O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

BOB.TURKISTONDAJADIDMA’RIFATPARVARLARIFAOLIYATIVA QARASHLARIDA XOTIN - QIZLAR MASALASI VA ULARNINGYECHIMI

1. 
   Jadidma’rafatparvarlariqarashlaridaoila-nikohmasalalarivaundaxotin-qizlarningo‘rni
   

Jadidziyolilario‘lkaningsiyosiy-iqtisodiy,ijtimoiy-madaniyhayotidaoilaningo‘rnibeqiyosliginio‘ztajribalaridato‘g’rianglaganholdaoila-nikohmunosabatlarini tartibga solishga va bu sohada ko‘plab ishlarni amalga oshirishgaharakat qilishdi. Oila azal-azaldan Sharq dunyosida ham milliy ham umuminsoniyqadriyat sifatida qaraladi. Lekin shuni aytish mumkinki, oila- nikoh munosabatlariXX asr boshlarida izdan chiqib qolgan edi, chunki Turkiston hayotidagi eskiliksarqiti bo‘lib qolgan xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini cheklash va ulargaxuddibirbuyumdekmunosabatdabo‘lish,oilaningmustahkamlagigauningjamyatdagimavqeyiningsezirarlidarajadapasayishigaolibkelgandi,yanabudavrda Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston aholisining siyosiy huquqlariningcheklanishidavlatidoralaridaayollaruyoqdatursin,hattoerkaklarninghamishlashijudayamozmiqdordaekanligi,ayollarfaqatginauy-ro‘zg’orishlaribandligi, savodxonlik darajasi ham diniy kitoblardan ba’zi birlarini ozgina qiroatqilishbilancheklanganedi.
Bu kabi muammolar jadidlar diqqat markazidan qolmagan konseptual o‘zyechiminikutayotganmasalalardanedi,zero,jadidziyolilari“Oilahayotningabadiyligi,avlodlarningdavomiyliginita’minlaydigan,muqaddasurf-odatlarnisaqlaydigan,shubilanbirga,kelajaknasllarqandayinsonbo‘libyetishishigabevositata’sirko‘rsatadigantarbiyao‘chog’i”debbilisharedi.UlarRossiyaimperiyasi mustamlakachiligining salbiy oqibatlari va Turkiston o‘lkasining eskitartibotlaridan qutqarish yo‘llarini nazariy asoslovchi va hmoya qiluvchi siyosiy,huquqiy,axloqiy,diniymasallargadoir,o‘zqarashlarivago‘yalarinio‘zidabirlashtirganbirtizimasosidatuzilganyagonarivojlanishkonsepsiyasiniyaratishgaharakat qilishdidesakadashmaganbo‘lamiz.
O‘lkadaxotin-qizlargabo‘lganmunosabatlarinio‘zgartirish,ularnima’rifatga va ilm-u fanga jalb etish, oila asosini to‘g’ri qurmasdan va yosh avlodnito‘laqonli to‘g’ri yo‘lda tarbiyalamasdan turib, jamiyatni isloh qilish, uning rivojinizamonaviytaraqqiyotsariyo‘naltirishmumkinemasligi,oxir-oqibatdamillattaqdiriuningxotin-qizlariga,oilalarigabog’liqekanligikabig’oyalarniilgarisurmasligimumkinemasedi.Oila,xotin-qizlarmasalasidama’rifatparvarlaryondashuvining o‘ziga xos va farqli tomoni shundaki, ular muammoni xalqlarningayanchliahvoli,ularningbutunjahonmamlakatlaridagio‘zgarishlardanorqadaqolibketganligi,mahalliyxalqlarnnngerki,ozodligi,mustaqilligi,hurriyatgaintilishi iqtisodiy-siyosiy va ma’naviy hayotdagi turg’unlik va depsinish holatlaribilanbog’ladi.Oilaningasosibo‘lganayollarninghuquqinierkaklarbilantenglashtirish,ularningma’naviy-ma’rifiyqiyofasinio‘zgartirishnio‘tazaruriyvazifalar debtushundilar.

