O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Nazorat savollar.

1. Elektr stantsiya’ning vazifasi.

2. Transformatorning vazifasi

3. Kommutatsion apparatlar

4. Elektr podstantsiyaning vazifasi.

Tayanch iboralar:

O`z ehtiyoj, kuchaytiruvchi podstantsiya, pasaytiruvchi podstantsiya kommutatsion apparatlar.

Ma’ruza №3

Transformatorlar. Elektr yoyining paydo bo`lishi.

Reja:

1.Transformatorlar va avtotransformatorlar.

2.Elektr yoyini paydo bo`lishi va rivojlanishi.

3.Elektr yoyini uchirish usullari.

Trasformatorlarning birlamchi va ikkilamchi chulg`amlar kuchlanishlari orasidagi faza siljishi, shu chulg`amlarning o`zaro ulash usuli bilan aniqlanadi. Chulg`amlarning o`zaro ulash usuli, ulash guruhi quyidagilar:

Kuchlanishlar orasidagi faza siljishi nolga teng.

Nolga teng.
Kuchlanishlar orasidagi faza siljishi 30˚ga teng.
Faza siljishi nolga teng.

Umuman chulg`amlarni ulash belgisidan keyingi rakam soat strelkalarini (nayzalarini shu) vaqtdagi uzaro holatini ko`rsatadi. Masalan, γ ⁄∆-11 demak soat 11 strelkalarni uzaro faza siljishi 30˚ barobar.

Transformarotlarning zavod belgilari:

Birinchi harf T-tryoxfaznoe yoki O-odnofaznoe

Ikkinchi harf sovo`tish (sovutgich) estestvinnoe (tabiy ravishda) ya’ni sovutgich-havo, Maslennыy, ya’ni moyli, moyli transformarotning ichida aylanishi tabiy.

D-dut’evoy, ya’ni puflash,moyni puflash uchun uchun alohida puflash tizilmasi ventelyator bor.

DTS-moy puflanadi va majburiy aylantiradi.

A-avto transformator.

R-ikkilamchi chulg`ami ikki kismga parchalangan.

N-yuklama ostida kuchlanishni o`zgartirish tuzilmasi bor.

Harfli belgilardan keyin transformatorning tulik quvvati va yuqori chulg`amning kuchlanishi ko`rsatiladi. Misol: TMDTSRN-63000\110 –uch fazali, sovitgich-moyli puflanib sovutadigan, moyni majburiy aylantiradigan, ikkilamchi chulg`ami ikkiga bo`lingan, yuklama ostida kuchlanishni rostlovchi bor, tulik quvvati S=63mVa, birlamchi chulg`amining kuchlanishi Unom=110kV.

Elektr yoyni paydo bo`lishi va yonishi.

Barcha kommutatsion apparatlarning qutblari ajralishayotgan paytda elektr yoy paydo bo`ladi. Bu yoyning paydo bo`lishi elektr tarmoqning indiktivligi magnit maydonida jamgarilgan energiya hisobidan bo`lib, utkinchli jarayonni aks etadi.

Qutblar ajralishayotgan paytda zarba ionlashtirish ruy beradi. Elektromagnit maydon tasirida elektronlar katotdan uzilib chikadi,bu hodisani avtoelektron emissiya deyiladi. Katod atrofidagi elektr maydonning kuchlanganligi E=10⁵÷10⁶ V\m ga barobar bo`ladi, tokning zichligi juda katta raqam 10<sup>2</sup>÷10<sup>3</sup> A\mm<sup>2</sup> ga etadi. Zarba ionlashtirishdan keyin termoemissiya hodisasi hisobidan yoy saqlanadi, ya’ni harorat yuqori bo`lgani uchun elektronlar katoddan otilib chiqib turadi va mana shu jarayon hisobidan yoy saqlanadi.

Agar yoyni uchirish uchun chora qurilmasa qutblar kuyadi va tiklanmaydigan hodisa ruy beradi. Rasm-1 kurinib turibdiki anod zonasida kuchlanish ancha katta. Demak, yoy saqlanishi uchun qutblar orasidagi kuchlanish ma’lul kattalikdan kam bo`lmasligi kerak. Bu kuchlanishni yondirish kuchlanishi deyiladi. Agar qutblar orasidagi kuchlanish «yondirish»kuchlanishidan kam bulsa yoy uchiriladi.

SHunday qilib yoyni uchirish uchun, birinchidan uning haroratini tushirish kerak, ikkinchidan ajralishayotgan qutblar orasidagi kuchlanishni yondirish kuchlanishiga nisbatan kamaytirish kerak.
Rasm-1

B


archa 15-amperdan katta tokli kommutatsion apparatlar yoy uchirish (YOU) tuzilmasi bilan ta’minlanadi. YOy o`chirgich tuzilmasini asosiy vazifasi, kommutatsion apapratda tik-

lanmaydigan jarayonga yul kuymasdan, apparat kismlarini kuyishi, eskirishini iloji boricha kamaytirib, tez elektr yoyini uchirishdir. Bu vazifa yuqorida

saqlanishini nazariy tahlili asosida

ko`rsatilgan yoyning paydo bo`lishi va

chiqarilgan hulosalarga tayanadi.

Elektr yoyini o`chirish usullari, quyidagilar.

1. 
   YOyni bir qator qisqa yoylarga bo`lish, natijada yoyning umumiy uzunligi ko`payadi. Kuchlanish va harorat pasayadi.
   
2. 
   YOyni moyda sundirish.
   
3. 
   Tok zanjirini qayta uzish, ya’ni tok zanjirining ikki va undan kup joyda birdaniga uzish.
   
4. 
   YOyni vakuumda sundirish.
   
5. 
   YOyni elektromagnit maydon yordamida, tirkishda kisib sundirish.
   
6. 
   YOyni elegaz muhitda sundirish. Elegaz (olti ftorli sera SF₆) havoga nisbatan zichligi 5 marotaba oshik bo`lib, elektr mustahkamligi 2-3 marotaba katta.