O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

sinonim so‘zlar qo‘yib ko‘chiring.

286

QALB GO‘ZALLIGI — INSON ZIYNAÒI

Insoniyat yaralganidan buyon davom etib kelayotgan

surunkali ofatlardan biri — bu komil inson qadr-qimmatini

vaqtida baholay olmaslik, qadriga yetmaslik, iliq nafasiga

quloq  tutmay,  g‘animat  damlarni  g‘aflatda,  razolat  va

jaholat iskanjasida o‘tkazmoqlikdir. Biroq, bu ham xatoning

oxiri  emas.  Hamma  balo  poklikni  inkor  etish  bilan  no-

poklar yo‘liga poyandoz to‘shalishidadir. Goho hayratdan

yoqa ushlaysan: nahotki, ezgulikning peshanasi bu qadar

sho‘r bo‘lsa, oqillikning puch yong‘oqchalik qadri sezil-

masa,  yaxshilar  jazo  topsa,  yomonlar  sarbaland  yursa?

Yo‘q, bunchalik emas. Axir, inson uchun dil farog‘a-

tidan  ortiq  ne’mat  bormi?  Nega  gunohlarimizdan  pu-

shaymon  bo‘lish,  istig‘for  aytish,  tavba-tazarru  qilish,

oxiratni o‘ylash o‘rniga oxirgi nafasga qadar moddiy boy-

lik, mol-dunyo uchun o‘zimizni o‘tdan cho‘qqa uramiz,

dil oynasini xiralashtiramiz. Holbuki, bu dunyoda china-

kam  qayg‘urishga  arziydigan  bitta  yo‘qotish  bor,  u  ham

bo‘lsa, imondan ayrilmoqdir.

(A.  Abdullayev)

153-mashq. Jon taslim qilayotgan shoirning berilgan gaplarini

o‘qib oling, muallifini toping va undagi fikrlarni munozaraga ay-

lantiring. Matnda sifatlarning ishlatilishiga alohida diqqat qiling.

«Men sizlarni Vatansiz qildim. Vatanga yarog‘ ko‘ta-

rib  bormang.  Agar  shunday  qilsangiz,  men  go‘rimda

tik turaman».

Yuqorida fikr aytgan shoir hatto o‘z o‘limidan so‘ng

ham Vatani uzra farzandlarining yarog‘ ko‘tarib borishini

istamagan. Ona-Vatanning muqaddasligini bir umr qalbida

saqlagan va ana shu tuyg‘uni farzandlariga ham singdira olgan.

Javoblar

 1. - gina qo‘shimchasi jarangsiz undoshdan so‘ng -kina

tarzida bo‘ladi.

2. -be, -ba, -li, -siz qo‘shimchalari.

3. Quroq, kattaroq so‘zlari.

287

4. Oddiy va orttirma darajadagi sifatlar.

5. Òub, yasama sifatlar, oddiy darajadagi sifatlar.

6. -be, -ba kabi sinonimlari bor.

7. Poyonsiz, cheksiz so‘zlaridagi -siz.

8. Yasama sifat.

9. Keskir, topqir, chopqir.

10.  Yaxshi  —  sifat,  xushfe’llik,  yomonlik,  hurmat,

nafrat — ot.

Òopshiriq. Siz nutqiy tadbirkorlik deganda ni-

mani  tushunasiz?  Misollar  bilan  tushuntiring.

154-mashq. Gaplarni ko‘chiring. So‘ngra undagi sifatlarni

alohida yozing, har birining ma’nosini, gapdagi vazifasini, da-

rajasini, sodda yo qo‘shmaligini belgilang.

1.  Naddoflar  ko‘chasining  o‘ng  tomonida  kattakon

karvonsaroy bo‘lib, Jome va Ark ko‘chasining boshida qad

ko‘targan  serhasham  madrasa  bilan  ajoyib  bir  uchlikdan

iborat  silsila  tashkil  qilar,  bir-biriga  mutanosib  husn

qo‘shardi.  2.  Bir  necha  diltortar  bo‘lmalarda  yoshgina

cho‘rilar, hurliqoday kanizaklar turardi. 3. Abu Bakr Kala-

viyning eng ezgu amoli kishi ko‘nglini olish, miskinli qal-

bini farahbaxsh etish, o‘ziga ziyon bo‘lsa-da, o‘zga dilini

ovlashdir.  4.  Baland  bo‘yli,  shopmo‘ylov  bir  yigit  Abu

Bakr Kalaviy oldida xuddi tol oldidagi terakday serrayib

turardi. Yoniga qilich emas, uzun pichoq osib olgandi...