19. 
    asrTurkistonjadidchilikharakatiningulkannamoyandasibuxorolikjadid Abdurauf Fitrat oilamasalasiga alohida e’tibor bergan. Uning 1915 yildachopqilingan“Oilayokioilaboshqarishtartiblari”nomliasaridatadqiqotqilinayotgan masalada o‘sha davr uchun mukammal yo‘riqnoma yuzaga keltirildi.Diniyvadunyoviyilmlarbilimdonibo‘lganFitratasaryozishorqalio‘zinihuquqshunos,sotsiolog,pedagogvatabibsifatidanamoyonqilib,oilaqurishzaruratidan tortib, oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari, ota-ona, farzandlarninghuquq va burchlari, hatto go‘daklarni tarbiyalash va unda yosh onalarning o‘ziniqanday tutishi kerakligi haqidagi masalalargacha chuqur yoritib bergan. Ijtimoiyomilsifatidaoilaningjamiyatdagi,bolalarningijtimoiy,axloqiyvamehnattarbiyasiga alohida e’tibor qaratgan. Shu bilan birga sog’lom, komil insonning shuxalqning, millat va ijtimoiy -siyosiy va madaniy rivojining muhim omili ekanligita’kidlangan.
    

Abdurauf Fitrat fikriga ko‘ra, jamiyatning, davlatning nufuzi, shon-shuhratiko‘p jihatdan oiladagi ota-onalarning o‘z farzandlarini vaqtida uylantirishi, yangioilani yuzaga keltirishi vayosh avlodning tarbiyasi bilan bog’liq. A.Fitrat buboradaquyidagilarniyozadi:“qaysimillatningumumiysa’y-harakativaamali
ko‘pbo‘lsa,kuch-qudrativaizzatihamshunchasalmoqlivabuyukbo‘ladi.Shundankelibchiqib,Yevropahukmdorlario‘zmillatlariningsoniniko‘paytirishga harakat qiladilar, Yevropa olami o‘z xalqining nufuziga putur yetsa:“Ey!Mamlakatimizsharafivae’tiboriqolmayapti,millatimiznobudbo‘ladi.Sharafimizni, vatan va millatimizni himoya qilish uchun farzand yetishtiringlar”,–deyadodsolinadideganfikrlarnikeltiribboshqamamlakatlardaayollargamunosabatTurkistondagidan anchayaxshi ekanliginiaytibo‘tadi.Bu chaqiriqaynano‘shadavrTurkistoniuchundolzarb masalaedi.
A. Fitratning oilada er-xotinning qanday yashamoqligi xususidagi fikr vamulohazalariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, u onani oila tarbiyasining asoschisi,hayotgatadbiqetuvchisi,vijdonlivaaxloqli bo‘lishining,yaxshi orzu-umidlarshakllanishining ixtirochisi qilib ko‘rsatish bilan birga, er bilan xotin o‘rtasidagimunosabatningmuhabbatvamehribonlikasosidabo‘lishligigaerishishni taklifqiladi, “erkakning xotiniga nisbatan qanday huquqi bo‘lsa, xotinning ham eriganisbatanshundayhuquqibor”,–deyishorqalioilamasalasidao‘ziningilg’ortafakkurgaegaekanliginiko‘rsatganedi.
Umuman,yoshlarnibilimli,kengdunyoqarashliqilibtarbiyalashda,jadidlarning fikricha, oilaning asosini to‘g’ri qurishdan iboratdir. Shuning uchunham yosh avlodni to‘laqonli to‘g’ri yo‘lda tarbiyalamasdan turib, jamiyatni islohqilish,uningravnaqetishyo‘llarigatushirishmumkinemasdir.Vatan,millattaqdirioxir-oqibatdaoilaningholatigabog’liqdir.Misoluchun,A.Fitratningfikricha, “har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqining ichki intizomiva totuvligiga bog’liq. Tinchlik va totuvlik esa shu millat oilalarining intizomigatayanadi. Qayerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, mamlakat va millatham shuncha kuchli va muazzam bo‘ladi ” Shu bilan birga “agar rohat orzusi vahayotkechirishfikridabo‘lsak,agar“madaniynabaxtlimillatlarbizniodamqatorida bilsin”,–deya xohlasak va bizlar bilan umumbashariy qoidalar asosidamuomalaqilishlariniistasak,agarmusulmonlarnixorlikdanvaislomnie’tiborsizlikdan qutqarmokchi bo‘lsak , eng avvalo oila munosabatlari adolat bilantartibga solinishilozimbo‘lganqoida,buer-xotinningmuomalalarisanaladi.
