O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi z. Nishanova, D. Qarshieva

P
si
x
o
lo
g
ik
ta
d
qi
q
o
tl
a
rni
n
g
 
g
uruh
i
 
Ayrim hodisalar yoki shaxslar haqida ma‘lumot 
to‘plashga hizmat qiluvchi tajribalar
 
Alohida psixik hodisavi u yoki bu omilning ta
‘siriga
bog‘liqligini aniqlashga xizmat qiladigan tajribalar
 
тажрибалар
 

---

229 
 
 
11.2.Tadqiqotning psixologik gipotezasi 
 
Faraz (gipoteza) - 
bu hodisa yoki bir-biriga aloqador hodisalar o‘rtasidagi qandaydir 
qonuniyat, sabablar mavjudligi to‘g`risida (egallangan bilimlarga asoslangan xolda) 
bildirilgan taxmindir. Masalan, ta`lim jarayonida bola psixikasining rivojlanishi 
to‘g`risidagi faktlar asosida Yuqori sinf o‘quvchilari o‘smirlarga nisbatan o‘tilgan 
darslarni yaxshiroq eslab qolish imkoniyatiga egadirlar, ularning bu sohadagi 
qobiliyatlari ko‘proq darajada rivojlangandir, degan taxminni aytish (farazni olg`a surish) 
mumkin. Yo bo‘lmasa, odam psixikasi butun bir ta`lim jarayoni sifatida rivojlanib borishi 
va faoliyat ko‘rsatishini bilib olinganidan keyin nutq va tafakkurning rivojlanish darajasi 
o‘rtasida o
‘
zaro aloqa mavjudligi to‘g‘risidagi farazni olg`a surish mumkin. Yoki 
gipotezaga oid boshqa bir misolni olaylik: kishi o‘z qadrini bilishi shaxsning 
xususiyatlaridan biri sifatida kishining o‘smirlik yoshida ko‘proq darajada intensivlik 
bilan shakllanishini xamda o‘smirning o‘ziga o‘zi qanday baho berishi ko‘p jihatdan 
tevarak-atrofdagi kishilarning unga bo‘lgan munosabatlari bilan belgilanishini bilgan 
holda shunday taxmin qilishi mumkinki, o‘smirni u yoki bu guruxga kiritilishi uning 
shaxsiga nisbatan tevarak-atrofdagi kishilar tomonidan xurmat bildirish ehtiyojining 
mavjudligi bilan izoxlanadi. Bu ayni mana shu guruxda qondiriladi. 
Fan metodologiyasida farazlar nazariy va empirik holatlar kabi eksperimental farazlarga 
ajratiladi. Nazariy farazlar ichki nazariyalar va nazariy bilimlar asosida vujudga keladi. Fan 
farazlari tugallanuvchi, davom ettiriluvchi xarakterga ega bo‘lishi kerak. 
Ikkinchi tur farazlar eksperimental usullar bilan muammolarni hal etuvchi holatlardir. 
Eksperimental farazlar albatta nazariyaga asoslanishi shart emas. 
Insonning faolligi uning dunyosini muammosiz bo‘lishini ta`minlaydi. Muammolar ruhiy faollik 
bilan ham bog`liq. Atrof olamga ko‘ra farazlarni 3 ta turga ajratish mumkin. Birinchi turi 
nazariyalarga yoki borliq modellariga asoslanadi va ularni ochib beradi. Ikkinchi turi ta`limiy 
eksperimental farazlar, ular voqea va asoslar orasidagi munosabatni ifoda etadi. Ular 
Feyerbendning ―Barchasi tasdiqlanadi‖ tamoyillari asosida shakllanadi. Uchinchi turi empirik 
farazlardir. Ular qandaydir model yoki nazariyalar asosida rivojlanadi va shakllanadi.
Qadimgi variantda bunday farazlar Kozma Prutkovaning qarashlarida ifoda etiladi: ―Burninga 
e`tibor ber, u tuklar bilan qoplangan‖, eksperimentdan keyin bunday faraz isbotlangan. 
Isbotlangan farazlarni natijalariga ko‘ra ajratish mumkin:
A) hodisa;
B) hodisalar orasidagi aloqa;
V) hodisalar orasidagi aloqaning sabablari. 
Farazning A turini ko‘rib chiqamiz bunda bitta odamda qancha ramziylik borligi ifoda etiladi. 
Farazning B turi bunda bola intellekti va ota-onalarning bunga bo‘lgan munosabati 
tushuntiriladi. Farazning V turida sabablar tushuntiriladi. 
Gottsdanker farazlarning quyidagi eksperimental turlarini ajratadi: 
■ Kontr faraz asosiy betaraflik avtomatik tarzda; 
■ Kontr eksperimental farazlar faqat laboratoriya eksperimentidan iborat. 
■ Aniq eksperimental faraz – asosiy sabab va laboratoriya orasidagi aloqa. 
Ikki hodisa o‘rtasidagi funktsioal aloqani aniqlashga
qaratilgan tajriba