«Barvasta qomatli, jussador, fil uning salobati oldida xar-

tumini yerga qo‘yadi...», o‘yladi Abu Bakr Kalaviy. 5. Posh-

shoying shulmi? — so‘radi nopisandlik bilan Ahiy Jabbor.

6. Òolibi ilmlarga shul narsa ayon bo‘lsinkim, bir bebaho

risola, risolayi majmua bordir, ilmga dil berganlar o‘shani

topmaklari lozim. 7. Risolada Arastu, Al-Forobiy, Ibn Si-

nolarning bebadal asarlari jam bo‘lmishdir... 8. Qizning

ochiq chehraligi, uning oyday jamoliga mahliyo bo‘lgan

yigitni yana ham o‘rtantirib yubordi. 9. Qizda husn-u ma-

lohatdan  boshqa  ifodalab  bo‘lmas  bir  sehr-jodu  ham

mujassam ekan, bunga yigitning imoni komil edi.

(Muhammad  Ali)

T

288

155-mashq. Berilgan topshiriqlarni bajaring.

1.  Yasama  sifat  o‘rnida  ikki  so‘zli  birikmadan  ham

foydalansa bo‘ladimi?

2. Sifat yasovchilar antonimik munosabat hosil qilishini

tushuntiring.

3. Sifatlash vazifasida kelgan kabi, yanglig‘, o‘xshash,

singari va boshqa ko‘makchilardan ham o‘rni bilan nut-

qimizda foydalaniladi. Buni misollar bilan isbotlang.

156-mashq. Berilgan sifatlarni qavs ichidagi otlarga biriktirib

so‘z birikmasi hosil qilib ko‘chiring. Ayrim sifatlar uslubiy jihatdan

ot bilan so‘z birikmasi hosil qilolmaslik sabablarini tushuntiring.

Xiðcha  (bel,  uy,  ish),  ulug‘  (kitob,  inson,  tabiat),

chalkash  (fikr,  qiz,  mo‘jiza),  yumshoq  (so‘z,  fikr,  piyola),

mazali (sho‘rva, ish, ko‘rpa), qishloqi (bola, bug‘doy, rang),

qalin (so‘z, kitob, soat), notavon (kampir, paxta, musiqa),

keng (sahro, kitob, choynak), gigant (uy, qand, yer), yashil

(ovoz, boylik, fikr), laqma (yigit, tish, ruchka).

157-mashq. Quyidagi matnni o‘qing, sifatlarni toping, ularni

izohlang.

Òemur  baland  qadli,  uzun  bo‘yli,  tik  qomatli,  go‘yo

u qadimiy pahlavonlar avlodidan bo‘lib, keng peshanali,

katta boshli, g‘oyatda kuchli va salobatli, ajoyib bo‘lalik,

rangi oq-u qizil yuzlik, lekin dog‘siz, bug‘doyrang emas,

qo‘l-oyoqlari baquvvat, yelkalari keng, barmoqlari yo‘g‘on,

poychalari  semiz,  qaddi-qomati  kamoliga  yetgan,  serso-

qol, o‘ng oyoq-qo‘li cho‘loq va shol, ikki ko‘zi bamisoli

ikki sham bo‘lsa-da, shodligi bilinmas, yo‘g‘on ovozli edi.

U  o‘limdan  qo‘rqmas,  yoshi  saksonga  yetgan  bo‘lsa-da,

iztirobsiz, vazmin, badani to‘la va pishiq, xuddi zich (qalin)

tosh misoli qattiq edi. U hazil-mazax va yolg‘onni yoq-

tirmas,  o‘yin-kulgi-yu  ko‘ngilxushlikka  maylsiz,  garchi

(so‘zda) o‘ziga ozor yetadigan biror narsa bo‘lsa hamki,

sadoqat unga yoqar edi.

Òemur  tamg‘asining  naqshi  «rosti  rusti»  bo‘lib,  bu

«haqgo‘y bo‘lsang, najot toparsan» demakdir.

(Ibn  Arabshoh)

289

Òayanch tushunchalar

tub sifat, yasama sifat, old qo‘shimcha, sifat yasovchi

qo‘shimchalar  sinonimiyasi.

25-DARS.  SON VA UNING USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

Darsning maqsadi: son va uning uslubiy xususiyatlari

bo‘yicha talabalarda bilim hamda ko‘nikma hosil qilish.

