O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi

Banklarning moliyaviy barqarorligini boshqarishni takomillashtirish

Har bir bank o'z moliyaviy barqarorligini baholashda turli usullarni qo'llashi uchun judayam ko'p ma'lumotlarga, axborotga talabi yuqori bo'ladi. Moliyaviy
ma'lumotlar va ko'rsatkichlar moliyaviy barqarorlikni baholashda qo'llanilsa ham, bankning to'liq ichki ma'lumotini ochib bermaydi, chunki bank haqidagi to'liq va shaffof ma'lumotga asosan bank ta'sischilari (yirik aktsiya paket egalari) va top- menejerlari ega bo'ladi.
Banklar moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida quyidagi vazifalarni kompleks holda qo'llashi ijobiy natija berishi mumkin:

• 
  bank moliyaviy barqarorlikni boshqarish ichki tizimini ishlab chiqishi va joriy etishi zarur;
  
• 
  stress-test tizimini rivojlantirish;
  
• 
  Bazel II metodlari va Bazel III elementlarini bank moliyaviy barqarorlikni boshqarish tizimiga joriy etish;
  
• 
  bank risklarini boshqarishga oid ishlarni olib borish, ayniqsa, kreditorlar talablariga e'tibor berish, amaldagi kredit shartnomalari monitoring tizimini takomillashtirish;
  
• 
  bank moliyaviy barqarorligini ta'minlashda bankning barcha bo'linmalari qatnashishi va uyg'unligini yaratish kabilar bajarilsa, bank moliyaviy barqarorligi yuqori darajaga ko'tarilishi mumkin.
  

Yuqorida keltirib o‘tilgan stress-test usuli haqida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, xorijiy banklarda risklarni boshqarishda keng qo'llaniladigan usullaridan biri hisoblanadi. Stress-test – bu bank yoki moliya tizimida vujudga kelishi mumkin bo'lgan ehtimoliy yo'qotishlarning oldini olish maqsadida bank yoki moliya tizimi mutaxassislari bilan o'zaro bog'liklikda baholash usuli hisoblanadi.
Risklarni baholashning stress-test usuli Xalqaro valyuta jamg'armasi va Jahon banki tomonidan 1990-yillarda amaliyotga joriy etilgan bo'lib, asosan Markaziy banklar tomonidan makroiqtisodiy darajada o'tkaziladi va uning natijalari moliyaviy barqarorlikni ta'minlash bo'yicha hisobotlarda keng foydalaniladi (Sorge, 2004)³².


³² ―Tijorat banklari risklarini boshqarishni takomillashtirish‖ Nafasov D.B. - 2017
Markaziy bank tomonidan bank tizimini tahlil qilishda stress test o'tkazishning zamonaviy metodlari qo'llanilmoqda, O'zbekiston banklarida esa xalqaro standartlar asosida moliyaviy holat va barqarorlikni baholash mexanizmi joriy qilingan³³. Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasining tavsiyalariga muvofiq ichki reytinglar modelidan foydalanuvchi banklar kapital yetarliligi va likvidlikni baholash uchun puxta stress test o'tkazishlari lozim. Stress test o'tkazishning mohiyati bankda u yoki bu kutilmagan holatlarda nima sodir bo'lishi, u qanday zararlar ko'rishini anglashdan iborat. Stress test butun moliya tizimini, uning kutilmagan holatlarga nisbatan zaifligini baholash uchun ham o'tkaziladi.
Bank stress testi natijalari Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan o‗ylab chiqilgan turli iqtisodiy vaziyatlar va holatlardagi sharoitlar taxmini asosida chiqadi. Banklar Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan bu test yordamida tekshirilib turiladi. Undan tashqari, banklar kutilmagan holatlarda vaziyatni boshqara olishi va tayyor turishi uchun bu test tekshiruvidan alohida o‗tib ham turishadi.
Bank stress testining asosiy o‗ziga xos xususiyati shundaki, u pessimistik qarashlar asosida tuzilganligi uchun faqatgina og‗ir va umidsiz holatlardagina foydali. Bu testni rejalashtiradigan odamlar, odatda, moliyaviy idoralar duch kelmaydigan vaziyat va ssenariylarni ko‗zlab tuzishadi. Shuning uchun asosiy e‗tibor bo‗lishi mumkin bo‗lgan vaziyatlarga qaratilishi kerak. Testning eng katta kamchiligi - rejalashtiruvchi odamlarning hamma holat va ssenariylarni ko‗rib chiqmasligi hamda potensial xavfli holatlarni diqqatdan chetda qoldirishlaridadir. Testni rejalashtiruvchilar o‗z navbatida boshqa bankdagi rejalashtiruvchilar tomonidan tashqi bosimga qolishi va guruhiy fikrlovchilar qarorlariga qaram bo‗lishlari tahlil qilish imkoniyatlarining chegaralanishiga sabab bo‗ladi. Tashkilotning testga tortilishi bir necha usulda amalga oshirilishi mumkin. Stress testdan o‗tkazishdan oldin kredit tashkiloti bir qator omillarni inobatga olishi lozim. Masalan, aktivalarlarga o‗ta katta miqdorda zarar yetishi yoki ularni boshqarish xavfini oshirib yuborishi mumkin. Stress testi o‗z ichiga miqdorga va sifatga qaratilgan tomonlarini oladi. Miqdorga qaratilgan qismi makroekonomik
ko‗rsatkichlar o‗zgarishiga va ularning bank aktivalariga ko‗rsatadigan ta‗sirini baholash. Stress test miqdor tahlil qilish usuli bilan kredit tashkilotlarining tortilishi mumkin bo‗lgan noxush ssenariylarni ko‗rib chiqadi.
Xalqaro bank amaliyotida stress testi turli usullarda foydalaniladi. Hozirgi kunda eng keng qo‗llaniladigan usul- bu tahlil usuli (tarixda bo‗lgan yoki gipotetik holatlar asosida o‗rganib chiqish). Undan tashqari, aktivalarning qay darajada sezuvchanligini o‗rganishadi, ya‗ni o‗zgaruvchi omillar qancha zarar yetkazishi mumkinligini. Ssenariy tahlil ko‗proq kredit tashkilotining strategik rejalarini baholashga mo‗jallangan. Bu test ekstrimal holatdagi omillar kredit tashkilot faoliyatiga qanaqa ta‗sir o‗tkazishini baholaydi.
Kredit tashkilotning tavakkal xavfi profili individual, ya‗ni faqatgina o‗ziga xos bo‗lgani uchun va stress testni o‗tkazishning bitta umumiy standart shartlari mavjud bo‗lmaganligi uchun har bir tashkilot o‗ziga xos test o‗tkazish modelini yaratishi kerak.
Stress testini tashkillashtirishning bir necha asosiy bosqichlari mavjud:

