O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi
Download 4.51 Kb. Pdf ko'rish
|
(10.4) To‘la bosim quyidagi formuladan topiladi: х f b bh 3 / /3 2 Q 2 (10.5) 1p.m ga to‘g‘ri keladigan bosim k f b q 3 / Q/b (10.6) Jins mustahkamlik koeffitsiyenti M.M. Prodotyakonov ma’lumotlari bo‘yicha qabul qilinadi. Ikkinchi sxema (10.2-rasm, b) nisbatan yumshoq gruntlar uchun keltirilgan bo‘lib, unda yon tomondan ta’sir kiluvchi kuchlarni hisobga olish lozim. Bunda yon tomondan ta’sir qiluvchi kuchni topishda ishqalanish burchagi o‘rniga surilish burchagini qabul qilish k k arctgf tavsiya etiladi. k arctgf o‘pirilish prizmasi gorizontga nisbatan 2 / 45 0 k burchagini tashkil qiladi. Arkaga tushadigan vaqtinchalik og‘irlik AOB va B O A orasida joylashgan jinsning og‘irligiga tengdir. B O A arkaning kengligi quyidagi ifodadan topiladi: 213 2 / 45 2 0 0 0 к tg h b b (10.7) Arkalar orasidagi jinslarning og‘irligi quyidagi ifodadan topiladi: 2 45 2 45 3 4 3 3 3 Q 0 0 0 0 2 2 0 2 2 0 0 к к к k k k tg h b tg h f b b f f b f b (10.8) O‘pirilish prizmalar AA va BB ga to‘g‘ri keladigan solishtirma og‘irlik: 2 45 3 2 2 45 2 Q 0 0 0 0 0 0 к k k tg h b f tg h q (10.9) Tunnel devoriga ta’sir qiluvchi kuch quyidagi ifodadan topiladi. 2 45 2 2 1 0 2 0 0 0 tg h q h Е (10.10) prof. M.M.Protodyakonov uslubi bilan hisoblangan bosim qiymati haqiqiy bosim qiymatidan ancha farq qiladi. Bu uslubdan taxminiy hisoblashlarda foydalanish mumkin. Tunellarning texnik loyihalari tuzilayotganida tog‘ bosimining haqiqiy qiymati amalda, tunnel qurilayotgan yerda, tajriba asosida aniqlanadi. Odatda, tunnel trassasida qisqa tunnel qurib ma’lum asboblar yordami bilan tog‘ bosimi o‘lchab topiladi. 3.Bosimsiz tunnellar. Agar tunnel ko‘ndalang kesimi suvga to‘lib oqsa u bosimli, to‘lmasdan oqsa bosimsiz deyiladi. Bosimsiz tunellarda suvning chuqurligi tunnel balandligining 0,85 qismidan ortmasligi shart. Tunneldagi suv sathi bilan uning tepasi orasidagi masofa 0,4 m dan kam bo‘lmaslgi kerak. Tunnelda bajariladigan ish sharoitlari tunnel balandligining 1,8 m va kengligining 1,5 dan kam bo‘lmasligini talab qiladi. Irrigatsiya va boshqa suv o‘tkazuvchi tunnellarda suvning tezligi 1,5…2,5 m/s, boshqa vazifalarni bajaruvchi – suv tashlovchi, qurilish tunnellarda esa 40 m/s gacha qabul qilinadi. Bosimsiz tunnel ko‘ndalang kesimlari 10.3-rasmda ko‘rsatilgan. To‘g‘ri burchakli gumbazli tunnellar mustahkam qoyatosh jinslarda qurilib, uning o‘lchamlari uncha katta bo‘lmaydi. Ularning ichki qoplamasiga tog‘ bosimi katta ta’sir qilmaydi (10.3a-rasm). 10.3-rasm. Bosimsiz tunnel ko‘ndalang kesimlari: a–to‘g‘ri burchakli gumbazli; b– to‘g‘ri burchakli radial gumbazli; d–pastki tomonga kengayadigan; e–doiraviy. To‘g‘ri burchakli radial gumbazli tunnellarga uncha katta bo‘lmagan tog‘ bosimi ta’sir qiladi, ichki qoplamaga esa yon tomondan tog‘ bosimi ta’sir qilmaydi (10.3b-rasm). Pastki tomonga kengayadigan tunnellar ichki qoplamasiga katta tog‘ bosimi va yon tomondan uncha katta bo‘lmagan tog‘ bosimi ta’sir qiladi (10.3d-rasm). Doiraviy tunnellarda yer osti suvlari bosimi kam ta’sir qiladi (10.3e-rasm). 