R E J A:

1. Son haqida ma’lumot.

2. Sonning tuzilishi va ma’no turlari.

3. Qo‘shma sonlarda sonlar tartibi.

1-topshiriq. Òarjimayi holingizni yozing. Qan-

day sonlardan foydalanganingizni ayting.

 2-topshiriq. Bir soniga -ta, -tadan, -inchi  qo‘-

shimchalarini qo‘shing va ularning ma’nolarini tu-

shuntiring.

Sanaluvchi  predmetlarning  miqdorini,  son-sa-

nog‘ini,  tartibini  bildirgan  so‘z  turkumlari  son

deyiladi.  Sonlar  necha?,  qancha,  nechta?,  ne-

chanchi?, qancha? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Ma-

salan,  o‘n,  ikki,  besh;  o‘nta  kitob,  o‘ninchi  sinf,

o‘ntadan olma, uchala kishi kabi.

Hozirgi  o‘zbek  tilida  predmetning  miqdorini,  son-

sanog‘ini ifodalash uchun ko‘proq yigirma uchta sondan

foydalaniladi. Bulardan to‘qqiztasi birlik sonlar: bir, ikki,

uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz; to‘qqiztasi o‘nlik

sonlar:  o‘n,  yigirma,  o‘ttiz,  qirq,  ellik,  oltmish,  yetmish,

sakson, to‘qson; beshtasi yuzlik, minglik va yuqori sonlarni

bildiradi: yuz, ming, million, milliard. Bu sonlarning bar-

chasi  miqdorga  egalik  ma’nosini  ifodalovchilar  sifatida

«nol»ga zidlanadi. Nol son miqdorga ega emaslikni bildiradi.

Qolgan sonlar birlik sonlarning o‘nlik songa qo‘shiluvidan

(o‘n bir, yigirma besh, to‘qson to‘qqiz), shuningdek, yuzlik

!

T

290

va  o‘ndan  yuqori  son  oldidan  birlik,  o‘nlik  sonlarning

keltirilishidan (bir yuz ellik ming, to‘qqiz milliard ikki yuz

million, o‘n bir ming besh yuz) hosil bo‘ladi.

  Sonlar  ma’nosiga  ko‘ra  sanoq  sonlar,  tartib  sonlar,

jamlovchi  sonlar,  dona  sonlar,  taqsim  sonlar,  chama

sonlarga bo‘linadi. Sonning ma’no turlarini quyidagi chiz-

mada ko‘ring.

Bu ko‘rsatilgan  son  turlaridan  har  qaysisining

o‘z shakllari mavjud. Bosh shakl orqali ifodalangan

miqdor nomlariga sanoq sonlar deyiladi. Masalan,

bir, o‘n, yigirma, ming, million kabi.

Predmetning  tartibini  bildirgan  sonlarga  tartib

son deyiladi.

Òartib  sonlar  sanoq  sonlarga  -nchi,  -inchi

qo‘shimchalarini qo‘shish yo‘li bilan hosil bo‘ladi.

Bulardan  -nchi  unli  bilan  tugagan,  -inchi  undosh

bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi. Masalan, besh —

beshinchi, o‘n — o‘ninchi, ikki — ikkinchi.

Predmet miqdorini jamlab ko‘rsatgan sonlarga

jamlovchi sonlar deyiladi. Jamlovchi sonlar sanoq

songa  -ov,  -ala,  ba’zan  -ovlon  (eski  shakl)  qo‘-

shimchalarini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi. Jamlovchi

sonlar otlashgan xususiyatga ega bo‘ladi. Shuning

uchun jamlovchi son qo‘shimchalari ko‘plik va uch

shaxsdagi egalik qo‘shimchalaridan birini olib keladi.

Masalan,  besh  —  beshovi  —  beshovlari,  uch  —

!

sanoq

tartib

dona

son

chama

taqsim

jamlov-

chi

!

291

uchalasi  —  uchalalari,  ikki  —  ikkovlon,  ikkalasi

kabi.  Misol:  Òo‘rtovlon  tugal  bo‘lsa,  ko‘kdagini

undirar,  oltovlon  ola  bo‘lsa,  og‘zidagin  oldirar.