A. Fitrat o‘zining “Oila’’ risolasida jamiyatdagi muamolarga nazar tashlarekan musulmonlar nechta xotinga uylanishi mumkin? degan tanqidiy savol bilano‘sha davr qo‘shtirnoq ichidagi din ulamolariga savol beradi va bu savolga o‘zijavob qaytaradi. Chunki o‘sha davrda ya’ni Turkistonda jadidchilik vujudga kelganbir vaqtda musulmonlar orasida ko‘p xotinlik avj olgan edi. Buning asosiy sababidinda erkak kishi to‘rt martagacha uylanishi mumkin degan qoidani musulmonlaro‘zigashiorqilibolganedilar.Fitratbuholatningsalbiytomonlariniochibberishgaharakatqilarekan,musulmonkishiuchunuylanishollohtomondanberilgan farzdir deb o‘z so‘zini boshlab, shu o‘rinda bir necha hadislardan namunakeltiradi. “Olamning buyuk oqillaridan hazrati Payg’ambar uylanishni sunnat debbilib ,biznishungatashviqvatarg’ibqilganlar.
SaidAbu Xilol (r.a ) rivoyat qilishlaricha“Nabiy ( s.a.v) : Uylaninglar vao‘z nufuzlaringizni ziyoda qilinglarkim, qiyomat kuni men sizlarning ko‘plingizbilan faxrlanaman”,–deganlar³⁷. Ammo uylanish erkak kishining zimmasiga oilama’sulyatini yuklaydi, biroq hozirgi kunda erkaklar bu ma’sulyatni anglamaganholda birinchi turmushidagi vazifasini to‘liq bajarmay,ikkinchi, uchinchi va hakozaboshqaayolargauylanishni davom ettiradi,–debFitrat shunday savolnio‘rtagatashlaydi:–Bir nechta xotinga uylanish oilalarni baxtli qiladimi yoki baxtsiz? Shuoilaa’zolarigashodonlikkeltiradimiyokibaxtsizlik?”³⁸Chunkierkakkishiqaysidirqiznio‘znikohigaolib,ubechoragasaodatvabaxtva’daqilib,qizhayotining boyligi ya’ni yoshliginio‘z tasarrufiga oladi,ikki- uch yil o‘tib, ikkiuch farzand ko‘rgandan so‘ng, ayolning tarovati va yoshligi erkak kishining mehriyo‘ldasarfbo‘lgandankeyinoilavafarzandlarioldidagima’sulyatiniunutib,boshqa ayolga uylanishadi oxir oqibatda birinchi xotini ikinchi xotiniga nisbatannafratko‘zibilanqarayboshlaydi,buholdavometaveradi,ikkinchisi,uchinchisiga,uchunchisito‘rtinchisigashundayyomonmunasabatdabo‘ladi,natijadaoiladagatinchlikyo‘qolaboshlaydi,buo‘rindabundaymuammolarbolalartarbiyasigahamsalbiyta’sirko‘rasatadi,buesajamiyattaraqqiyoti,millat





³⁷Фитрат.A.Оилаёкиунибошкариш тартиблари.–Т.:Маънавият.2000.–Б.15.
³⁸O’shaasar. –B.16.
mustahkamligigaputuryetkazayotganiniFitratafsuslarbilan tilgaoladivabudavrdaayollarningqadr-qimmati,jamiyatdagio‘rniachinarliahvoldaekanligie’tirof etadi,hamda bu masalani hal qilish uchun avvalo, jamiyatdagi bu chirkinillatlarni yo‘qotish, odamlarning ma’maviy ongini oshirish va ayollarning o‘z haq-huquqinitalab qilaoladiganqilibtarbiyalashzarurliginiaytadi.
