Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta‘lim vazrligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti biologiya fakulteti

Fosforning o’simliklar uchun ahamiyati uning tuproqdagi miqdori va shakllari
Oʻsimliklarning oziqlanishida azotdan keyingi oʻrinda turuvchi eng muhim elementlardan biri fosfor hisoblanadi. Oʻsimliklar fosforni, asosan, ortofosfat kislotali H₂PO₄^- anionlari holida oʻzlashtiradi. Ular fosforni metafosfat H₃PO₃ va pirofosfat kislotalarning tuzlaridan oʻzlashtirishi, shuningdek, baʻzi organik fosfatlar-fitinglyukoza fosfatlar va boshqalarning fosforini ham oʻzlashtirish mumkin. Uch asosli kislota boʻlgan ortofosfat kislota pH 7-8 da va undan pastda dissotsiyalanib, bitta yoki ikkita H⁺ ion ajratib chiqaradi, va H₂PO₄^-hamda HPO₄^2- ionlarini hosil qiladi, ana shunday ionlarni oʻsimliklar yutadi.
Oʻsimliklarda fosforning organik birikmalaridan nuklein kislotalar. Azotli asoslar, uglevodlarning molekulalari (riboza yoki dezoksiriboza) va fosfat kislotalar tarkib topgan yuqori molekulyar murakkab moddalar eng muhim rol oʻynaydi. Ular organizmlar hayot faoliyatining eng muhim jarayonlarida oqsillar sintez jarayonida oʻsish va koʻpayishida, irsiy xususiyatlarning nasldan-naslga oʻtishida ishtirok etadi. Nuklein kislotalar oqsillar bilan birgalikda hujayralarning sitoplazmasi va yadrosini qurishda ishtirok etadigan nukleotidlarni hosil qiladi. Oʻsimliklardagi fosforning anchagina miqdori fitin - urugʻlarning zahira moddasi tarkibiga kiradi, bu modda oʻsimlikning oʻsish vaqtida fosfor elementining manbai sifatida foydalaniladi. Fosfor vitaminlar va koʻpgina fermentlar tarkibiga ham kiradi.
Oʻsimliklarning hujayralarida fosfor energiya almashinuvida turli xil moddalar almashinishi jarayonlarida nihoyatda muhim rol oʻynaydi. U uglevod va azot almashinishida, fotosintez, nafas olish jarayonlarida ham ishtirok etadi. Sintetik jarayonlarning amalga oshishi uchun enertiyaga boy fosforli birikmalar ayniqsa katta ahamiyatga ega, ular orasida adenozintrifosfat kislota ATF asosiy rol oʻynaydi. Oʻsimliklarda fosfor yetishmasligi bularning yosh nihollik paytida, hali yaxshi rivojlanmagan ildiz sistemasining oʻzlashtirish xususiyati past boʻlgan davrda ayniqsa yaqqol seziladi. Bu davrda fosfor yetishmasligining salbiy ta‘sirini keyinchalik fosfor bilan koʻp oziqlantirish orqali ham tuzatib boʻlmaydi. Oʻsimlik fosforni vegetativ organlari intensiv oʻsayotgan davrda eng ko’p oʻzlashtiradi, shunga koʻra oʻsishning boshlangʻich davrlari fosforli oziqlanishga nisbatan olganda kritik davr hisoblanadi. Shu sababli oʻsimliklarni vegetasiya boshlanishida oson eriydigan fosfor bilan taʻminlash nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Har xil tuproqlarda fosfor P₂O₅ ning miqdori 0,03 dan 0,2% gacha boʻladi, haydalma qatlamda esa uning umumiy zahirasi 1 ga maydonga 100 dan 6000 kg gacha toʻgʻri keladi.
Oʻsimliklar vegetasiya davri mobaynida 1ga erdagi tuproqdan oʻrtacha 20 dan 60kg gacha miqdorda, yaʻni azot va kaliyga nisbatan ancha kam P₂O₅ isteʻmol qiladi. Tuproqdagi fosforning oʻrnini goʻng hamda ildiz va poya qoldiqlari bilan toʻldirib boʻlmaydi. Tuprogʻdagi fosfor zahirasini toʻldirish uchun fosforli oʻgʻitlardan boshqa manba yoʻq.
Fosforli oʻgitlar eruvchanligiga va oʻsimliklarga qarab uch guruhga boʻlinadi:
Suvda yaxshi eriydigan oʻgʻitlar - oddiy superfosfot va qoʻsh superfosfat. Suvda kam eriydigan, lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan oʻgʻitlar-presnpitat, tomashlak, termofosfatlar, ftor sizlantirilgan fosfat.Suvda erimaydigan, faqat kuchli kislotalarda toʻliq eriydigan oʻgʻitlar- fosforit.