Ko‘rinib turibdiki, -ov, -ovlon birlik sonlarga, ik-

kidan yuqorisiga qo‘shiladi. Bir soniga -ov qo‘shim-

chasi qo‘shilib jamlovchi «kimdir» degan ma’noda

qo‘llanadigan  birov  so‘zi  son  ma’nosini  yo‘qotib,

olmosh turkumiga o‘tgan. -ala qo‘shimchasini olgan

son egalik qo‘shimchasini olmasligi ham mumkin.

U vaqtda son otlashmagan bo‘ladi. Masalan, ikkala

kishi.

Jamlovchi son qo‘shimchalari unli bilan tuga-

gan sonlarga qo‘shilganda, son oxiridagi unli tus-

hib qoladi. Masalan: ikki — ikkovi, ikkalasi; yetti —

yettovi, yettalasi kabi.

Predmet miqdorini donalab ifodalaydigan sonlar

dona  son  deyiladi.  Dona  sonlar  sanoq  songa  -ta

qo‘shimchasini  qo‘shish  orqali  yasaladi.  Masalan,

besh — beshta, o‘n — o‘nta. Bu qo‘shimcha faqat

donalab  sanalishi  mumkin  bo‘lgan  predmetlarni

sanash  uchun  qo‘llaniladi.  Masalan,  o‘nta  kitob,

beshta  daftar,  lekin  o‘nta  kerosin,  beshta  benzin

deb bo‘lmaydi. O‘nta suv deyilishi mumkin, lekin

bu vaqtda o‘nta soni shisha ma’nosini ham o‘z ichiga

oladi.  O‘nta  suv  «o‘n  shisha  suv»  ma’nosida

qo‘llaniladi. Shuningdek, mashinaga quyilgan benzin

haqida  gap  ketganda,  o‘nta  quy,  o‘ttizta  quydim,

degan jumlalarni eshitamiz. Bunday vaqtda dona son

«litr» ma’nosini ham o‘z ichiga oladi. O‘nta quydim

jumlasi «o‘n litr quydim» ma’nosini ifodalaydi.

Predmet  miqdorini  taqsimlab  ifodalaydigan

sonlarga taqsim son deyiladi. Òaqsim sonlar sanoq

songa -tadan qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil

bo‘ladi  va  ikkitadan  ortiq  predmetlarning  bo‘lak-

larga  teng  ajratilganini  bildiradi.  Masalan,  ikkita-

dan, o‘ntadan kabi.

!

292

Predmetning taxminiy miqdorini bildirgan sonlar

chama sonlar deyiladi. Chama sonlar son asosiga

-tacha,  -lab  qo‘shimchalari  qo‘shish  orqali  hosil

bo‘ladi. Masalan: o‘ntacha, minglab kabi.

E s l a t m a :   o‘zbek  tili  tarixida  miqdorni  ifodalash

uchun  lak  (yuz  ming),  tuman  (ming)  sonlari  ham  ish-

latilgan.

Sonning ma’nosiga ko‘ra turlari va ularni hosil qilish

vositalarini quyidagi jadvaldan ko‘ring:

i

s

o

s

a

n

o

S

a

h

c

m

i

h

s

‘

o

Q

i

r

u

t

n

o

S

h

c

u

i

h

c

n

i

-

n

o

s

b

it

r

a

t

a

l

a

-

,

v

o

-

n

o

s

i

h

c

v

o

l

m

a

j

a

t

-

n

o

s

a

n

o

d

a

h

c

a

t

-

n

o

s

a

m

a

h

c

n

a

d

a

t

-

n

o

s

m

i

s

q

a

t

E s l a t m a :  uch, yetti, to‘qqiz, qirq kabi sonlar sehrli

sonlar sifatida ham talqin qilinadi.

158-mashq. «Al-Jome’ as-Sahih» to‘plamida berilgan sonlarni

ko‘chiring, ma’nosiga ko‘ra turini ustiga yozing.

«Al-Jome’ as-Sahih» to‘plamini tilga olganimizdayoq

Abu  Abdulloh  Muhammad  ibn  Ismoil  al-Buxoriy  xayo-

limizga keladi. U Islom olamida Qur’ondan keyingi kitob va

«Kutub  as-sitta»  (olti  hadis  to‘plami)ning  avvalgisidir.

Mazkur  asar  haqida  muallifning  o‘zi  shunday  deydi:

«Hadislarni to‘plamga kiritishimdan avval g‘usl qilib, so‘ng

ikki  rakaat  istixora  namozini  o‘qir  edim.  Men  bu  to‘p-

lamdagi hadislarni jami olti yuz ming aralash va ikki yuz

mingga yaqin sahih hadislar orasidan ajratib oldim.

