Тein  choy,    shokolad,  kakao,  koka-kola  tarkibida  bo`ladi.  Morfin, 

 
35 
 
xinin,  kodein  qabilar  meditsinada  dorivor  modda  sifatida  ishlatiladi.  Anabazin  (anabazis  o`simligida) 
nikotin qishloq xo`jalik zararkunandalarga qarshi ishlatiladi. 
Glikozidlar efirga o`xshash moddalardir. Ular ko`pincha xidli, ta‘mi achchiq va ba‘zan zaharli ham 
bo`ladi.  Atirguldoshlar  oilasi  vakillarida  amigdalin  glikozidi  ko`p.  U  parchalanganda  zaharli  sinil 
kislotasiga  aylanishi  mumkin.  Amigdalin  achchiq  bodomda,  shaftoli,  o`rik,  olcha  urug‘`larida  ko`p 
bo`ladi.  Sovun  o`ti  tarkibida  saponin,  sitrus  o`simliklarida  gespyeredin  uchraydi.  Хujayra  shirasida 
glikozid  tariqasida  pigmentlar  ham  mavjud.  Ular  suv  o`tlarida  va  yopiq  urug‘`li  o`simliklarda  ko`p 
bo`ladi. Masalan: antotsin pigmenti to`q-ko`k, havorang  va qizil ranglarda bo`ladi, gulli o`simliklarning 
hamma  organlarida  uchraydi.  Antoxlar  pigmenti  gul  toji  barglarida,  qisman  limon,  apelsin  mevalarida 
uchraydi. 
Oshlovchi moddalar (tannidlar) ko`pincha dub daraxtining po`stlogida (25 % gacha), choy bargida 
(25  %  gacha)  yong‘oq  mevasida  va  boshqa  ba‘zi  o`simliklarning  ildizlarida  uchraydi.  Ulardan  terilarni 
oshlashda xom ashyo sifatida foydalaniladi.  
Organik  kislotalar  xujayra  shirasini  tarkibida  uchrab  achchiq  ta‘m  beradi.  Masalan:  shovel 
kislotasi,  olma,  vino  va  limon  kislotalari.  Shovel  kislotasi  o`simlik  barglarida,  yashil  novdalarida, 
pishmagan  mevalarda  bo`ladi.  Olma  kislotasi,  olma  mevasida,  pishmagan  malina,  ryabina  qabilarning 
mevalarida uchraydi. Vino kislotasi uzum, tut, pomidor mevasida ko`p bo`ladi.