O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

h

c

n

a

q

r

a

h

,

y

a

d

n

a

q

r

a

h

,i

s

y

a

q

r

a

h

,

r

i

b

a

s

r

a

n

303

Savol va topshiriqlar

1. Olmosh deganda qanday so‘z turkumini tushunasiz?

2. Ot, sifat, son, ravish, fe’llarning har biri o‘rnida almashib

kelgan olmoshlarga misollar keltiring.

3. Yordamchi so‘zlar va gap o‘rnida qo‘llangan olmoshlarga

misollar keltiring.

4. Olmoshlarning ma’no turlarini ayting.

168-mashq. Gaplarni o‘qib, olmoshlarni aniqlang va ularning

ishlatilish o‘rinlariga diqqat qiling.

1.  Biz  ona  yurt,  aziz  Vatan  debon  sog‘inch  va  orzi-

qishlarda  yashaymiz,  mo‘tabar  tuprog‘imizning  har  bir

qarich yerini, har bir giyohini ko‘zimizga surtamiz. 2. Siz

Sherali Jo‘rayev bugun Òoshkentda ijro etgan yangi qo‘-

shiqning ikki kundan keyin Òermiz shahridagi ovoz yozish

.

5

k

il

z

i

s

h

s

il

‘

o

B

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

t

a

y

i

s

u

s

u

x

-

i

g

l

e

b

,

a

s

r

a

n

-

s

x

a

h

S

r

a

l

z

‘

o

s

li

q

a

t

s

u

m

i

h

c

v

u

r

i

d

li

b

i

n

i

r

o

k

n

i

g

n

i

n

u

,

b

il

e

k

a

d

i

n

r

‘

o

-

r

‘

o

r

a

l

z

‘

o

s

li

q

a

t

s

u

M

.i

d

a

r

i

d

li

b

-

li

b

i

n

i

r

o

k

n

i

g

n

i

n

u

,

b

il

e

k

a

d

i

n

k

il

z

i

s

h

s

il

‘

o

b

a

g

r

a

l

h

s

o

m

l

o

n

a

g

r

i

d

.i

d

a

li

y

e

d

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

,

m

i

k

h

c

e

h

,

a

m

i

n

h

c

e

h

-

n

a

q

h

c

e

h

h

c

e

h

,

a

h

c

a

q

e

h

,

y

a

d

n

h

c

,

a

q

a

n

a

q

,

a

s

r

a

n

h

c

e

h

r

i

b

h

c

e

h

.

6

i

h

s

o

m

l

o

k

il

z

‘

O

k

il

i

h

s

i

k

i

g

a

d

s

x

a

h

s

a

l

a

h

c

U

,

b

i

n

a

ll

‘

o

q

a

d

i

n

r

‘

o

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

.i

d

a

l

e

k

b

a

l

d

i

k

’

a

t

i

n

i

s

o

n

’

a

m

a

d

i

n

r

‘

o

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

k

il

i

h

s

i

K

-

d

i

k

’

a

t

i

n

i

s

o

n

’

a

m

g

n

i

n

u

,

b

il

e

k

a

g

h

s

o

m

l

o

i

h

c

v

u

t

a

s

r

‘

o

k

b

a

l

.i

d

a

li

y

e

d

i

h

s

o

m

l

o

k

il

z

‘

o

z

‘

o

.

7

n

o

m

u

G

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

t

a

y

i

s

u

s

u

x

-

i

g

l

e

b

,

a

s

r

a

n

-

s

x

a

h

S

r

a

l

z

‘

o

s

li

q

a

t

s

u

m

i

h

c

v

u

r

i

d

li

b

i

n

i

s

o

n

’

a

m

g

n

i

n

u

,

b

il

e

k

a

d

i

n

r

‘

o

i

h

c

v

u

l

e

k

b

a

l

n

o

m

u

g

,

b

a

l

n

i

m

x

a

t

i

r

a

l

h

s

o

m

l

o

n

o

m

u

g

a

g

r

a

l

h

s

o

m

l

o

.i

d

a

li

y

e

d

,

m

i

k

a

ll

a

)

1

,

a

s

r

a

n

a

ll

a

,

y

a

d

n

a

q

a

ll

a

a

h

c

n

a

q

a

ll

a

i

b

a

k

,

r

i

d

m

i

k

)

2

,

r

i

d

a

m

i

n

r

i

d

i

s

y

a

q

?