Òo‘plamni yozish uchun o‘n olti yil umrimni sarfla-

dim. Òoki bu Olloh bilan mening o‘rtamda hujjat bo‘lsin

uchun»  (Imom  az-Zahobiy,  «Siyor  a’lom  an-Nubalo»,

12-jild,  391-bet).

!

293

Òo‘plam 97 kitob (fasl) va 3405 bobdan iborat. Òo‘p-

lamdagi hadislarning soni esa quyidagichadir:

Mutaba’at  (ketma-ket  davom  etuvchi)  hadislarning

soni 344 ta.

Òa’aliq  (hoshiyasida  izoh  bilan  kelgan)  hadislarning

soni 1341 ta.

Òakror kelmaydigan mavsula (Muhammad alayhissalomga

bog‘langan)  hadislarning  soni  2602  ta.

Òakror  keladiganlar  soni  7397  ta.

«Al-Jome’ as-Sahih»ning barcha hadislari 183 ta sahoba

vositasi bilan rivoyat qilinib, ularning 31 tasi ayollardir.

Òo‘plamdagi eng ko‘p rivoyat qilgan sahobalar alohida

beshlikni  tashkil  qiladi.  Uning  turlicha  nusxalari  nashr

qilingan. «Buloq» nomli 8 jilddan iborat bo‘lgan nusxasi

nashr etilgan. Bu sulton Abdul Hamid tasarrufi bilan besh

ming nusxada chop etilgan.

159-mashq. Matndagi otlashgan sonlarni toping.

1. Òayog‘i yo‘g‘on birni urar, so‘zi yo‘g‘on mingni urar.

2. Òo‘qqizida bo‘lmagan aql, to‘qsonida ham bo‘lmas.

3. Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. Òo‘rtovlon

tugal bo‘lsa, ko‘kdagini undirar.

4.  Òo‘rtovlon  ancha  suhbatlashdi,  keyin  ikkitasi  uy

ichida qoldi, yana ikkitasi esa otiga minib yo‘lga ravona

bo‘ldi.

5. Mingta shirin nasihatdan bitta o‘rnak yaxshi.

6. Birni bersang otangga, mingni olasang bolangdan.

7. Beshovining ham fikri bir yerdan chiqdi.

8. Ikki yomon qo‘shilsa, keng dunyoga sig‘maydi.

160-mashq. Ko‘chiring. Noto‘g‘ri qo‘llangan sonlarni to‘g‘ri

shaklda yozing. Uslubiy xatolarga izoh bering.

1. Sizlar yetib kelganingizda soat beshlarda edi.

2. Har gektar yerdan 40 sentnerda paxta topshirgan-

larga ofarinlar aytdik.

3. 10 gektarchadan yerda makkajo‘xori yetishtirdik.

4. Sanamay sakkiztacha dema.

294

5.  Shartnomaviy  munosabatlarni  takomillashtirish

masalalari  yuzasidan  140  larcha  dehqon  xo‘jaligida  mo-

nitoring o‘tkazildi.

6.  Yigirma  uch  yigirma  to‘rtalovi  kunlari  respublika

xo‘jalik  sudlarining  2000-yilinchi  faoliyati  yakuni  va  ol-

dinda turgan vazifalarni yanada yuqori darajada ta’min-

lashga qaratilgan Plenum bo‘lib o‘tdi.

7. Huquqni bilmaganlar soni 2 ta barobarga kamaydi.

8. «Inson va Qonun» gazetasi 1996-yil o‘ttizovi yan-

varidan chiqa boshlagan.

9. Bittaga kessang, o‘ntaga ek.

Òopishmoqlarning  javoblari

1. Ot, son, sifat so‘zlar.

2. Òartib son qo‘shimchasi — chiziqcha.

3. Qator kelgan bir xil undoshli sonlar nomi.

4. Ega va kesim orasida tire qo‘yiladi.

5. Bittadan, uchtadan.

6. Otlashgan sonlar.

7. 6 soniga -ov qo‘shilsa i unlisi tushiriladi.

8. Miqdor son — bir daqiqa.

9. Foiz belgisi.

Òayanch tushunchalar

son, dona son, tartib son, jamlovchi son, chama son,

taqsim son.

26-DARS. SON  VA  O‘LCHOV  SO‘ZLAR.