214 Tunnellar ichki tomondan mustahkamlanishi zarur. Faqat tunnel barqaror va suv o‘tkazmaydigan jinslardan o‘tgan vaqtlardagina, u ichki tomondan mustahkamlanmaydi. Odatda, ichki qoplama tosh, beton va temir-betondan qilinadi. Undagi suvning bosimi, grunt tarkibi va mavjud ish qurollariga qarab tunnelning ichi yuqorida aytilgan qurilish materiallarining biri bilan qoplanadi. Yer osti suvlari agressiv bo‘lsa, tunnel tosh bilan qoplanmaydi. Tunnelning ichki devorlari tosh bilan qoplanganida qoplama usti sement bilan suvaladi. O‘rtacha mustahkamlikdagi gruntlardan o‘tgan tunnelning ichki devorlari beton bilan mustahkamlanadi. Bunday vaqtlarda qo‘shimcha ravishda betonda maxsus qurilgan teshiklar orqali, beton bilan tog‘ jinsni yaxshi birlashtirish maqsadida sement eritmasi inyeksiya qilinadi, beton ustidan yana yuqori sifatli sement bilan suvaladi. Tunnelning ichki qismlari ishlanayotgan vaqtda undan suv o‘tib ketmasligiga alohida ahamiyat berish zarur. Tunnelning suv o‘tkazmaslik qobiliyatini oshirish uchun u maxsus tarkibdagi qorishmalar bilan torkret qilib suvalanadi. 4.Bosimli tunnellar Bosimli tunnellar, asosan, doiraviy ko‘ndalang kesimli qilib loyihalanadi. Tog‘ jinslarining mustahkamligiga ko‘ra bosimli tunnellar mustahkamlovchi (yuk tushmaydigan) va yuk ko‘taruvchi qoplamalarga bo‘linadi. Bosimli tunnel ko‘ndalang kesimining perimetri bo‘ylab mustahkamlovchi qoplama xuddi bosimsiz tunnellardagidek bajariladi. Yuk ko‘tarmaydigan qoplamalar qalinligi hisoblar qilinmasdan qabul qilinadi. Bu qoplamalar uchun beton, sepilgan beton, torkret materiallar ishlatiladi. Bosimli tunnellar yuk ko‘taruvchi qoplamalari bir qatlamli, ikki qatlamli, ba’zi bir hollarda uch qatlamli qabul qilinadi. Bir qatlamli yuk ko‘taruvchi qoplamalar uchun beton, sepilgan beton, temir-beton va torkret materiallari ishlatiladi. Bir qatlamli monolit betonli qoplamalar (10.4a-rasm) suv ichki bosimi 60 m gacha, tog‘ jinslaridagi bosimi uncha katta bo‘lmaganda qo‘llaniladi. 10.4-rasm. Bosimli tunnellar ichki qoplamalari: a–bir qatlamli; b–ikki qatlamli; d– oldindan kuchaytirilgan yig‘ma blokli; e–oldindan kuchaytirilgan monolit qoplama; f–oldindan kuchaytirilgan zavodda tayyorlangan halqali zveno; 1–yuk ko‘tarmaydigan qatlam; 2–qorishma yuboriladigan doiraviy tirqish; 3–yig‘ma ichki qoplama; 4–monolit ichki qoplama; 5–oldindan kuchaytirilgan armatura zvenosi. Ichki qoplama qalinligi hisoblar asosida qabul qilinadi. Bir qatlamli monolit temir-beton ichki qoplamalar katta tog‘ bosimli yumshoq gruntlarda va ichki suv bosimi 30 m dan katta