O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

258 
XV. O‟ZGARUVCHILARNI TANLASH 
 
Reja: 
15.1.Eksprementda o‘tkaziladigan mustaqil va tobe o‘zgaruvchilarni tanlash.
15.2.Tobe o‘zgaruvchini tanlash: operatsional tushuncha, validlik, ishonchlilik.
15.3.Bevosita kuzatsa bo‘ladigan tobe o‘zgaruvchilar, bilvosita ta‘sir o‘tkazadigan tobe 
o‘zgaruvchilar hamda salbiy va ijobiy ko‘rsatkichlari. 
Maqsad: 
Talabalarda o‘zgaruvchilar haqida nazariy bilimlarni shakllantirish. 
Vazifalar: 
Talabalarda o‘z ustida ishlash, psixologik tadqiqotlar orqali mamlakatimizdagi fan texnika 
taraqqiyotini tahlil qilish va tadqiqotcxilik ko‘nikmalarini tarbiyalashdan iborat.Talabalarda 
ilmiy dunyoqarashni, ijodiy mustaqil tafakko‘rni rivojlantirish. 
Tayanch tushunchalar:  
Validlik. Yakka tobe o‘zgaruvchilar. Tarkibiy tobe o‘zgaruvchilar. Ko‘p miqdorli tobe 
o‘zgaruvchilar. Yaqqol validlik. Bashoratlovchi validlik. Raqobatli (diagnostik) validlik. 
 
15.1.Eksprementda o‟tkaziladigan mustaqil va tobe o‟zgaruvchilarni tanlash
Tadqiqotchi ichki hodisaning Ava V sababli aloqasi to‘g‘risidagi gipotezani 
tekshiradi."Sabablilik" tushunchasi fanda eng qiyin tushunchalardan biri hisoblanadi. Ikki hodisa 
o‘rtasidagi sababli aloqalarning bir qator empirik belgilari mavjud.
1-belgisi. Boshlang‘ich harakat sabablarini va harakat vaqtini ajralganligi. Agar tadqiqotchi 
tajriba ta`siridan so‘ng ob`ektda o‘zgarishni kuzatsa, ta`sirga uchramagan analitik ob`ektga 
nisbatan o‘zgarishni kuzatsa, unda eksperemental ta`sir ob`ekt ahvolini o‘zgartirishga sabab 
bo‘ldi, deyishi uchun asos bo‘ladi. Ob`ektlarning ta`siri va taqqoslanishi bunday xulosaning 
muhim sharoiti hisoblanadi.G‘ozlarning janubga uchib ketishlari, bir oydan so‘ng qor yog‘ishiga
sabab bo‘la olmaydi. 
2-belgisi. Ikki o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi statistik aloqalarning mavjudligi(Sababli va 
harakatli). O‘zgaruvchilarning biri o‘zgarishi ikkinchisining o‘zgarishi bilan kuzatiladi. 
Boshqacha qilib aytganda,o‘zgaruvchilar o‘rtasida yoki chiziqli korrelyatsiya xuddi verbal 
intellekt va maktabdagi yutuqlar o‘rtasidagi daraja yoki to‘g‘ri chiziqli korrelyatsiya uchraydi. 
3- belgisi. Sababli tekshiruv aloqasi, agar tadqiqot muolajasi A va V aloqalarini 
tushuntirishning boshqa imkoniyatlarini rad etganda qayd etiladi. Ikki hodisa orasidagi
bog‘lanish eksperimental gipotezasining tekshiruvi quyidagicha amalga oshiriladi. Tadqiqotchi 
taxminiy sababni modellashtiradi: U eksperimental ta`sir sifatida namoyon bo‘ladi, natija esa - 
ob`ekt holatining o‘zgarishi -u qandaydir o‘lchaydigan asbob orqali o‘lchanadi. Shunday qilib, 
tadqiqotchi ishtrokchiga turli baland pastlikdagi signallarni taqdim etadi-uning psixikasi o‘zgara 
boshlaydi-ishtirokchi yoki eshitadi yoki signalni eshitmaydi va turli motor va verbal javoblarga 
sabab bo‘ladi ("xa"-"yo‘q", "eshitayapman", "eshitmayapman"). 
Tashqi o‘zgaruvchilarda tadqiqot vaziyatlarini tadqiqotchi nazorat qilishi kerak. Tashqi 
o‘zgaruvchilar orasidan ajralib turadiganlari: 
1)Salbiy o‘zgaruvchilar, u sistematik aralashmani buzib, ishonchli bo‘lmagan ma`lumotlar 
Yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.(vaqt faktori, ishtirokchining individual o‘ziga xosliklari) 
2)Qo‘shimcha o‘zgarishli, sababli va tekshiruv o‘rtasidagi aloqani o‘rganish uchun mavjud. 
Xususiy gipotezalarni tekshirishda qo‘shimcha o‘zgarishning darajasi haqiqatni o‘rganishda
uning darajasiga mos kelishi lozim. Tadqiqotchilar mustaqil o‘zgaruvchilarni turli xillarini 
ajratadilar: 
-sifatli ("o‘rgatib turish"-"o‘rgatmaslik") 

---

259 
-miqdoriy (pul bilan qo‘llash darajasi) 
Tobe o‘zgaruvchilar orasidan bazisini ajratadilar. Bazisli o‘zgaruvchi -yagona bog‘liq 
bo‘lgan o‘zgarish bo‘lib,unga bog‘liq bo‘lmagan o‘zgaruvchilar ta`sir ko‘rsatadi.Tadqiqotchi 
tajribida faqatgina tobe o‘zgaruvchini o‘zgartirishi lozim. Bu shart qo‘llaniladigan tajriba, toza 
eksperiment hisoblanadi, lekin tajriba davomida tadqiqotchi bir o‘zgaruvchini tanlay turib 
qolganlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Bu o‘zgarish tadqiqotchining harakati orqali yuz berishi 
va ikki o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi aloqa shartiga to‘g‘ri kelishi mumkin. Tajriba tekshiruvini 
o‘tkazishdagi asosiy muammo mustaqil o‘zgaruvchilarni ajratish va qolgan o‘zgaruvchilarni 
qo‘llamaslik.