O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

Kamchiliklari. Amaliy nuqtai nazardan olib qaraganda, ko‘p darajali eksperimentning 
asosiy kamchiligi shu bilan belgilanadiki, u ikki darajali eksperimentga qaraganda ko‘proq vaqt 
va kuch talab qiladi. Esingizda bo‘lsa, har safar guruhlararo eksperimentga yangi daraja 
qo‘shilganda, ishtirokchilar soni ham ko‘payadi. Guruh doirasida o‘tkaziladigan 
eksperimentlarda qo‘shimcha darajalar ishtirokchilar sonini ko‘paytirmaydi, biroq, shunga 
qaramay, ular eksperimentning umumiy vaqtini ko‘paytiradi va muvozanatga solish sxemalarini 
yanada yiriklashtiradi.  
Ko‘p darajali eksperimentlarni tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan tekshirish statistik metodlarini 
qo‘llash ham ma`lum darajada qiyinchiliklar tug`diradi. Ular ko‘proq vaqt talab qiladi va bunday 
statistik tekshirishdan keyin ma`lumotlarni talqin qilish qiyinlashadi.
Ikki va ko‘p darajali eksperimentlarning afzalliklari va kamchiliklari taroziga solinganida, 
mustaqil o‘zgaruvchili darajalarning qo‘shilishi bilan bog`liq bo‘lgan oz miqdordagi qo‘shimcha 
harajatlarni, odatda, olinadigan axborotning ahamiyati ortig`i bilan qoplaydi. Bu afzallik 
eksperiment rejasiga qo‘shiladigan dastlabki bir nechta darajalar uchun ayniqsa muhimdir. O‘z-
o‘zidan ravshanki, ma`lum vaqtdan boshlab yangi darajalarning qo‘shilishi bizning 
eksperimental aloqa haqidagi bitimlarimizni ko‘paytirishga kam hissa qo‘shadi. 
Shu paytgacha biz barcha eksperimentlar faqat bitta mustaqil o‘zgaruvchiga ega ekanligidan 
kelib chiqdik. Ammo bu cheklash real hayotni emas, balki ko‘proq bizning muhokamamiz 
maqsadini aks ettiradi. Siz o‘tkazishingizga to‘g`ri keladigan eksperimentlarning aksariyati 
bittadan ortiq mustaqil o‘zgaruvchiga ega bo‘ladi. Bu erda men yanada murakkab 
eksperimentlarni rejalashtirayotganda qo‘llaniladigan umumiy usullarning ayrimlariga to‘xtalib 
o‘taman.
Eksperimental psixologiyada omilli reja ayniqsa faol qo‘llaniladi. Psixologiyaga oid jurnallarda 
e`lon qilinadigan aksariyat eksperimentlarning natijalarini anglab etish uchun siz omilli rejalar 
mantiqini tushunishingiz lozim.