1. 
   Boshlang‗ich bosqichda stress testi tekshiruvi asosida foydalaniladigan ma‗lumotning aktualligi va to‗g‗riligi tekshiriladi.
   
2. 
   Ma‗lumotlar bazasi tuzib bo‗lingach, tegishli tarzda kredit va savdo hajmi o‗rganiladi va mazkur kredit tashkiloti qay turdagi xavfga moyil ekanligi aniqlanadi.
   
3. 
   Keyingi bosqichda vaqt oqimi davomida hosil bo‗lgan omillar dinamikasi o‗rganiladi va bu ma‗lum bir qisqa vaqt davomida kuzatilgan o‗zgarishlarni o‗rganish orqali amalga oshiriladi.
   
4. 
   Keyingi bosqichda mazkur kredit tashkilotiga moliyaviy ta‗sir o‗tkazishi mumkin bo‗lgan omil yoki omillar birgalikda tahlil qilinadi.
   
5. 
   Stress test o‗tkazish paytida ekstrimal (o‗ta yuqori) yoki faqat ehtimoli bor hodisalarni ajratib chiqish muammosini hal qilish kerak.
   

Agar kredit tashkilotida har bir alohida qarz oluvchining defoltga uchrash ehtimollarini baholash metodikasi bo‗lmasa, u holda kredit tashkiloti qarz
oluvchilarni qarz to‗lay olish imkoniyatiga qarab sinflarga ajratganda mutaxassis ekspert xizmatlaridan foydalanishi mumkin.
Biroq bu sezilarli darajada stress test o‗tkazilishini murakkablashtiradi, negaki har bir shartning o‗zgartirilishi qarz oluvchining qarzini to‗lay olish imkoniyatini yangidan, sinchiklab qayta ko‗rib chiqilishiga olib keladi.
Kredit tashkilotlari stress testi tekshiruvidan o‗tayotgan vaqtda ular aktivlari hajmiga to‗laligicha diqqatlarini qaratishlari kerak. Negaki, har bir element alohida qaraladigan bo‗lsa, unda xavfni baholash aniqlik bilan natija bermaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi usullar orqali banklar moliyaviy barqarorligini boshqarishni takomillashtirishga zamin yaratish mumkin bo‘ladi:

• 
  bank tizimi moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini yanada oshirish;
  
• 
  tijorat banklari resurs bazasini mustahkamlash va oshirish uchun qulay muhitni yaratish;
  
• 
  banklar investitsion faolligini rag'batlantirish;
  
• 
  bank faoliyatini umumqabul qilingan xalqaro normalar va standartlarga muvofiq yanada yuqori darajalarga ko'tarishni ta'minlash;
  
• 
  bank faoliyatining moliyaviy barqarorligini ta'minlash masalasida mas'ul bo'lgan tarkibiy bo'linmalari mutaxassislarining tizimli asosida malakalarini oshirib borish;
  
• 
  tijorat banklari likvidliligi va kapitalini etarliligini Bazel qo'mitasi tavsiyalari asosida takomillashtirish;
  
• 
  tijorat banklari depozit va foiz siyosatini tizimli tahlil etish va takomillashtirish;
  
• 
  uzoq muddatli qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish;
  
• 
  mijozlar bazasini kengaytirish maqsadida yangi depozit turlarini joriy etish va boshqa shu kabilarni ijobiy amalga oshirilishi tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshishiga va resurs bazasini kengayishga xizmat qiladi.
  

Umuman, kredit va savdo hajmlarini alohida stress testda tekshirish tavsiya qilinadi. Oldingi hodisa tahlili asosida stress testini o‗tkazish xavfning to‗la vaznini aniqlash uchun yetarli emas. Shuning uchun tashkilotlar faqatgina oldin bo‗lgan hodisalar, ya‗ni tarixiy usul bilan chegaralanib qolmasdan, ssenariyni gipotetik usulda ko‗rib chiqishlari kerak.
Stress test natijalari bank qo‗mitasi tomonidan ko‗rib chiqilishi kerak. Alohida e‗tibor bank manfaatlarini normadan og‗diradigan omillarga qarshi himoya qilish choralariga qaratilishi lozim.

2.