O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

34-DARS. RAVISHLARNING  USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

Darsning maqsadi: talabalarning o‘rta umumiy ta’limda

ravish  yuzasidan  olgan  bilimlarini  mustahkamlash  va

chuqurlashtirish.

Òalabalarda  ravishlardan  o‘rinli  foydalanish  ko‘nik-

masini  shakllantirish.

342

R E J A:

1. Ravish haqida umumiy ma’lumot.

2. Ravishlarning ma’no turlari.

3. Òub va yasama ravishlar, ravish yasovchi qo‘shim-

chalar va ularning uslubiy xususiyatlari.

1-topshiriq. Sekin, tez, zo‘rg‘a  so‘zlari  ishtiro-

kida gap tuzing. Yuqoridagi so‘zlarning ma’nosini

tushuntiring.

2-topshiriq. Oz, ko‘p, ancha so‘zlarini gap ichida

keltiring. Ularning ma’nosi va gapdagi vazifasini ayting.

Bugun, kecha, hozir singari so‘zlar qachon? so‘rog‘iga

javob  bo‘lib,  harakatning  bajarilish  paytini,  olisda,

yaqinda,  pastda  singari  so‘zlar  qayerda?  qayerdan?  kabi

so‘roqlarga javob bo‘lib, ish-harakatning bajarilish o‘rnini,

sekin,  tez,  arang,  zo‘rg‘a  kabi  so‘zlar  qanday?  so‘rog‘iga

javob bo‘lib, harakatning qay tarzda bajarilishini, oz, ko‘p,

ancha singari so‘zlar qancha? so‘rog‘iga javob bo‘lib, hara-

katning  daraja-miqdorini,  atay,  qasddan  singari  so‘zlar

harakatning maqsadini bildiradi.

Harakatning  belgisini  (payt,  o‘rin,  holat-tarz,

miqdor,  maqsad  kabi  belgilarni)  bildirgan  so‘z

turkumiga ravish deyiladi.

Ravishlarning  ma’no  turlari  va  ularning  o‘ziga  xos

xususiyatlarini quyidagi jadvalda ko‘ring:

r

/

T

-

r

a

l

h

s

i

v

a

R

o

n

’

a

m

g

n

i

n

i

r

a

l

r

u

t

i

s

a

d

i

o

q

a

v

i

s

o

n

’

a

M

k

i

m

i

n

o

n

i

S

,i

‘

g

o

r

‘

o

s

i

s

a

fi

z

a

v

r

a

ll

o

s

i

M

.

1

t

a

l

o

H

i

h

s

i

v

a

r

y

a

q

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

i

n

i

h

s

il

i

r

a

j

a

b

a

d

z

r

a

t

a

g

r

a

l

h

s

i

v

a

r

n

a

g

r

i

d

li

b

i

h

s

i

v

a

r

t

a

l

o

h

.i

d

a

li

y

e

d

?

y

a

d

n

a

q

?

a

q

a

n

a

q

,

n

a

d

s

i

q

q

‘

o

q

,

n

a

d

s

o

x

e

b

z

e

t

,

n

i

k

e

s

,

)

n

a

d

-

,

a

d

-

(

,

v

o

y

a

y

,

a

d

o

y

i

p

l

o

h

r

a

d

r

a

li

b

a

k

T

!

343

Holat ravishlari tarkibiga kirgan qo‘qqisdan, to‘satdan,

birdaniga, birdan singari ravishlar harakatning kutilmagan

paytda tez yuzaga kelganini ifodalaydi.

Òo‘satdan ravishi ayrim shevalarda to‘sindan holida ham

talaffuz qilinadi. Bunda u dialektal variant sanaladi.

Yoki  yaqinda,  uzoq  ravishlari  harakatning  bajarilish

payti  yoki  o‘rni  ma’nolarini  ifodalaydi.  Yaqinda  keldi—

yaqinda joylashgan so‘zlaridagi yaqinda so‘zi ikkita mus-

taqil leksema sanaladi.

Ravishlar tub va yasama ravishlarga bo‘linadi.

Hech  qanday  yasovchi  qo‘shimchalarsiz  qo‘llaniladi-

gan  ravishlarga  tub  ravishlar  deyiladi.  Masalan,  qo‘qqis,

doim, birpas va boshq.

Asos  qismga  yasovchi  vositalar  qo‘shib  hosil

qilingan  ravishlarga  yasama  ravishlar  deyiladi.

Masalan, xotinchasiga, bolalarcha, mardona kabi.

.