BukabimasalalarnihalqilishuchunFitratvajadidma’rifatparvarlariko‘plabishlarniamalgaoshirganiniko‘rishimizmumkin.AbduraufFitrato‘zzamonasidagiko‘pxotinlikdaknoroziekanliklarinibildirib,birmartauylanishshartli bo‘lad i va ko‘pxotinlik, ya’ni ikkita xotinga uylanish bevafolik, adovat,vayronalik, fasod-u zulm va insofsizlikka olib kelishi ma’lum deb hisoblaydi. Bug’oyaayol,oila,jamiyatmasalasidajadidmafkurasidaolg’asurilganmuhimmuammolardanbiriedi.O‘shadavrdaoilamasalasigajudako’pmarotabato‘xtalib, XIX asr oxiri XX asr boshlarida mamlakat erkaklari bir nechta xotingauylanish shariatimizda bor deb, biron sababsiz oldingi xotinlariga taloq aytib, yokixori zor qilib, yangi xotinga uylanadilar bu esa jadid ma’rifatparvarlari tomonidanqattiq tanqid qilingan, chunki bu holat jamiyat mustahkamligiga putur yetkazib,o‘sibkelayotganyoshavlodningtarbiyasigayomonta’sirko‘rsatganie’tirofetilgan. Jadidlar bir nechta xotinga uylanish islom shariatida belgilangan bo‘lsa-da,biroqbuholatninghamo‘zigaxostartib-qoidalariislomshariatidabelgilabqo‘yilgani haqida o‘z qarashlarida bayon etadi, va buni ma’lum bir hadislar orqaliisbotlab beradi. Masalan, hadisda aytilishicha,“Ikki xotini bo‘lgan erkakxotinlario‘rtasida adolat qilolmasa (ya’ni ularning biriga zulm o‘tkazsa) qiyomatda yarimtanabilanhozirbo‘ladi”.
Jadidlar faqatgina jamiyatdagi ko‘pxotinlik muammosi bilan cheklanmay,balki uylanayotgan erkak qanday qizga uylansa , u oila mustahkam va kelajakdajamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qila oladigan farzandlarni tarbiyalay oladi deganfunksional masalalarni targ’ib qiladi. Jadid ma’rifatparvarlari uylanmoqchi bo‘lgankishio‘zigamunosibxotingauylanishkerakliginiaytishadivabironqizgauylanmoqchi bo‘lgan kishi to‘rt narsaga qarab uylanishlari zarur deydilar. Ularmoliga,nasabiga,jamolivadinigaqarashi kerakligita’kidlanadi.
Jadidlaro‘zg’oyalaridaayollarningoiladatutgano‘rniniko‘rsatib,shutufayliularningjamiyatdagio‘rninibelgilashkabimasalalarniilgarisurdilar.Jadidlar farzandlar tarbiyasi ayollar qo‘lida ekanligini alohida ta’kidlaganlar. Misoluchun, bu haqida manbalardan quyidagilarni bilishimiz mumkin: “Agarda xotunkishi tarbiyat topgan, ilmlik bo‘lsa, farzandni ham tarbiyat qilib, taraqqiyparvarodam qiladur” Ular bu murakkab sharoit va davrda ayollarning teng huquqliligi,muhabbatbilanoilaqurishikabiumuminsoniniymuammolarniko‘tardilar.
Ismoilbek Gasprinskiy o‘zining “Doru-r-rohat” asarida o‘lkada ayollarningochiq,yuzlilikbilansuhbatgaaralashgani,umumanko‘zgatashlanmasligi,bujoydaayollarbilanerkaklaro‘rtasidaYevropadagidekdemokratikmunosabatlarning hukm surmasligini yozadi. Chunki Turkistonda nikoh majburiybo‘lib, muhabbat asosida qurilmaydi, balki, ikki yosh bir-birini ko‘rmay turmushquradi,natijadahayotlaridadavomidabir-birlaridannolibyurishadi.Nikohnizominingo‘zihamodilonainsoniyhuquqlardankelibchiqibtuzilmaganedi.