bo‘lganda ishlatiladi. Bunday qoplamalar qalinligi beton qoplamalarga nisbatan kam. Ularning qalinligi betonning cho‘zilishini hisobga olgan holda hisoblar asosida qabul qilinadi. Beton va temir-beton qoplamalari suv 215 o‘tkazmasligini oshirish maqsadida ularning ichki yuzasiga metall to‘r o‘rnatilib torkret bilan suvaladi. Yig‘ma bir qatlamli qoplamalar tayyor alohida elementlardan bajariladi. Yig‘ma elementlar beton, temir-beton va ba’zi bir hollarda metalldan tayyorlanadi. Yuk ko‘taruvchi ikki qatlamli qoplamalar suv bosimi yuqori bo‘lganda qo‘llaniladi. Ular bir-biriga birlashgan ikki tashqi va ichki halqalardan tashkil topadi (10.4b-rasm). Tashqi halqa qurilish davrida tashqi bosimni tog‘ bosimini o‘ziga qabul qiladi. U monolit betondan barpo etiladi. Tashqi halqaga bir tomonlama tog‘ bosimi ta’sir qilsa va ichki suv bosimi 100 m dan ortiq bo‘lsa, uni monolit temir-betondan tayyorlanadi, ichki halqa temir-betondan bajariladi. Tunnellar yumshoq jinslardan o‘tganda va ichki bosim 100 m dan ortiq bo‘lganda, ichki qoplama po‘lat list bilan qoplanadi. Bosimli tunnellar ichki bosimi 50 m dan ortiq bo‘lsa, oldindan kuchaytirilgan qoplamalar ishlatiladi, bunda materiallar tejaladi va ishlash muddati qisqaradi. Bosimli tunellar oldindan kuchaytirilgan qoplamalarini barpo etish uchta usul bilan olib boriladi: Birinchi usulda qoplamalarni oldindan siqish qalinligi 3…5 sm li doiraviy tirqishdan katta bosim ostida qorishma yuboriladi. Bu usul yig‘ma va monolit qoplamalarda qo‘llaniladi (10.4d,e-rasm). Ikkinchi usul qoplamalarni mexanik siqishga asoslangan. Siquvchi kuchlanishlar po‘lat armaturaning cho‘zilishiga olib keladi. Halqasimon zvenoli ko‘rinishdagi oldindan kuchaytirilgan qoplama zavodda tayyorlanadi. So‘ngra transport vositalariga yuklanib qurilish joyiga olib kelinadi va o‘rnatiladi. Qoplamani armaturalash sxemasi 10.4f-rasmda ko‘rsatilgan. Uchinchi usulda oldindan kuchaytirilgan qoplamalar hosil qilishda bandaj (kamar) qo‘llaniladi. U beton halqaning tashqi sirtida joylashtiriladi. Bandajni chuzish tunnelda beton qoplama o‘rnatilgandan keyin bajariladi. Bandajlarni cho‘zish uchun domkratlar ishlatiladi. Bandaj qoplamalari katta diametrli tunnellarda ishlatish maqsadga muvofiqdir. Qoplamalarni monolit holga keltirish uchun undagi bo‘shliqlarga va tirqishlarga katta bosim ostida sement eritmasi yuboriladi. Sement eritmasi qoplamaga qurilish davrida qoldirilgan quduqlar va quvurlar orqali yuboriladi. Portallar. Tunnel ichidagi pardozlash qatlami uning oxiriga kelib portalga aylanib ketadi. Portallarning vazifasi suvning asta-sekin tunnelga kirib kelishi va undan chiqib, pastki byefdagi kanal bilan tutashishni ta’minlashdan iboratdir. Portal devori tog‘ jinslari tayanib turadigan devor vazifasini ham bajaradi. Portal devori faqatgina yon tomonidan ta’sir qiladigan tog‘ bosimiga