304

nuqtalarida yangrayotganiga ajablanmaysiz, chunki bilasiz:

yaxshi qo‘shiq ham xushxabardek tez tarqaladi. (S. Sayyid)

3. Gaplaringizdan juda shodman, lekin mana bu cho‘pon

hamma gapdan, hatto mendan, mening hayotimdan ham

xabardor  bo‘lgan  Qo‘ychibor  aka  kim  bo‘ldi?  4.  Bu  bir

hikoyat va yo rivoyatdir, balkim tiriklik haqidagi aytilgan

qo‘shiqdir. 5. U ba’zan tojikcha lahjada gapirardi, ba’zan

o‘zbekcha qochirimlar qilardi. (Sh. Jo‘rayev) 6. Odamlar

g‘urur, chegarasiz manmansirash tufayli ne-ne kulfatlarga

duchor  bo‘lmagan  deysiz,  shuning  uchun  ham  Islom

tafakkurining buyuk natijasi hisoblangan so‘fizmda inson

o‘z «men»idan kechmay turib Ollohni tanimaydi, degan

aqida bor edi. 7. Inson sirliligicha qolaveradi, ammo odam-

zod  bir-birini  anglab  yetmaguncha,  olam  tinch,  dunyo

farovon bo‘lmaydi. (S. Mo‘min)

169-mashq. Qatralarni o‘qing, ularda ishlatilgan olmoshlar-

ning uslubiy xossalarini aniqlang.

Bir  donishmanddan  so‘rashibdi:

— Eng yomon illat nima?

 — Noshukurlik, — debdi u, — noshukurlikning be-

xosiyat tomoni shundaki, bu illatga o‘ralgan kishi his etish,

jamiyki  narsadan  lazzatlanish,  bahramand  bo‘lish  qobi-

liyatini yo‘qotadi.

Ba’zan yomon odamlar kasriga uchrab

Yaxshilardan ajrab qolishingga oz qoladi.

Uyga topshiriq. «Sen ham, siz ham bir og‘izdan

chiqadi...» mavzusida matn tuzing, unda ishlatilgan

olmoshlarga diqqat qiling va ularni izohlang.

Òayanch tushunchalar

olmosh,  kishilik  olmoshlari,  ko‘rsatish  olmoshlari,

o‘zlik  olmoshi,  so‘roq  olmoshlari,  belgilash-jamlash  ol-

moshlari, bo‘lishsizlik olmoshlari, gumon olmoshlari.

T

305

28-DARS. KELISHIK  VA  EGALIK  SHAKLLARI

HAMDA  ULARNING  USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

28.1. KELISHIK QO‘SHIMCHALARI VA ULARNING

USLUBIY  XUSUSIYAÒLARI

Darsning  maqsadi:  kelishiklar  haqidagi  talabalar  bi-

limini mustahkamlash, ularda kelishiklardan o‘rinli foyda-

lanish  ko‘nikmasini  shakllantirish.

R E J A:

1. Kelishik haqida ma’lumot.

2. Kelishik uyasi.

3. Kelishiklarning o‘zaro vazifa almashinishi.

1-topshiriq.  Quyidagi  birikmalarda  nuqtalar

o‘rniga  tegishli  qo‘shimchalarni  qo‘ying.  Qanday

tegishli qo‘shimchalar qo‘yganingizni ayting. Mak-

tab... bordim; olma... yedim; o‘rik... guli.

2-topshiriq.  Uzum  ye,  uzumni  ye,  uzumdan  ye

birikmalarining bir-biridan farqini ayting.

Do‘stimning maktubi. Bozorga bormoq. Uzumni yemoq.

Birinchi  birikmada  -ning  shakli  do‘stim  so‘zini  maktub

so‘ziga; ikkinchi birikmada -ga qo‘shimchasi bozor so‘zini

bormoq so‘ziga; uchinchi birikmada -ni qo‘shimchasi uzum

so‘zini yemoq so‘ziga tobelash yo‘li bilan bog‘lash vazifa-

sini bajaradi.

Ot va otlashgan so‘zlarga qo‘shilib, uni boshqa

so‘zlarga  bog‘lab  keladigan  grammatik  shakllar

tizimi kelishik qo‘shimchalari hisoblanadi.