“Turkistonviloyatininggazeta”sonlaridanbiridabuboradajadidlarningfikriga hamohang quydagicha munosabat bildirilgan: Olloh taborak va taoloningirodasi bo‘yicha qiz bolalar balog’atga yetib qo‘lidin ish keladurg’an bo‘lgandinso‘ngra erga tegib bir erkakning zaifasi bo‘ladur. To erga tekkuncha ul qizlar ota-onasiningvayokibirboshqakishiningtarbiyasidabo‘libparvarishtopadur.Mazkur tarbiyatgirlar qiz balog’atga yetkuncha yaxshi tarbiyat qilib o‘ziga ta’lluqliishlarni ta’lim berib, andin so‘ngra munosib joy topilsa ul qizning roziligi bilanturmushgaberishkerak degan fikrlar bildirilgan.
Xotin-qizlar turmushga bergandan so’ng , ularning muhabbat va sadoqat,tenglik va hurmatga asoslangan oila qurish masalasi Ibrohim Davronning “Sevibxotunolmoqmaqsadimizdir”,–debnomlanuvchimaqolalaridanbiridaberilgan³⁹.
Jadidlarningmatbuotorganibo‘lmish“SadoiTurkiston”gazetasiningsahifalarida oila-nikoh muammolariga munosabat bildirilgan. Nikohdan o‘tayotganqizvayigitlarningqo‘llaridaularningsalomatliklarivayuqumlikasalliklardanholi





³⁹Раҳимова.Г.ИброҳимДавроннииг Апгоринисвонтўпламиҳакидабаъзимулоҳазалар.–T.:Адабиймерос,1989. –Б.5-11.
ekanliklarigadoirshahodatnomalaribo‘lishivabularnikohdan15kunavvalshifokordan olingan bo‘lishi shart. Agarda uylanayotgan yigit va qizning qo‘llaridaanashundayshahodatnomabo‘lmasa,imomningnikoho‘qishgahaq-huquqibo‘lmasligikerak.Nikohfaqatqizvayigitningroziligivaishtirokidao‘tishi,nikohgaoidhar birvazifamasjidlardaxalqqaonatiliilaimomlar vavoizlartarafidan so‘zlanishi, balog’atga yetmagan qiz bolalarga nikoh o‘qigan imomlar,bunga rozilik bergan ota-onalar javobgarlikka tortilishi lozimligi haqida to‘g’ri vaqimmatlifikrlarbildirishgan.
Turkistonjadidlariorasidaoilamasalasibilanshug’ullanganlardanMahmudxujaBehbudiydir.O‘zining“Hifz-isihat-ioila”(“Oilasog’lig’ininghimoyasi”)maqolasidaoilaningahvolivayoshavlodningkelajagiko‘pinchainsonningo‘z sog’lig’iganisbatanmunosabatigabog’liqdur,debhisoblagan.
XX asr boshlarida M. Behbudiy o‘zining kichik-kichik maqolalarida oila,xotin-qizlarmavzusigamurojaatqilgan.M.Behbudiybalog’atgayetayotganqizlarni to‘y – hashamlarga kamroq olib chiqishlarni tayinlaydi. Chunki ko‘pchilikto‘ylarda yengil tabiat ayollar bo‘lib, har xil bo‘lmag’ur yallar, o‘yinlar qilib, qizlaraxloqigayomonta’siretishimumkinliginiaytibo‘tadi.Behbudiyyanao‘shavaqtlardagi Turkistonda nikohning 17 yoshli yigitcha bilan 14 yashar qizning oilasimukammal bo‘lmasligini ta’kidlaydi . Ular bu yoshda bolalik odatlaridan qutilaolmagan bo‘ladi . “ Jami hifsi sihat mualliflari uylanmoqg’a erkak uchun 25-30 ,ayollaruchun20-22 yoshlarnitayintayinqilmoqfikridadurlar”.–debyozadi⁴⁰.