2

t

y

a

P

i

h

s

i

v

a

r

-

i

r

a

j

a

b

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

r

i

d

li

b

i

n

it

y

a

p

h

s

il

t

y

a

p

a

g

r

a

l

h

s

i

v

a

r

n

a

g

.i

d

a

li

y

e

d

i

h

s

i

v

a

r

?

n

o

h

c

a

q

?

a

h

c

a

g

n

o

h

c

a

q

?

n

a

d

n

o

h

c

a

q

,

n

u

g

u

b

k

v

v

a

,

a

h

c

e

,l

a

,

m

i

o

d

,

r

i

z

o

h

,

n

i

d

n

i

-

a

t

r

e

a

d

n

i

q

a

y

r

a

li

b

a

k

.

3

n

i

r

‘

O

i

h

s

i

v

a

r

-

i

r

a

j

a

b

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

r

i

d

li

b

i

n

i

n

r

‘

o

h

s

il

a

g

r

a

l

h

s

i

v

a

r

n

a

g

i

h

s

i

v

a

r

n

i

r

‘

o

.i

d

a

li

y

e

d

?

r

e

y

a

q

?

a

d

r

e

y

a

q

?

a

g

r

e

y

a

q

,

a

d

n

i

d

l

o

,

a

d

s

il

o

,

n

a

d

q

o

z

u

,

n

a

d

n

i

q

a

y

,

a

g

i

r

o

q

u

y

a

g

t

s

a

p

.

4

-

r

o

d

q

i

M

-

a

r

a

j

a

r

a

d

i

h

s

i

v

-

q

i

m

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

li

b

i

n

i

s

a

j

a

r

a

d

-

r

o

d

a

g

r

a

l

h

s

i

v

a

r

n

a

g

r

i

d

-

a

r

a

j

a

r

a

d

-

r

o

d

q

i

m

.i

d

a

li

y

e

d

i

r

a

l

h

s

i

v

?

a

h

c

n

a

q

?

a

h

c

a

h

c

n

a

q

,

a

h

c

n

a

-

l

a

s

,

a

h

c

i

p

r

a

li

b

a

k

l

a

p

.

5

d

a

s

q

a

M

i

h

s

i

v

a

r

-

i

r

a

j

a

b

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

li

b

i

n

i

d

a

s

q

a

m

h

s

il

a

g

r

a

l

h

s

i

v

a

r

n

a

g

r

i

d

i

r

a

l

h

s

i

v

a

r

d

a

s

q

a

m

.i

d

a

li

y

e

d

?

a

g

a

m

i

n

?

t

o

h

a

n

?

a

g

e

n

,

y

a

t

a

,

b

a

l

y

a

t

a

,

n

a

d

d

s

a

q

a

h

c

a

t

r

‘

o

r

a

li

b

a

k

!

344

Yasama ravishlar yasashga asos qismga yasovchi qo‘-

shimcha qo‘shish yordamida yoki so‘zlarni bir-biriga qo‘-

shish orqali hosil qilinadi.

Yasashga  asos  qism  ot,  sifat,  olmosh,  sifatdosh  va

ba’zan  ravish  bo‘lishi  mumkin.  Quyidagi  qo‘shimchalar

ravish  yasash  uchun  xizmat  qiladi:

-cha: yangicha, eskicha, hozircha, uningcha, shuncha,

o‘zbekcha kabi

-larcha:  mardlarcha,  do‘stlarcha,  qardoshlarcha

-lab: harflab, haftalab, tonnalab

-ona:  itoatkorona,  mardona,  mag‘rurona

-lay (-layin): tiriklay, tiriklayin, butunlay

 -n (-in, -un): ertan-kechin, qishin-yozin, ochin-to‘qin,

ostin-ustun

Ravish yasovchi -larcha qo‘shimchasidagi -cha qismi

kabi, singari ko‘makchilari bilan sinonimik munosabatda

bo‘ladi. Shuning uchun ular ko‘pincha almashtirib qo‘llaniladi.

Masalan,  mardlarcha  —  mardlar  kabi,  yovuzlarcha  —

yovuzlar  singari.

 Shuningdek, ravish yasovchi -cha qo‘shimchasi otlar-

dagi  kichraytirish-erkalash  qo‘shimchasi  bo‘lgan  -cha

bilan  omonimik  munosabatda  bo‘ladi.  Masalan,  yosh

yigitcha — yigitcha ishladi.

Bu o‘rinda -cha qo‘shimchasining omonimligi asosida

leksema omonimligi vujudga kelgan: yigitcha: 1. Kichkina

yigit. 2. Yigit  kabi.