Kelishik qo‘shimchalarining jami kelishik uyasini tash-

kil etadi. Buni quyidagicha ko‘rsatish mumkin:

r

/

T

i

m

o

n

k

i

h

s

il

e

K

i

r

a

ll

k

a

h

s

k

i

h

s

il

e

K

r

a

ll

o

s

i

M

.

1

k

i

h

s

il

e

k

h

s

o

B

—

i

d

a

ll

u

g

k

i

r

‘

O

.

2

i

g

i

h

s

il

e

k

h

c

i

q

t

a

r

a

Q

g

n

i

n

-

il

u

g

g

n

i

n

k

i

r

‘

O

T

!

306

Yuqorida  keltirilgan  misollardan  ko‘rinib  turibdiki,

tobe  so‘z  hokim  so‘zning  ma’nosi  talab  etgan  kelishik

qo‘shimchasini  oladi.  Masalan,  o‘tirmoq  so‘zida  o‘tirish

joyi bilan bog‘lanish imkoniyati bor. Shuning uchun unga

bog‘langan so‘z o‘rin kelishigini oladi. Yemoq so‘zida esa

bunday ma’no yo‘q. Shuning uchun u o‘rin kelishigi olgan

so‘z bilan  bog‘lana  olmaydi. Yemoq  so‘zida  yeyiladigan

narsa  (obyekt)  ma’nosi  borligi  uchun  xuddi  shunday

ma’noga ega bo‘lgan tushum yoki chiqish kelishigini olgan

so‘z bilan bog‘lana oladi.

Kelishik qo‘shimchalari biri o‘rnida ikkinchisi ko‘pincha

almashinib kelishi va birikma ma’nosiga ta’sir etishi mumkin.

Avvalo, og‘zaki nutqda qaratqich kelishigi shakli bilan

tushum  kelishigi  shakli  farqlanmaydi.  Har  ikki  kelishik

uchun tushum kelishigi shakli qo‘llaniladi, lekin bunday

qo‘llanish  ma’noni  o‘zgartirmaydi.

Qaratqich kelishigi va tushum kelishigi shakllari bosh

kelishik  shakli  bilan  almashinishi  mumkin.  Masalan,

o‘rikning guli — o‘rik guli. Uzumni yedi — uzum yedi.

Qaratqich qo‘shimchasining bunday ikki xil qo‘llani-

lishi o‘rtasida quyidagicha ma’no farqlanishi bor: ikkinchi

holatda umuman o‘rik guli ma’nosi bildirilsa, birinchi ho-

lat,  ya’ni  qaratqich  kelishigi  bilan  kelgan  holatda  pred-

metning aniqligi va bu predmetning ta’kidlanishini bildi-

radi.  Xuddi  shunday  ma’no  farqlanishi  tushum  kelishigi

bilan  bosh  kelishik  almashgan  holatda  ham  kuzatiladi:

uzumni yedi (so‘zlovchi va tinglovchi ma’lum bo‘lgan aniq

uzum)  —  uzum  yedi  (umuman  uzum).

Òushum kelishigi bilan chiqish kelishigi o‘zaro alma-

shinib  kelishi  mumkin.  Bunday  vaqtda  tushum  kelishigi

qo‘llanilgan birikma uch xil ko‘rinishga ega bo‘ladi:

.

3

i

g

i

h

s

il

e

k

m

u

h

s

u

T

i

n

-

q

o

m

e

y

i

n

k

i

r

‘

O

.

4

i

g

i

h

s

il

e

k

h

s

i

q

i

h

C

n

a

d

-

q

o

m

l

o

n

a

d

k

i

r

‘

O

.

5

i

g

i

h

s

il

e

k

h

s

il

a

n

‘

o

J

a

q

-

,

a

k

-

,

a

g

-

q

o

m

y

‘

o

t

a

k

k

i

r

‘

O

.

6

i

g

i

h

s

il

e

k

t

y

a

p

-

n

i

r

‘

O

a

d

-

q

o

m

r

‘

o

k

a

d

k

i

r

‘

O

307

Uzumni yedi — uzum yedi — uzumdan yedi. Birinchi

va  ikkinchi  holatda  butun  (ya’ni  uzumning  hammasi)

ma’nosi bo‘lsa, uchinchi holatda qism ma’nosi (uzumning

bir  qismi)  ifodalanadi.