JadidlarningmashhurnamoyandalaridanbiriMunavvarqoriAbdurashidxonov faoliyatining dastlabki yillaridanoq rus ma’murlariga va ularningo‘lkadagi siyosatiga nisbatan nafratli munosabatda bo‘lgan, u o‘zining juda uzoq,davr jaholatga kirishi, xotin- qizlar ozodligi, oilani isloh qilish uchun kurash olibborganligiborasidaquyidagichafikrdaedi:“Menko‘pvaqtdanberiayollarnianchatezroq,ozodqilishyo‘lidaturlixilusullarniqo‘llashbilanishlabkelmoqdaman”O‘shadavrgazetavajurnallaridaMunavvarqoriningoilato‘g’risidagidiniyqadryatlarnipoymolqiladiganbid’atvaxurofotlarnitanqid



⁴⁰Жадидпедагогикаасослари(Ўқувқўлланма).–T.:2004.–Б.57-58.
qiladigan ko‘plab maqolalari ham e’lon qilingan. U tariqatchilikni oilaviy ma’rifatmanbaisifatidaqaraydiganislohotchiedi.ShuboisMunavvarqorimaslakdoshlarinidambid’atgaqarshikurashgachaqirdi,dinningijobiytomonlarinitarg’ibqilishgaundadi.
Ma’rifatparvar jadidlar o‘sha davrning o‘ziga xos bir xislati–ko‘pxotinlikkaqarshi chiqib, bu muammoga o‘z munosabatlarini bildirganlar. Vaholangki, ko‘ribchiqillayotgandavrdadindorlarningsiyosiybirlashmasi sifatidayuzagakelgan“Shuroyiulamo”jamiyatig’oyalarinitarg’ibetuvchi“Al-isloh”jurnaliningbirmaqolasida“Ko‘pxotinlikniyoqlab,xudopayg’ambargako‘pxotinlikkaruxsatbergan, oddiy musulmonga to‘rtta xotin olishga ruxsat etilgan, biroq, ular o‘rtasidaadolat hukmron bo‘lishi lozim,”–deb yozilgan. Ismoilbek Gasprinskiy kabi aynanshu illatni Munavvarqori jamiyat taraqqiyotiga xalaqit berayotgan nuqsonlarlardanbiri deb biladi va uni umummilliy muammo darajasigacha kutaradi. “Bu zamondanyuzyillardanbuyon,muqaddamzamondanboshlabohista-ohistamillatdevorlarining har tarafiga raxna paydo bo‘ldi. Bunga sabab - insofsiz xonlarimiz vadindorlarimiz millatga qilgan xizmatlari uchun ko‘ngillari istagan ayolni xotin qilibola boshladilar. Millatnimava shariatnimabilmadilar.Shuninguchunmillatdevoridagiraxnalaritoboraziyodabo‘ldi”-deganMunavvarqoriningfikrigaHamza qo‘shiladivao‘zshe’ridaquydagi misralarnikeltiradi.
Eshonlar to‘plab oltun, olur yilda bir xotun,Maishiatdatunu-kun,yig’la, millat,yig’laylik.
Bu masalani “Turkiston viloyatining gazetasini” ham chetlab o‘tmagan edi.“bul vaqtda bizning erlarimiz bizlarga ozodlik bermay mahbus qatorida to‘rt devorichidabizlarnisaqlaydurlarvaxohlaganvaqtlaridayaxshiko‘rganxotunlarinioladurlarvanechamartabanikohqiladurlarvalekinbizlargadoimozulmko‘rsatib,bizlaraksarsilkasalgamubtalobo‘lubbevaqtumrimiztamombo‘ladur”.–deb yozadixotin-qizlarnomidan yozilganmaqolada.
AbdullaAvloniyning“Advokatlikosonmi”dramasida⁴¹o‘lkaijtimoiy-iqtisodiymadaniyhayotiyoritilib,xotin-qizlarmasalasigahamalohidaurg’u



⁴¹АвлонийА.Танланганасарлар.–Т.:Маънавият,1998. –Б.76.