-cha ning bu ikki vazifasi urg‘u bilan ham farqlanadi.

Kichraytirish-erkalash  ma’nosini  bildiruvchi  -cha

qo‘shimchasi urg‘u oladi. Yigitcha, qizcha, kuchukcha kabi.

Ravish yasovchi -cha qo‘shimchasi esa urg‘u olmaydi. Urg‘u

so‘zning bu qo‘shimchadan oldingi bo‘g‘iniga tushadi:

yigitcha, xotincha, erkakcha kabi.

-cha qo‘shimchasini tushirib qoldirib, bu qo‘shimchani

olgan so‘z oldidan kichkina so‘zini qo‘yish mumkin bo‘lsa,

-cha  qo‘shimchasi  otning  kichraytirish-erkalash  shaklini

hosil  qiluvchi  qo‘shimcha  sanaladi.  Masalan,  quticha  —

kichkina quti, uycha — kichkina uy kabi.

345

-cha  o‘rniga  -dek,  kabi,  singari  ko‘makchilarini  qo‘-

shish  mumkin  bo‘lsa,  u  ravish  yasovchi  qo‘shimcha  hi-

soblanadi. Masalan, yigitcha — yigit kabi (singari).

So‘zlarni  takrorlash  va  juftlash  yo‘li  bilan  ham  ravish

yasash  mumkin.

M a s a l a n, nari-beri, hali-beri, naridan beri, erta-

indin, tez-tez, juda-juda, qadam-baqadam singari ravish-

larga e’tibor bersangiz, ularda bir so‘zning takrorlanishini

yoki o‘zaro ma’nodosh va zid ma’noli ikki so‘zning juft

keltirilganligining  guvohi  bo‘lasiz.  Masalan,  tez-tez  (bir

so‘zning takrori), eson-omon (ma’nodosh so‘zlarning juft-

lashishi),  avval-oxir,  erta-kech  (zid  ma’noli  so‘zlar

juftlashishi).

Bunday ravish qismlari o‘rtasiga yozuvda doimo chi-

ziqcha qo‘yib yoziladi.

Savol va topshiriqlar

1. Qanday so‘zlarga ravish deyiladi?

2. Ravishlarning qanday ma’no turlari bor?

3. Yasama ravishlar qanday vositalar yordamida yasaladi?

4. -cha qo‘shimchasining ma’nolariga misollar keltiring.

198-mashq. Berilgan gaplardan ravishlarni toping. Unda ish-

latilgan  kelishik,  egalik  qo‘shimchalarining  qanday  vazifada

kelganligini ayting. (O‘z ma’nosidami yoki vazifasini yo‘qotganmi?)

1. Ota-onaning roziligi umrni ziyoda qiladi. 2. Is’hoq

birdaniga kecha bo‘lib o‘tgan voqeani esladi. 3. Yaqinda

Oqsaroy bekatida bo‘lib o‘tgan voqea hammamizni o‘y-

lantirib  qo‘ydi.  4.  Birdan  eshik  ochildi.  Chalqanchasiga

yonboshlab,  bag‘rini  sovuq  ko‘rpaga  burkab  yotgan

cholning ko‘zlari xira tortib qolgan, nursiz edi. 5. Otam

kirza  etigi  qo‘njidan  to‘satdan  suyak  dastali,  dastasiga

shisha ko‘zlar qadalgan pichoqni sug‘urdi. 6. Òo‘rtko‘z

oyoq bosib turdi va shiddat bilan uzoqlarga — kimsasiz qir

tomon chopdi.

(Sh. Jalil)

?

346

199-mashq.  Quyidagi  omonim  qo‘shimchalarga  misollar

yozing. Ular ikki xil so‘z turkumini ifoda etsin.

-lab,  -cha,  -larcha,  -da,  -dan,  -lar.

200-mashq. Yozuv taxtasining ikki tomoniga 2 xil gap yozing.

Òarkibida  ishtirok  etgan  ravishlarni  sinonim  ravishlar  bilan

almashtiring.

1. Yomg‘ir suvi tez oqadi. 2. Yomg‘ir suvi sekin oqadi.

201-mashq. Quyida berilgan grammatik ertakni o‘qing. Siz

ham namunadan foydalanib, ravish so‘z turkumi va uning nut-

qimizda ishlatilishiga oid ertak yozing.