Ko‘rinadiki, kelishik qo‘shimchalaridan o‘rinli, maq-

sadga  muvofiq  foydalanish  fikrni  aniq  ifodalashga  katta

yordam beradi.

Savol va topshiriqlar

1. Kelishik qo‘shimchalari deganda nimani tushunasiz?

2. Kelishik qo‘shimchalari uyasi deganda nimani tushunasiz?

3. Qaysi kelishik o‘zaro almashinishi mumkin va bu almashi-

nuv ma’noga qanday ta’sir etadi?

170-mashq. Ko‘chiring, belgili va belgisiz qaratqich shaklli

so‘zlarni aniqlang. Ularning ma’no va uslubiy vazifasini bayon

qiling.

1.  «Boburnoma»  personajlar  tavsifi,  ularning  shakl-

shamoyilini ta’riflashdan boshlanadi.

2. Maqtanganning uyini ko‘r, kerilganning to‘yini.

3. Dangasaning vaji ko‘p.

4.  Bu  gaplarning  barisini  Hafiza  xomush  va  oqilona

tinglab,  Umidning  hamma  fikrlariga  qo‘shilishini  bosh

qimirlatib bildirardi. (Mirmuhsin)

5.  Bolalarimiz  urush  davrining  azob-uqubatlarini,

o‘kinch-alamlarini ko‘rmaganligi bizning baxtimizdir.

6. Prezidentimiz: «Har qanday inson uchun eng katta

boylik bu uning o‘z tilidir. Navoiy ijodi o‘zbeklar uchun

katta boylik», degan edi. Darhaqiqat, Navoiyni tushunish

uchun millat tilining barcha shevalaridan xabardor bo‘l-

moq lozim. (Gazetadan)

7. Boyagi yigitning, Avazning, qo‘li gul ekan. (P. Qodirov)

171-mashq. O‘qing. Òushum kelishigidagi so‘zlarni aniqlang.

Òushum kelishigi shaklining belgili va belgisiz ishlatish sabablarini

ayting. Òushum va chiqish kelishigi shakllarining sinonimiyasidagi

uslubiy bo‘yoqni tushuntiring.

?

308

1. Onam har gal xokandozni bo‘shatganida qop-qora

chang ko‘tariladi.

2. Ukamni siltab ko‘rpachaga o‘tqazdi-yu, ikki kafti

bilan yuzini to‘sgancha o‘kirib yubordi.

3.  Uning  bunaqangi  bor  ovoz  bilan  kulganini  hech

qachon eshitgan emasdim.

4. Òolda chumchuq ko‘rdim. Sherzod har safar hind

kuylarini eshitganda rohat qilardi.

5. U g‘ashi kelib yuz o‘girdi-da, deraza oldiga borib,

o‘y surdi.

6. U erkin muhabbat degan gapni noto‘g‘ri tushuna-

yotgan,  sevgidek  tabarruk  hisni  oyoq  osti  qilayotgan

odamlar  to‘g‘risida  yozishni  ko‘pdan  buyon  izlar  edi.

(O‘.  Hoshimov)

172-mashq. Gaplarni o‘qing, qaratqich va tushum kelishigi

shakllari  o‘rinli  qo‘llanganmi?  Har  bir  kelishik  shaklini  o‘z

o‘rniga qo‘yib, ko‘chiring.

1. Ma’rifatchilar elimizga ma’rifat urug‘ini sochishda

fidoyilik ko‘rsatdilar.

2.  Xalqparvar  va  insofli,  diyonatli,  boy-badavlat  ki-

shilarni moddiy yordamisiz ma’rifatchilar faoliyat ko‘rsata

olmas edilar.

3.  Odamlarning  ma’naviy,  madaniy,  siyosiy  fikr

maydonlariga  tortish,  har  bir  fuqaroning  uni  yoshidan

qat’i nazar, shu maydonni qatnashchisiga aylantirish bizni

eng samarali yo‘limizdir. (I. G‘afurov)

4.

Makoning  bo‘libdi  tog‘lar  orasi,

Sensan go‘zallikni asli, sarasi.

Mayus yuragingda ishqning yarasi,

Sen ham oshiqmisan yoki ohujon.

