O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

rotatsion eksperimentlar deb ataydi. Kempbell bu rejaga kvazieksperimentlar sonini qo'shib, 
ular asosida tashqi validlikni boshqarib turgan.
Faktorli eksperimentlarga misol uchun, konsensus liderli yoki lidersiz guruhda yaxshi 
aniqlanishini bilmoqchi bo'lsak, qanday boshqa talablarni qo'yishimizni va o'zimiz qay tomonga 
o 'zgarishimizni aniqlab olishimiz lozim. Guruhning har bir a'zosi qatnashishi shartmi va ular bir 
xil jinsda bo 'lishliligi, kommunikatsiya ya 'ni o 'zaro aloqalar erkin yoki tizimlashtirilgan 
bo'lishligi, guruhdagi muammoni yechish uchun qiyin yoki oson masalani berishimiz alohida
ahamiyat kasb etadi. Balki sizlar bularning hammasi hech qanday rol o'ynamaydi deb o'ylarsiz, 
ammo liderning guruhga ta'sir etish jarayoni uning soniga bog'liqdir. Biz bu ma'noda faktorlar 
sirasiga guruh sonini va guruh liderini hisobga olishimiz lozim.
Tasavvur qiling, guruhning qabul qilgan qarori nafaqat liderga balki guruh soni va 
qatnashuvchilar jinsiga ham bog'liq deb o'ylaylik. Shuning uchun biz qatnashuvchilar jinsini 3-
faktor deb olamiz va uni 3 bosqichga bo 'lamiz : erkaklar, ayollar va aralash guruh(ayollar va 
erkaklar). Ana shundagina natijalar biz kutgandek bo 'lishi mumkin.
Yuqorida biz faktorli eksperimentlar, rejalar va ularda qo'llaniladigan usullar haqida so'z 
Yuritdik. Endi ularning Yutuq va kamchiliklariga to 'xtalib o 'tamiz. 
 Faktorli eksperimentlarning yutug'i va kamchiliklari.
 
Faktorli eksperimentlarning asosiy Yutug'i shundan iboratki, biz uning o'zaro ta'sirini 
o'rganishimiz mumkin. Ozaro ta'sirning o'rni mustaqil va tobe ko'rsatkichlar

---

280 
o 'rtasidagi o 'zaro harakatni o 'rganishda benixoyat kattadir. Masalan, 3 kishidan iborat guruhda 
liderni aniqlashda qaror qabul qilish oson kechadi, ammo guruhdagi shaxslar soni qanchalik ko'p 
bo'lsa, lider bo'lsa ham bo'Imasa ham qaror qabul qilish va konsensusni topish uchun juda ko 'p 
vaqt sarf qilish kerak bo'Iadi. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, liderelikni aniqlash 
va qaror qabul qilish o 'rtasidagi o 'zaro ta 'sirlar guruhdagi shaxslar soniga bog'liq bo'Iadi. 
Faktorli eksperimentlar bizga 3 ta alternativ tanlovni beradi ya'ni biz bir holatni yana bir 
mustaqil ko 'rsatkichga aylantirishimiz, buning oqibatida uning aniqligini va natijalarning 
o'zgarishini Yuqori darajaga ko 'tarishimiz mumkin bo'ladi. Biz natijalarni keng miqyosda olsak 
bo'ladi. Chunki faktorlar tarzida katta hajmdagi holatlar va biz aniqligini bilgan, har bir 
bosqichda Yuqori effektga ega bo'Igan faktorlar olingan. Shunga ko'ra bizda eng optimal va 
bajarilishi muqarrar bo'Igan holat bor. Har safar biz bir holatni to'g'ridan-to'g'ri bir faktorga 
aylantirganimiz uchun eksperiment ham qiyinlashib boradi. Lekin bu eksperimentning naqadar 
chuqur o'rganishimiz va o'tkazishimiz uchun qulay kontseptsiya sanaladi. Bu albatta uning 
Yutuqlaridan biridir.
Faktorli eksperimentning yana bir yutug'I - uning statistik holatidir. Faktorli eksperimentda 
ma'lum bir holat qaysi tomonga o'zgarmasin, natijalarni o 'zgartirishdan qat 'iy nazar faktorga 
aylanadi. Baxolashning o 'zgaruvchanligi esa, pasayib boraveradi. Qanchalik holatlar ko'payib 
borsa, biz ularni faktorlarga aylantiraveramiz, baho qanchalik past bo 'Isa, demak biz aniqlagan 
har bir farq statistik qiymatga ega bo 'ladi. 
Yuqorida aytib o'tilgan Yutuqlar bilan bir qatorda, faktorli eksperimentlarning kamchiliklari ham 
mavjud.
Faktorli eksperimentning eng asosiy kamchiliklaridan biri uning juda ko'p vaqt va mablag 'ni 
talab qilishidadir.
Bizga ma'lumki, ayrim ko'rsatkichlar boshqa ko 'rsatkichlar bilan aloqaga kirishishi mumkinligi 
bois faktorli rejaga tayanib ish ko'ramiz. Chunki faktorli eksperimentga qo'shiladigan har bir 
faktor rejadagi qismlarning shunchaga ko'payishiga olib keladi. Shunga ko'ra, faktorli rejalar 
benihoyat chegarasiz o'lchovlarga ega bo'lishi mumkin. Har bir qo'shilgan qism qoshimcha vaqt 
va e'tiborni talab qilib, bizdan ehtiyotkorlikni va har bir faktorlar qismini tanlamaslikka qaratadi.
Katta masshtabli faktorli eksperimentlarni o'tkazish uchun kerakli resurslar mavjud bo'lmasa, 
unda biz bir nechta kichik hajmdagi eksperimentlarni o 'tkazishimiz mumkin. Muammoni 
yechishning asosi shundan iboratki, siz mustaqil ko'rsatkichni har xil eksperimentlarga mansub 
bo'lishini va ular o'zaro ta'sirga ega bo'lmasligini bilishingiz zaruz. Bu tahminni tekshirish uchun 
esa, bizda boshqa imkoniyat ham yo'q. Mana shunday tahminlarga javob izlash uchun ko'pgina 
psixologlar real holatlarda keskin yo'I tutishadi. Kichik eksperimentlarni o'tkazib, faktorli 
rejalarni qo'llashadi. 
Katta faktorli eksperimentlarga yondashuvning yana bir juda murakkab usuli mavjud. Bu his-