QO‘SHIMCHAVOYLAR

Bor ekanda, yo‘q ekan, qadim va hozirgi zamonda uchta

aka-uka qo‘shimchalar yashagan ekanlar. Ularning ismlari

o‘ziga xos ekan. Birinchisining ismi Yasovchibek, ikkin-

chisiniki  O‘zgartiruvchibek,  uchinchisiniki  Shakl  hosil

qiluvchi ekan. Kunlarning birida ulardan bittasi shunday

debdi: «Nega bizni odamlar qo‘shimchalar deb atashadi?»

Shunday deb ular xafa bo‘lib o‘tirishganda, O‘zak, So‘z,

Negizvoylar kelib qolibdi. Ulardan biri gap boshlabdi: «Biz

so‘zning asosiy qismimiz, sizlar esa qo‘shimchalar», deb

maqtanibdi.  Shunda  bechora  qo‘shimchalar  battar  o‘k-

sinibdilar va hatto yig‘lab ham yuboribdilar. Shu payt asta-

sekin  davraga  Gap  xola  kelib  qolibdi.  Aka-ukalar  unga

voqeani aytib berishibdi. O‘zak, Negiz, So‘zlar qo‘shim-

chalarni ajratib, yolg‘izlatib qo‘yishibdi. Shunda Gap xola

ularning oldiga borib, avval O‘zakdan:

 — Qani, O‘zakvoy, bergan topshirig‘imni bajardingmi,

menga bir necha gap tuzib bergin, degandim, — debdi.

Shunda  O‘zakvoy  darrov  qo‘shimchalarni  izlabdi,

ammo  Gap  xola  ularni  axtarib  hech  qayerdan  topa  ol-

mabdi.  O‘zakvoy  har  qancha  urinmasin,  gaplar,  so‘zlar,

ma’nosiz  chiqibdi.  Shunda  So‘z,  O‘zak,  Negizlar  Gap

xolaga  yalinib,  uzr  so‘rashibdi.  Gap  xola  esa  ularni  ke-

chiribdi. So‘ng O‘zakvoy Qo‘shimchalar bilan birga bo‘lib,

bemalol  gaplar  tuzibdi,  she’rlar  to‘qibdi.

347

Òayanch tushunchalar

ravish, holat ravishlari, payt ravishlari, o‘rin ravishlari,

daraja-miqdor ravishlari, sabab va maqsad ravishlari, sodda

tub ravishlar, sodda yasama ravishlar, qo‘shma ravishlar,

juft  ravishlar.

35-DARS. YORDAMCHI  SO‘ZLAR.

KO‘MAKCHILAR  VA  ULARNING

USLUBIY  XUSUSIYAÒLARI

Darsning  maqsadi:  yordamchi  so‘zlarning  o‘ziga  xos

xususiyati,  ularning  tasnifi,  ko‘makchilar  yuzasidan  olgan

bilimlarini  chuqurlashtirish.

R E J A:

1. Yordamchi so‘zlar haqida.

2. Yordamchi so‘zlar tasnifi.

3. Ko‘makchilar va ularning vazifasi.

4. Ko‘makchilar va kelishiklarning o‘zaro almashinib

qo‘llanilishi va ularning uslubiy xususiyatlari.

Òopshiriq. Quyida berilgan gap tarkibidagi yor-

damchi  so‘zni  toping.  Uning  gapdagi  vazifasini

tushuntiring. Sen tufayli uyimiz nurga to‘ldi.

Leksik  ma’nosini  yo‘qotib,  grammatik  ma’no

ifodalashga o‘tgan, ma’lum so‘roqqa javob bo‘lmay-

digan so‘zlar borki, bunday so‘zlar yordamchi so‘z-

lar deb yuritiladi. Yordamchi so‘zlar mustaqil so‘z-

lar bilan qo‘shimchalar oralig‘ida turgan gramma-

tik  vositalardir.  Masalan,  Hammasini  tinglardim,

ammo o‘xshashini topmasdim aslo. (H. Olimjon)

Yordamchi so‘zlarga ko‘makchi, bog‘lovchi va

yuklamalar  mansubdir.

KO‘MAKCHILAR  VA  ULARNING  USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

Vatan  uchun  to‘kkali  yo‘qmi  bir  qoshiq  qoning?

(H.  Olimjon).

!

T

348

Yuqoridagi gapda Vatan so‘zini to‘kkali fe’liga gram-

matik va mazmuniy tomondan bog‘lash maqsadida uchun

yordamchisi ishlatilmoqda.

So‘zlarning  o‘zaro  grammatik  va  mazmuniy

munosabatini  ifodalash  uchun  ishlatiladigan  yor-

damchi so‘zlarga ko‘makchilar deyiladi.