(A.  Oriðov)

173-mashq. «Zulfiyaxonim qizlari» mavzusida bahs-munozara

o‘tkazing. Qo‘shimchalarning ishlatilishiga diqqat qiling. Zul-

fiya she’ridan olingan quyidagi parcha munozarangiz uchun epi-

graf bo‘lsin.

309

Salom mening, aziz dugonalarim,

Azizim, lobarim, chevarim qizlar.

Ey, toza qalbimning oshnolari

Kuylarim ilhomi, sevarim qizlar.

174-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlardagi jo‘nalish, o‘rin-

payt va chiqish kelishigi qo‘shimchalarini tegishli ko‘makchilar

bilan almashtirib, gaplarni ko‘chiring. Kelishik shakli va ko‘makchi

so‘zlar sinonimiyasi orasidagi uslubiy farqlarini tushuntiring.

1. Axloq-odobga bag‘ishlangan kitob. 2. Odam odamga

hamisha kerak. 3. Gulruxsorni ko‘rish nasib etmaydi. 4. Bu

yulduzlar qayerdan kelgan, bibijon? 5. Qora libosga o‘randi.

6. Abu Ali endi G‘aznaga yo‘l oldi. 7. Begimga o‘xshashni

xohlayman. 8. Beruniy indamay eshikka yo‘naldi. 9. Go‘yo

bu  ertakda  kamina  sulton  Sohibqironning  izzatini  yerga

urgan emishman. 10. Qaysi gunohlaringga seni qiynoqqa

soldilar. 11. Malikul sharob o‘zlarini Ibn Sino deb, oqko‘n-

gil  avomni  tunab  yurguvchi  qalloblarni  ko‘p  eshitgan

edi. 12. Yuzi qizil shoyi belbog‘ga o‘ralgan sulton bir-ikki

marta pitir-pitir qildi-da, o‘likday uzala tushib yotib oldi.

13. Bu sotqinligingga, yigirma yil qora daftarga bitgan ig‘vo

so‘zlaringga  ne  olding?  14.  Navkar  uning  qo‘llaridan

qayirib, eshikka sudradi.

(O.  Yoqubov)

175-mashq. Kelishik qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib yozing

va uslubiy jihatdan farqini ayting.

1. Kim maktabga qadam bosgan kuni (-da, -dan) ochiq

chehra  bilan  qarshilagan  ustozini  yo‘qlaydi.  2.  Kim  o‘z

murabbiysining farzandi (-ni, -ning) yoniga olib, hayotdagi

o‘rnini topib olishiga ko‘maklashyapti. 3. Gap Arastu haqida

borar  ekan,  yana  bir  rivoyat  (-ni,  -dan)  keltirish  bilan

ustoz-shogirdlik  o‘rtasidagi  munosabatlar  azaldan  oson

kechmaganligi (-ni, -ning) pisanda etmoqchimiz. (Gaz.)

4.  Bu  durdonalar  (-ni,  -dan)  har  bir  odam  o‘zi  bitta-

bittadan terib, husn xazinasiga keltirib to‘kadi. 5. Akalarim

bilan  bir  g‘ujum-bir  g‘ujum  (-da,  -dan)  talashib  yedik.

310

6. O‘girilib qaradim-u, uch-to‘rt qadam park (-dan, -da)

turgan ammaga ko‘zim tushdi. 7. Laylaktepa (-ga, -dan)

o‘tib  Qozirabotga  borganda  qaynama  buloq  (-da,  -dan)

muzday tiniq suv ichdik. 8. «Siymon ko‘prik»dan o‘tish

(-ni, -ning) o‘zi bir tomosha. Òerak bo‘yi chuqurlik (-ka,

-da) suv qorayib oqadi. 9. Aravakashlar so‘kingan, eshaklar

hangragan, og‘zi (-da, -dan) tupugi osilgan, usti (-ga, -da)

qop-qop somon tog‘dek uyulgan tuyalar ham o‘tib qoladi.

(O‘.  Hoshimov)

Òayanch tushunchalar

kelishik,  bosh  kelishik,  qaratqich  kelishigi,  tushum  ke-

lishigi, o‘rin-payt kelishigi, jo‘nalish kelishigi, chiqish kelishigi.

28.2. EGALIK SHAKLLARINING USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

Darsning maqsadi: egalik shakllari yuzasidan talabalar