berilgan, asarda Davronbek ismli yosh adovakat yevropada o‘qib kelib Turkistondaishlay boshlaydi, bir kuni uning oldiga Mehrinso ismli bir ayol kelib, juda ertaturmushga chiqib, eri yaxshi emasligi, qimor o‘ynashi, har kuni uni haqorat qilishi,bu haqida qozi yoki ellikboshlariga arz qilsa, ular eridan pora olib , bu ishlarningbarchasida uni ayblashayotganini aytib , yordam berishini so‘raydi, Davronbekunga yordam berishini aytadi va ayol ketgach,o‘ziga-o‘zi shunday deydi: “Ohzolim madaniyat , bizim turkistonliklarning orasiga qachon kelub tomir yoyasan?Qachon bizim bu jaholat zindonidan xalos qilasan? Bizda uy tarbiyasi boshlanub,xotun-qizlarimizilm-umaorifilanurlanmag’uncha,bizningoramizdashundayko‘ngilsiz hollatlar davom etsa kerak, Mana bu xotun bechorani eriga berg’onvaqtlarida o‘z xoxishlari bilan, o‘zining rizolig’i bilan, o‘zi ko‘rib xohlag’on erigabermasdan hayvon kabi kuchlab, qo‘lidan tutib, bir zolimning qo‘liga berganlar.Bumushtipar ma’sumaning butun umri azob – mehnatda , qayg’u va kulfatda o‘tubdunyog’akelg’oniga-da,mingmarotabadanpushaymonyebg’amzindondayashog’on. Mana bizning oramizdan munday ko‘ngilsiz holatlarning yo‘q qilmoquchunbutunkuchquvvatimizningxotin-qizlarimizningo‘qutmoq,maorifvamadaniyatila oshno qilmoq yo‘linda sarf qilmog’imiz zarur. Shundagina bizlarham boshq qavmlar orasinda yashamog’imiz mumkindir”.–deb aytadi⁴². Bundanbilib olishimiz mumkinki bu drama orqali Abdulla Avloniy o‘z qarashlarini bayonetib, xalqning ong –u shuuriga ta’sir qilishga , jamiyatdagi zararli urf-odatlardanvozkechishgaundaydi.
Xulosa qilib shuni aytishmumkinki,Turkiston jadidlari ijtimoiy-siyosiy,madaniy-ma’naviyqarashlaridaoilamasalalarigaalohidae’tiborberganliklarijadidchilik harakatining Turkistonni ravnaq ettirish yo‘lidagi xalq ma’naviyati vamadaniyatini rivojlantirishdagi intilishlarini yaqqol ko‘rsatib berdi. Bu intilishlarjadidlarning quyidagi g’oyalarining hayotga tadbiq etilishlarida namoyon bo‘lgan,oiladaayollarningo‘rninibelgilashorqali,ularningjamiyatdagimavqeyinioshirish,xotin-qizlaro‘qimishlivabolalartarbiyasidanxabardorbo‘lishlarikerakligi,er-xotinningo‘zaromunosabatlariniyaxshilashgaqaratilganchora-



⁴²Қаранг.АвлонийА.Танланганасарлар.–Т.:Маънавият,1998. –Б.76.
tadbirlar ishlab chiqish , muhabbat va sadoqatli, tenglik va hurmatga asoslanganoilaqurish,ma’rifatlioilaningyoshavlodningijtimoiy,axloqiyvamehnattarbiyasidagio‘rniniko‘rsatish,oiladafarzandlarvaota-onalarningo‘zaromunosabatlaridaburchvahuquqlarinibelgilash,ayollargasalbiymunosabatnio‘zgartirish,xususan,nikoh,ko‘pxotinlik,merosxo‘rlikvashungao‘xshashmasalalargayangichayondashishvahokazo.
Insoniyattarixidaayolningo‘rnibeqiyosvaoilajamiyatningasosiypoydevoriekanliginijadidlaro‘zasarvamaqolalaridaasoslabberganlar.Bumasalani ular umuminsoniy, umummilliy darajagacha ko‘tarib, sog’lom, ma’rifatlioila va u voyaga etkazadigan har tomonlama yetuk avlodning, komil insonningxalq,millatningrivojiuchunmuhimomilbo‘lganliginitushuntiribberishgaharakatqilganlar.Jadidlartomonidantanqidqilinganayrimoilaviymasalalahozirdahamdolzarbligichaqolmoqda.

2.