Masalan, Oyni etak bilan yopib bo‘lmas. (Maqol)

Ko‘makchilar tarixan mustaqil so‘zlar bo‘lib, hozirgi

kunda leksik ma’nosini yo‘qotgan va grammatik ma’no

ifodalashga o‘tgan so‘zlardir. Mustaqil ma’nosini yo‘qo-

tish darajasiga ko‘ra, ko‘makchilar ikki guruhga bo‘linadi:

1)  sof  (asl)  ko‘makchilar;  2)  vazifadosh  ko‘makchilar.

Leksik ma’nosini tamoman yo‘qotib, faqat gram-

matik ma’no ifodalashga o‘tgan ko‘makchilarga sof

(asl) ko‘makchilar deyiladi. Bunday ko‘makchilarga

kabi,  singari,  bilan,  birga,  uchun,  sayin,  haqida,

holda kabi ko‘makchilar kiradi.

Leksik ma’nosini saqlagan holda, gapda gram-

matik  ma’no  ifodalash  vazifasini  bajaruvchi  so‘z-

larga  vazifadosh  ko‘makchilar  deyiladi.  Bunday

ko‘makchilarga  ustida  (ish  ustida),  ostida  (ozodlik

bayrog‘i  ostida),  oldida  (vijdoni  oldida),  orasida,

orasiga  (xalq  orasida),  boshida  (yo‘l  boshida),

qarab  (Òoshkentga  qarab  yurmoq),  bo‘ylab  (daryo

bo‘ylab)  singari  ko‘makchilar  kiradi.

Vazifadosh ko‘makchilar ko‘makchilashayotgan ot va

fe’llardir. Shunga ko‘ra bunday so‘zlar mustaqil so‘z va-

zifasida  ham  kelishi  mumkin  bo‘ladi.  Masalan,  kitob

televizor  ustida  turibdi  —  televizor  ustida  janjallashdi.

Devordan bo‘ylab qaradi — Ariq bo‘ylab ketdi va h.k.

Ko‘makchilar  bir  mustaqil  so‘zni  ikkinchi  mustaqil

so‘zga tobelashtirib bog‘laganligi uchun kelishik qo‘shim-

chalari  bilan  bir  xil  vazifa  bajaradi,  shuning  uchun  sof

ko‘makchilarni ko‘p hollarda kelishik qo‘shimchalari bilan

almashtirish mumkin bo‘ladi. Masalan, Bolalar bog‘cha-

siga hadya qildim. Bolalar bog‘chasi uchun hadya qildim.

!

!

!

349

Mehnatsevarligidan  xalq  o‘rtasida  obro‘-e’tibor  topdi.

Mehnatsevarligi  uchun  xalq  o‘rtasida  obro‘-e’tibor  topdi.

Dalaga ketdi — dala tomon ketdi.

Kelishik qo‘shimchalari bilan ko‘makchilar o‘rtasida

mazmuniy  umumiylik  bo‘lsagina  biri  o‘rnida  ikkinchisi

kela  oladi.  Birinchi  gapda  har  ikkisida  atash  ma’nosi,

ikkinchi  gapda  sabab  ma’nosi,  uchinchisida  yo‘nalish

ma’nosi mavjud. Ana shu umumiy ma’no ularning o‘zaro

almashinuviga imkon beradi.

Shuni  ta’kidlash  kerakki,  mazkur  umumiy  ma’noni

qanday ifodalashda kelishik bilan ko‘makchi ma’lum da-

rajada bir-biridan farqlanadi. Kelishik qo‘shimchasi orqali

ifodalangan  ma’no  aniq,  ko‘makchi  orqali  ifodalangan

ma’no esa umumiyroq, noaniqroq bo‘ladi. Ayniqsa bu farq

yo‘nalish ma’nosini bildirishda aniq seziladi. Solishtiring:

Samarqandga ketdi — Samarqand tomon(ga) ketdi.

Savol va topshiriqlar

1. Qanday so‘zlarga yordamchi so‘zlar deyiladi?

2. Ko‘makchilar deb nimaga aytiladi va ular gapda qanday

vazifa bajaradi?

3. Ko‘makchilar qanday turlarga bo‘linadi?

4. Ko‘makchilar bilan kelishiklar o‘rtasidagi umumiylik va

o‘ziga xos tomonlarni tushuntiring.

202-mashq. O‘qing. Ko‘makchilarni topib, o‘zidan oldin kel-

gan  so‘zlar  bilan  birga  ko‘chiring  va  gapda  qanday  sintaktik

munosabatlarni ifodalashini ayting.