qarshilik qilibgina qolmay, ba’zan u tunnel o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan tog‘ bosimiga ham qarshilik ko‘rsatishi kerak. Buning uchun portal devori shu kuchning ta’siriga ham hisob qilinishi zarur. Portal devori kanalga maxsus sho‘ng‘uvchi devor bilan tutashadi. Portallarning vazifasi suvning asta-sekin tunnelga kirib kelishi va undan chiqib, pastki byefdagi suv eltuvchi bilan tutashini ta’minlashdan, ortiqcha energiyani so‘ndirishdan iborat. Portal devori tog‘ jinslari tayanib turadigan devor vazifasini ham bajaradi. Portal, odatda, portal devori, tutashtiruvchi devor va pastki plitadan tashkil topadi. Portal devori suv eltuvchiga tutashtiruvchi (sho‘ng‘uvchi) devor bilan birlashtiriladi. Ana shu uchastkaning pastki tomoniga o‘rnatiladigan so‘ndirgichlar yordamida tunneldan katta tezlik bilan oqib chiqqan suv energiyasi so‘ndiriladi. Ba’zi hollarda, tunnelga keladigan suv sarfini boshqarish maqsadida uning kirish portalida zatvorlar o‘rnatiladi. Tunnelning ko‘ndalang kesim yuzalarining o‘lchamlari va ularning shakli, gidravlik hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. 5. Bosimsiz tunnellar qoplamasini statik hisoblari Tunnel shakli va ko‘ndalang kesimi texnik-iqtisodiy hamda gidravlik hisoblar asosida tayinlanadi. Tunnel kesimi gidravlik hisobi oqimni ochiq o‘zanlardagi kabi bajariladi: zaruriy holat (energetik tunel)larda nobarqaror harakat ham hisobga olinadi. 216 10.5-rasm. Bosimsiz tunnelning qoplamasini hisobiy sxemasi. Tunnel qoplamasi o‘lchamlarini aniqlash uchun statik hisoblar bajariladi. Qoplamaga ta’sir etuvchi asosiy kuchlarga quyidagilar kiradi: 1) tog‘ bosimi; 2) qoplamaning o‘z og‘irligi uning qalinligi bo‘yicha aniqlanadi, ushbu qalinlik esa oldindan belgilanadi yoki mavjud tunellardagi singari qabul qilinadi, yoki 10.4-rasmda keltirilgan grafik bo‘yicha topiladi; 3) oldindan kuchaytirilishdan tushadigan yuklama; 4) grunt suvlari bosimi; 5) tunnel ichidagi suv bosimi. Birinchi uchta yuklamalar doimiy, to‘rtinchi va beshinchisi esa vaqtinchalik uzoq davom etadiganga tegishli. Uzoq davom etmaydigan yuklamalaraga suv oqimining pulsatsiyasi, gidravlik zarbadan hosil bo‘ladigan tunneldagi ichki bosim, qorishmaning bosimi, betonda harorat ta’sirida kuchayish natijasida hosil bo‘ladigan kuchlar va boshqalar kiradi. 1.Ba’zi bir hisobiy sxemalar. Agar qoya jinslarda yon tomondagi bosim va ( 4 кр f ) mavjud bo‘lmasa va yon devorlar hamda tubda faqat tekislovchi qoplama (10.6a-rasm) ko‘zda tutilgan bo‘lsa, qoplamaning hisobi tik holatdagi tog‘ bosimi va grunt suvlari bosimiga keltiriladi. Keltirilgan shartlar uchun, biroq doimiy qalinlikdagi (10.6b-rasm) uzluksiz qoplama mavjud holatlarda, uning hisobi bo‘laklangan sxema bo‘yicha bajarilishi mumkin: tik holatdagi tog‘ bosimiga hisob qilinadigan va rasmda shtrixlangan A–A «ishchi