O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

eshitmagan Botirbekov juda erib ketdi (P.Qodirov)//Batirbekov who never 
heard such a praising from anyone became very pleased gapidagi hali hech 
kimdan bunchalik mqatov eshitmagan sifatdosh o‟ramida eshitmagan predikativ 
bo‟lagining sub‟ekt bo‟lagi sintaktik jihatdan bevosita ifodalanmagan. Ammo 
asosiy predikat (erib ketdi)ning mazkur sifatdosh o‟ram aniqlab kelgan 
Botirbekov so‟zi bilan ifodalangan sub‟ekti mazmuniy jihatdan mazkur ikkinchi 
darajali predikat uchun ham sub‟ekt bo‟la oladi, ya‟ni Botirbekov eshitmagan. 
Demak, asosiy va ikkinchi darajali predikatlarning sub‟ektlari umumiy, o‟z 
referentlariga ko‟ra bir xil.
3.6. Ingliz va O’zbek tillaridagi gerundiyli predikativ qurilmalar va 
gaplar o’rtasidagi sintaktik sinonimiya. 
Harakat nomi harakat-holatni predmet sifatida emas, balki jarayon holida 
bildiradi va shu harakat-holatning atamasi hisoblanadi. Shuning uchun ham bu 
shaxssiz fe‟li shakli bir tomondan, mazmunan harakat bildirish, o‟timli-
o‟timlisizlik, nisbat, boshqarish kabi fe‟lga xos xususiyatlar bilan xarakterlansa, 
ikkinchi tomondan, otlashgan holatda qo‟llanishi, turlana olishi bilan 
xarakterlanadi. 
Harakat nomi –(i)sh, -(u)v va –moq qo‟shimchalari bilan yasaladi. Ammo – 
(i)sh qo‟shimchasi bilan yasalgan shakl o‟zbek tilida o‟zining juda keng 
qo‟llanishi, uslubiy jihatdan xolisligi, leksik-semantik jihatdan murakkabligi bilan 
boshqalaridan farqlanadi. 
Harakat nomili tizimlar ham muayyan gapning nominalizatsiya 
maqsadidagi ko‟chimidan iborat. Tilshunos A.Hojiyev ham –(i)sh qo‟shimchasi 
bilan yasalgan harakat nomi mustaqil gapga teng tizimni gapning kengaytirilgan 
biror bo‟lagi vazifasida qo‟llanuvchi tizimlarga aylantirishda ishtirok etishini 
alohida ta‟kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda, A.Hojiyev ham harakat nomili 
tizimlarni muayyan gapning u yoki bu tarzdagi ko‟chimi sifatida baholaydi. 
Bunday ko‟chimda mustaqil gapning gap bo‟lmagan tizimga aylanishi barobarida 

---

92 
depredikatsiya yuzaga keladi: mustaqil gapda mavjud bo‟lgan predikativ mazmun 
sezilarli darajada kamayadi, ya‟ni u ikkinchi darajali predikatsiyaga aylanadi. 
Harakat nomining otlik xususiyati benihoya ortiq, u otga juda ham yaqin. 
Predikativ mazmun darajasining nominalizatsiya darajasiga teskari nisbatda 
bo‟lishiga ko‟ra bunday harakat nomili tizimlardagi ikkinchi darajali predikatsiya 
darajasi juda ham kuchsiz bo‟ladi. Ammo shunga qaramasdan, ikkinchi darajali 
predikatsiyali harakat nomili tizimlar ham muayyan propozitsiyani, mazmun 
munosabatini ifoda etadi.
Ikkinchi darajali predikatsiyali ana shunday harakat nomili tizimlar ishtirok 
etgan gap tarkibi ham sintaktik jihatdan soddaligicha qolgani holda uning 
mazmuniy tarkibi ikki propozitsiyaning qo‟shiluvidan iborat bo‟lib, 
murakkablashadi. 
Aytish 
lozimki, 
ikkinchi 
darajali 
predikatsiyali 
harakat 
nomili 
konstruksiyalar kuchli darajada nominalizatsiyalashganliklari uchun ham deyarli 
substantiv holatda qo‟llanadi. Boshqacha qilib aytganda, asosiy mazmun 
munosabatining “ichiga” muayyan mazmuniy uzv sifatida kiradi. Ikkinchi darajali 
predikatsiyali harakat nomili tizimlarni 2 guruhga ajratish mumkin: 1) sub‟ekt 
bo‟lagiga ega bo‟lgan va 2) sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lmagan harakat nomili 
tizimlar. 
Harakat nomili tizimlarning 1-guruhi gapda sintaktik jihatdan ega 
vazifasini bajarib, asosiy pedikatning sub‟ektini ifoda etishi mumkin, ya‟ni tizimda 
ifodalangan propozitsiya asosiy propozitsiyaning “ichiga” sub‟ekt sifatida kiradi, 
uning zaruriy mazmuniy uzviga aylanadi. Bu holat esa mazkur ikki 
propozitsiyaning zich aloqaga kirishuvi uchun zaruriy sharoit vazifasini o‟taydi. 
Bunda o‟z sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lgan harakat nomili tizimning gapda 
ega vazifasida kela olishi ayni gapda kesim sintaktik o‟rnini egallagan fe‟lning 
ma‟nosi bilan bog‟liq, ya‟ni har qanday ma‟noli fe‟l ham ayni tizimlarning gapda 
ega sintaktik o‟rnini egallashga yo‟l qo‟yavermaydi. Chunki bu tizimlar ega 
sintaktik o‟rnida kelganda, gapning sub‟ekti propozitiv ifodaga ega bo‟ladi. 
Propozitiv sub‟ektning qo‟llanish imkoniyati esa asosiy predikatning semantikasi 

---

93 
bilan chegaralanadi. O‟zbek tilida, misollarning ko‟rsatishicha, shuningdek, 
umumiy mantiqqa ko‟ra muayyan fizik harakat ifodalaydigan fe‟llar deyarli barcha 
hollarda propozitiv sub‟ekt qo‟llanishiga imkon bermaydi. Albatta, bu holat 
propozitiv sub‟ektning mantiqan muayyan fizik harakat uchun bevosita 
bajaruvchisi bo‟la olmasligi bilan izohlanadi. Kesim o‟rnidagi fe‟lning ma‟nosi 
umuman fizik harakatdan iborat bo‟lmaganda esa gapda propozitiv sub‟ekt 
ifodasining qo‟llanishi uchun imkoniyat mavjud bo‟ladi. Masalan, turli hissiy, 
affektiv holat, umuman, ruhiy faoliyat va shu kabilarni ifodalovchi predikatlar 
propozitiv sub‟ekt bilan bog‟lana olishi mumkin, chunki ayni holatlar uchun 
muayyan propozitsiyaning sub‟ekt olishi mantiqiydir. Demak, ana shunday 
semantikali fe‟llar kesim o‟rnida kelganda, gapdagi ega sintaktik o‟rnini o‟z 
sub‟ekt bo‟lagiga ega bo‟lgan harakat nomili tizimlar egallashi mumkin. Masalan: