Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta‘lim vazrligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti biologiya fakulteti

Ortofosfat kislota H₃PO₄ – 42,35°C da suyuqlanadigan rangsiz tiniq kristallar hosil qiladi. Ortofosfat kislota suvda juda yaxshi eriydi.Ortofosfat kislota zaharli emas. Ortofosfat kislota 215°C gacha qizdirilsa, uning har ikki molekulasidan bir molekula suv ajralib chiqadi va suvda eriydigan, shishasimon massa holida toʻrt negizli pirofosfat kislota hosil boʻladi:
2H₃PO₄ = H₄P₂O₇ + H₂O
Yuqorida tilga olingan uchala kislotadan eng ahamiyatlisi ortofosfat kislotadir; fosfat kislota deganda, odatda, ortofosfat kislota nazarda tutiladi. Ortofosfat kislota metafosfat kislotaning eritmasi qaynatish yoʻli, bilangina emas, qizil fosforni nitrat kislotada oksidlash yoʻli bilan ham olinishi mumkin;
3P+5HNO₃+ 2H₂O = 3H₃PO₄+ 5NO
Texnikada foydalaniladigan ortofosfat kislota, aso­san, kalsiy fosfatga sulfat kislota ta'sir ettirish yoʻli bilan olinadi:
Ca₃(PO₄)₂+ 3H₂SO₄ = 3CaSO₄+ 2Н₃РO₄
Bu reaksiyada hosil boʻladigan kalsiy sulfat suvda erimaydi desa boʻladi, shuning uchun undan fosfat kislota eritmasi oson ajratib olinishi va bugʻlatish yoʻli bilan quyultirilishi mumkin.
Fosfat kislota kuchi oʻrtacha boʻlgan kislotadir. Uning birlamchi dissotsiatsiya konstantasi 7,5∙10^-3 ga teng. Suvda eritilgan fosfat kislota, asosan, H⁺ ioni bilan H₂PO₄^-2 ioniga dissotsilanadi.
Ortofosfat kislota uch negizli kislota boʻlganligidan uch qator tuz: normal tuzlar, kislota qoldigʻida bir atom vodorod boʻladigan nordon tuzlar va kislota qoldigʻida ikki atom vodorod boʻladigan nordon tuzlar hosil qiladi. Fos­fat kislotaning normal tuzlari fosfatlar deb, nordon tuzlari esa gidrofosfatlar deb ataladi:
Na₃PO₄; Ca₃(PO₄)₂ – normal, boshqacha aytganda, uchlamchi fos­fatlar.
Na₂HPO₄; CaHPO₄ – ikkilamchi fosfatlar, boshqacha aytganda gidrofosfatlar.
NaH₂PO₄; Ca(H₂PO₄)₂ – birlamchi fosfatlar, boshqacha aytganda, digidrofosfatlar.
Birlamchi fosfatlarning hammasi suvda eriydi: ikki­lamchi va uchlamchi fosfatlardan faqat natriy fosfatlar, kaliy va ammoniy fosfatlargina suvda eriydi.
Fosfat kislota tuzlari qiishloq xoʻjaligi uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Yuqorida tilga olinganidek, fosfor dukkakli oʻsimliklarning mevasida hosil boʻladigan oqsil moddalar tarkibiga kiradi. Shuning uchun azot oʻsimliklarga qanchalik zarur boʻlsa, fos­for ham shunchalik zarurdir. Ammo tuproqdagi azot zahirasii mikroorganizmlarnning havo azotini fiksatsiya qilishi hisobiga qisman toʻlib borsa, fosfor zapasi oʻrnini toʻldirishning oʻgʻitlardan boshqa manbai yoʻq.