O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Qodirovning mag’rurlanishi Oyqizga yoqmasdi. (Sh.Rashidov)//Oikiz wouldn’t 
like Kadirov’s proud stature gapidagi kesim o‟rnidagi fe‟l (asosiy predikat) 
semantikasining 
fizik 
harakatdan 
iborat 
emasligi 
Qodirovning 
mag’rurlanishi//Kadirov’s proud stature shaklidagi harakat nomili tizimning ayni 
gapda ega sintaktik o‟rnini egallashga imkon bergan. Bu harakat nomili tizim o‟z 
sub‟ekt bo‟lagiga ega, bu sub‟ekt bo‟lak qaratqich kelishigadagi Qodirovning so‟z 
shakli bilan ifodalangan. Bu tizimning gapdagi mazkur sintaktik o‟rniga ko‟ra 
unda ifodalangan propozitsiya asosiy predikat (yoqmadi)ning sub‟ekti sifatida 
kelgan. Boshqacha qilib aytganda, bu propozitsiya asosiy propozitsiyaning 
“ichiga” sub‟ekt sifatida kirgan, uning zaruriy mazmuniy uzviga aylangan va shu 
tarzda bu ikki propozitsiya o‟zaro juda zich aloqaga kirishgan. Mazkur gap 
sintaktik jihatdan sodda, lekin uning mazmuniy tarkibi murakkablashgan, natijada 
sodda gapda kuchsiz semantik-sintaktik nomuvofiqlik yuzaga kelgan. 
Bunday tizimlarning tushum kelishigi shaklida kelib, asosiy predikatning 
vositasiz ob‟ektini (vositasiz to‟ldiruvchi) ifodalash hollari juda ham keng 
tarqalgan. Bunda ham kesim sintaktik o‟rnidagi fe‟l (asosiy predikat)ning 
semantikasi hal qiluvchi rol o‟ynaydi: Men bobomning qadrdon qishlog’imiz 

---

94 
Qamchinda qolishini juda-juda istar edim (N.Rahmat).//I was earnestly wishing 
my grandfather to remain in our village Kamshin. 
Harakat nomili tizimlar ko‟chirma gapli tizimlarni o‟zlashtirma gaplarga 
aylantirishda ham juda keng qo‟llanadi. 
III Bob bo’yicha xulosa 
Insonning dunyoni bilish jarayonida qiyoslash juda katta ahamiyatga ega. 
Ikki yoki undan ortiq predmetni ular o‟rtasidagi o‟xshashlik yoki farqli tomonlarni 
aniqlash maqsadi bilan qiyoslash tashqi olamning bilishning eng keng tarqalgan 
mantiqiy usullaridan biri bo‟lib, u inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida 
kuzatiladi. Bu muhim mantiqiy kategoriya, tabiiyki, tilda o‟z ifodasini topadi.
Qiyosiy gaplarning mazmuniy tarkibida mantiqiy kategoriya bo‟lmish ana 
shu qiyoslash aks etadi. Bunday gaplar dunyo tillarining deyarli barchasida 
mavjud, ammo ularning qurilishi, shakllanish qonuniyatlari har bir tilda muayyan 
xususiy tomonlar bilan xarakterlanadi.
O‟zbek tilidagi qiyosiy sodda gaplar bir qancha o‟ziga xos tomonlarga ega.
Mantiqiy jihatdan qaraladigan bo‟lsa, qiyosiy sodda gaplarda 
ifodalanadigan hukmning qurilishi boshqa har qanday gapda ifodalanadigan hukm 
qurilishidan sezilarli farq qiladi. Aritoteldan boshlangan va hozirgacha davom etib 
kelayotgan formal logikaga ko‟ra har qanday hukm ikki qismdan, ya‟ni ikki 
a‟zodan – sub‟ekt va predikatdan iborat. Ammo qiyosiy sodda gaplarda 
ifodalanadigan hukmning tarkibi ham aynan shundaymi? “Qiyosiy hukmlarning 
tarkibi odatdagi hukmlardan farq qiladi: ularda fikrning tugalligi faqat hukmning 
ikki bosh bo‟lagiga bog‟liq emas, balki qiyosning ikkinchi ob‟ekti sifatidagi 
uchinchi bo‟lakka ham bog‟liqdir. Agar ikki a‟zoli hukmning tarkibi S – P bo‟lsa, 
qiyosiy hukmning tarkibi S –P – S dir”. Har qalay, bu uch a‟zoli hukm 
konsepsiyaning to‟g‟ri yoki noto‟g‟riligidan, ko‟pchilik tomonidan tan olinganligi 
yoki tan olinmaganligidan qa‟tiy nazar, ana shu konsepsiyaning yuzaga 
kelganligining o‟zi qiyosiy hukmlarning o‟ziga xosligini, anchayin murakkabligini 

---

95 
ko‟rsatadi. Ana shunday hukmlar ifodalanadigan qiyosiy sodda gaplar mazmuniy 
qurilishining murakkab bo‟lishini aytish mutlaqo mantiqiydir. 
Bunda ko‟chirma gap predikatsiyasi ikkinchi darajali predikatsiyaga 
aylanadi va bu ikkinchi darajali predikativ ifoda hamisha asosiy predikatning 
vositasiz ob‟ektini ifodalab keladi. Albatta, bunda asosiy predikat hamisha nutq 
fe‟llaridan iborat bo‟ladi. Shuning uchun ham nutq fe‟llari mazmun valentligining 
yuzaga chiqaruvchilaridan biri sifatida tushum kelishigidagi harakat nomili 
tizimlarni ta‟kidlab ko‟rsatiladi. Demak, asosiy predikat nutq fe‟llaridan iborat 
bo‟lganda ham vositasiz to‟ldiruvchi vazifasida ayni tizimlarning qo‟llanishi uchun 
imkoniyat yaratiladi. Ko‟chirma gapda ifodalangan propozitsiya ayni tizim orqali 
ifodalanib, bu tizim gapda to‟ldiruvchi o‟rnini egallar ekan, sintaktik qo‟shma gap 
sintaktik sodda gapga aylanadi. Ammo uning mazmuniy tarkibi ikki 
propozitsiyaning qo‟shiluvi tarzida murakkablashadi. Buning natijasida gapdagi 
mazmuniy va sintaktik qurilish o‟rtasidagi mavjud muvofiqlik buziladi va 
nomuvofiqlik yuzga keladi.
Mazkur harakat nomili tizimlar turli kelishik shakllarida kelib, gapda 
yuqoridagilardan tashqari yana vositali to‟ldiruvchi, hol, ba‟zan aniqlovchi 
sintaktik o‟rinlarini ham egallab kelishi mumkin. 
Sub‟ekt bo‟lagi bo‟lmagan harakat nomili tizimlar sub‟ekt jihatdan xolis 
bo‟lib, ular ham turli kelishik shakllarida kelib, gapda muayyan sintaktik o‟rinni 
egallaydi, ularda ifodalangan mazmun munosabati asosiy mazmun munosabati 
tarkibiga muayyan mazmuniy uzv sifatida kiradi va demak, shu tarzda ikki 
propozitsiyaning qo‟shiluvi amalga oshadi. 
Shakl va mazmun nomuvofiqligi shart fe‟lli tizimlar bilan 
murakkablashgan sodda gaplarda ham kuzatiladi.

---

96