gumbaz» ajratib olinadi, devorlar esa alohida o‘zining yuklamasiga va gumbazlar bosimiga hisob qilinadi. Ishchi gumbazni ajratish uslubi kuzatilgan gumbaz buzilishlari sxemasiga asoslangan bo‘lib (10.6d-rasm), bunda gumbaz boshlanish qismida pastga egiladi, oxirgi tayanch qismida esa jinsning yo‘nalishi bo‘yicha bo‘ladi. Yarim aylana shaklidagi gumbaz qoplamalarda ishchi gumbaz gorizontga 300 burchak ostida o‘tkazilgan radial kesimlar bilan chegaralanadi. 217 10.6-rasm. Bosimsiz tunnelning qoplamasi hisobi sxemasi Agar qoplamaga, shuningdek, yonlama tog‘ bosimi ham ta’sir qilsa, uning hisobi xuddi yopiq konturini singari yanada aniqroq olib boriladi. Qoplamaning hisobiy sxemada tog‘ jinslari tomonga siljiydigan konturi qismida tog‘ jinslari elastikligi hisobga olinadi, kuchsiz, nobarqaror tog‘ jisnlarida elastiklik bo‘lmaydi. 2.Gumbaz qoplamasini tayanch qismida bikr o‘rnatish hisobi asoslari. Hisobiy sxema doimiy e – qalinlikdagi yuklantirilgan simmetrik ravishda aylana shaklidagi gumbaz ko‘rinishida bo‘ladi va arka halqasini hisobiy sxemasidan yuklamaning umumiy turdagi xarakteri (tavsifi) bilan farqlanadi. Bu yerda yuklama tik yuklama – tekis taqsimlangan tog‘ bosimi q; tayanchlarning elastikligi jinsning elastiklik koeffitsiyenti k orqali hisobga olinadi. Doimiy e – qalinlikdagi va doimiy J inersiya momentiga ega simmetrik qoplamani aylanasiga qarab chiqilganda, ko‘chirish uslubidan foydalanib hisobiy momentlar va normal kuchlarning ifodasini umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: 0 0,173 k e M r H е М ; ; k N е Н (10.1) gorizontga nisbatan 300 burchak ostida egilgan uchun, 2 0 0 0,327 0,375 n e e M r H qr М ; 0 0,5 0,75 n e N H qr (10.12) bunda: 2 0 1 , e M qr f m n ; 0 2 , e H qr f m n ; 0 / m kr E ; 2 0 / n e r ; bunda r 0 – gumbaz radius; e – gumbaz (qoplama) qalinligi; k – tog‘ jinsning bikrlik qaytarish koeffitsiyenti; E – elastiklik moduli; q – tik 10.7-rasm. Bosimli tunnel qoplamasi qalinligini dastlabki aniqlash grafigi. 218 yuklama – bir tekis taqsimlangan tog‘ bosimi; M va N larning olingan qiymatlari bo‘yicha notekis siqilish formulasidan foydalanib qoplamadagi zo‘riqishlarni aniqlash mumkin. Mazkur hisoblar bilan maxsus adabiyotlarda tanishish mumkin. 6.Bosimli tunnellar qoplamasini statik hisoblari Bosimli tunnel qoplamasi – elastik muhitda joylashgan va ichki gidrostatik bosim hamda tashqi kuchlar ta’sirida bo‘lgan bikr halqadan iborat. Qoplamaning ishida tunnel joylashgan tog‘ jinsning agar, chuqurligi tunnel diametridan kamida uch marta katta va tog‘ jinsining mustahkamlik koeffitsiyenti 1,5 kr f bo‘lsa, uning elastiklik qarshiligi sezilarli rol o‘ynaydi. Hozirgi paytda tunnellarning aylana qoplamalarini, birinchi navbatda bir qatlamlilarini aniq hisoblash uchun juda ko‘p uslublari mavjud. Reaksiyalarni taqsimlanish xarakteridagi ayrim