SONLARNING  USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

26.1. SON VA O‘LCHOV SO‘ZLAR

Darsning maqsadi: o‘quvchilarga o‘lchov birliklari ha-

qida  ma’lumot  berish  va  ularni  ifodalovchi  so‘zlardan

to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish.

295

R E J A:

1. O‘lchov birliklari haqida.

2. O‘lchov birliklarini ifodalovchi so‘zlar va ularning turlari.

Òopshiriq.  O‘n  shisha  yog‘,  bir  litr  suv,  o‘n

kilogramm  paxta,  besh  kilometr  (chaqirim)  yo‘l

birikmalaridagi  shisha,  litr,  kilogramm,  kilometr,

chaqirim  so‘zlarining  qanday  o‘lchov  birliklari

ekanligini ayting.

Son  bilan  sanalayotgan  predmet  o‘rtasida  ko‘pincha

o‘lchov so‘zlari qo‘llaniladi.

Òilimizda turli xil o‘lchovlar va shu o‘lchovlarni ifo-

dalovchi so‘zlar bor. Ular quyidagicha:

r

/

T

v

o

h

c

l‘

O

i

r

a

l

r

u

t

r

a

l

z

‘

o

s

v

o

h

c

l‘

O

)

i

g

r

i

z

o

h

(

v

o

h

c

l‘

o

y

i

x

i

r

a

T

r

a

l

z

‘

o

s

.

1

i

r

a

l

v

o

h

c

l‘

o

k

il

r

i‘

g

O

,

m

m

a

r

g

,

m

m

a

r

g

il

li

m

,

r

ti

l

,

)

m

m

a

r

g

(

o

li

k

r

e

n

t

n

e

s

,

a

n

n

o

t

,

n

o

m

t

o

b

,l

o

q

s

i

m

r

a

s

h

a

d

,

a

s

y

a

p

.

2

i

r

a

l

v

o

h

c

l‘

o

k

il

n

u

z

U

,

r

t

e

m

it

n

a

s

,

r

t

e

m

il

li

m

r

t

e

m

o

li

k

,

r

t

e

m

i

s

t

e

d

,

h

c

ir

a

q

,

m

ir

i

q

a

h

c

m

a

l

a

q

,

z

a

g

,

h

c

o

‘

g

o

y

.

3

i

r

a

l

v

o

h

c

l‘

o

k

il

a

n

o

D

p

u

t

,

r

a

f

a

n

,

h

s

o

b

,

a

n

o

d

r

a

f

a

h

,

h

s

o

b

,

a

n

o

d

.

4

i

r

a

l

v

o

h

c

l‘

o

n

o

d

y

a

M

r

a

t

k

e

g

,

x

it

o

s

b

o

n

a

t

Sanoq son bilan sanalayotgan predmet o‘rtasida

qo‘llanadigan  o‘lchov  birliklariga  o‘lchov  so‘zlari

deyiladi. Masalan, o‘n kilo (gramm) un, uch tonna

paxta, besh kilometr yo‘l kabi.

Yuqorida sanab o‘tilgan o‘lchov birliklarining ayrim-

lari  o‘lchanayotgan,  sanalayotgan  predmetning  qanday-

ligiga xoslangan bo‘ladi. Masalan, nafar shaxslarning, bosh

hayvonlarning,  litr  suyuqliklarning,  tup  o‘simliklarning

miqdorini  ifodalashga  xoslangan:  besh  tup  daraxt  (pomi-

dor), o‘n bosh qo‘y, to‘rt nafar talaba kabi.

O‘lchov so‘zlar ichida ayrimlari faqat o‘lchov — hisob

ma’nosini  bildirsa,  ayrimlari  alohida  olinganda  predmet

nomini, matn ichidagina o‘lchov birligi ma’nosini bildi-

radi.  Masalan,  suyuqlik  o‘lchovi  uchun  paqir  (chelak),

!

T

296

shisha,  bochka;  xashak-o‘tinlarni  o‘lchash  uchun  tutam,

quchoq,  bog‘;  uzunlikni  o‘lchash  uchun  qarich,  qadam,

yog‘och singari so‘zlar faqat matn ichidagina qo‘llaniladi.

Masalan,  besh  shisha  mineral  suv,  uch  bochka  pivo,  bir

paqir  yog‘;  yuz  bog‘  beda,  bir  quchoq  o‘tin,  bir  tutam

xashak, uch qarich gazmol, besh qadam yo‘l kabi.

Alohida olinganda esa narsa va hodisalarning nomini

bildiradi. Shisha, paqir, qarich, qadam kabi.