noaniqliklar hisoblarning aniqligiga ancha ta’sir ko‘rsatadi. Qatlamli qoplamalarning ishlash sharoitlari bundan ham murakkabroqdir. Qatlamlarni dastlabki qalinligini belgilaydigan grafik ishlab chiqilgan (10.7-rasm). Ushbu grafik (10.7rasm, a) dan foydalanib elastiklik qarshilik koeffitsiyenti k ning qiymati bo‘yicha qoplama tomonidan qabul qilinadigan p ichki gidrostatik bosimning n ulushi aniqlanadi. Qoplama qabul qilinadigan bosim np p 0 ning son qiymati topilgandan so‘ng, tog‘ jinsining mustahkamlik koeffitsiyenti кр f bo‘yicha (10.7-rasm, b) tunnel diametri D ning ulushi sifatida qoplama qalinligi aniqlanadi. 1.Ichki gidrostatik bosimga bir qatlamli qoplama hisobi. Bir tekis taqsimlangan ichki p bosimli, muhitda elastiklik qarshilik koeffitsiyenti k ga ega silindrik aylana shaklidagi quvurni qarab chiqayotib, V.G.Galerkin normal zo‘riqishlar ni qiymati таш ич r r r chegarasida o‘zgarib turadigan r radiusli nuqtada aniqlash uchun juda oddiy formula taklif etgan (bunda ич r va таш r - tegishli ravishda qoplamaning ichki va tashqi radiusi): 1 2 1 1 / 2 1 1 / 1 2 2 2 t N t N r r N H (10.13) bunda Е rk N н / 4 1 ; - qoplama materialini Puasson koeffitsiyenti; E -uning elastiklik koeffitsiyenti; ич таш r r t / . Kuchsiz tog‘ jisnlari uchun 0 k va 0 N qabul qilish tavsiya etiladi. Agar (10.13) formuladagi н r radiusli qazib olingan yuzasi bo‘yicha tog‘ jinsi massivining k elastiklik qarshilik koeffitsiyentini 100 0 r sm zonasida solishtirma elastiklik qarshilik koeffitsiyenti 0 k bilan almashtirilsa va ularning o‘zaro nisbati S.K.Shanshiyev bajargandek н r k k / 100 0 bo‘lsa, u holda quyidagiga ega bo‘lamiz: А r r А r r вн н вн н 2 2 / / / (10.14) bunda 0 0 2 1 1 01 , 0 / 1 01 , 0 k E k Е А Bu ifodadan radius qiymatini topish mumkin: p p A r r вн н / (10.15) 219 Qoplama qalinligi esa 1 / p p A r r r вн вн н (10.16) Mustahkamlik koeffitsiyenti кр f 1,5 dan 12 gacha bo‘lgan tog‘ jinslari uchun 0 k ning qiymati V.A.Slovinskiy bog‘liqligi bilan aniqlanadi: кр f k 50 0 , bunda 1,8-1,2 chegarasidagi qiymatlarda o‘zgarib turadi (birinchisi tog‘ jinsi ser-yoriq, darz ketgan joylari ko‘p bo‘lsa, ikkinchisi yoriqlar kam bo‘lganda qabul qilinadi). Gidrostatik bosim r ta’siri ostidagi tunnellar (beton va temir-beton) uchun qoplama qalinligini aniqlash formulalari, shuningdek hisobiy grafiklar keltirilgan . 2.Qoplamani tog‘ bosimiga hisobi tog‘ jinsini elastik qarshiligini hisobga olib, biroq ishqalanishni inobatga olmasdan O.E. Bugayeva uslubi bo‘yicha bajarish mumkin. Tog‘ jinsining elastiklik qarshiligi qoplama qismlari bo‘yicha 270 0 markaziy burchak bilan ta’sir qildi (10.8-rasm). 10.8-rasm. O.E.Bugayeva uslubi bo‘yicha qoplamani hisoblash sxemasi. Quyidagi qonuniyat bilan taqsimlanadi: gorizontal diametr sathida u - a k Download 4.51 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling