O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

Turkiston ma’rifatparvarlarining o‘lkada xotin-qizlar va yoshlarsavodxonlikdarajasini oshirishdaolibborganishlari

JadidlarXIXasroxiriXXasrboshlaridaTurkistondaxotin–qizlarningsavodxonlik darajasi juda ham past ekanligi, ular faqatgina otinoyilar o‘z uylaridaochgan uy maktablarida o‘qib , o‘qish davomida 3-4 tagina diniy suralarni yodlab,so‘ng ular uy ishlari bilan shug’ullanishi , nari borsa tikish –bichishni o‘rganishi ,keyinesajamiyatdaqattiyqonun-qoidagaaylanganganertaoilaqurishmajburiyatini olib, shu bilan bir umr to‘rt devor ichida yashashlarini qattiq tanqidqilib,erkakvaayollartenghaq-huquqgaegaekanliklari,bolatarbiyasibilanasosan onalar tarbiyalaganliklari bois, millat taqdiri uchun ularning bilim savyasiniko‘tarish vayangi maktablar tashkilatishyoqlab chiqdilar.
JadidziyolilaridanYahyoYo‘ldoshevo‘ziningxotiralaridanbiridaSadriddinAyniybilanqilgansuhbatiniyodgaolarekan,shundayyozadi:–“SadriddinAyniyBuxorotaraqqiyparvarlaridanbo‘lib,oilamizningengyaqinkishilari, qo‘shnilarimiz Porsoxo‘ja , Mirzo Izzatullo, Ahmadjon Maxsumlarningaytishicha,domlaBuxoromadraslaridanbiridata’limolgan,so‘nggiyillaridashaharning ma’rifatparvar kishilariga bosh bo‘lib, ular bilan tez-tez suhbatlashibturganlar,bugurungdashoirvatarixchi,musiqamuxlisivakitobshaydosiSharifjon Maxsum , Hamdiy taxallusi bilan she’r yozadigan Ahmadjon Maxsum,Buxoroda qizlar va o‘g’il bolalar uchun yangi usulda maktab ochib, o‘zbek tilidabirinchi marta ibtidoiy maktab o‘quvchilari uchun o‘qish kitobini yaratgan MirzoAbduvohid–(Munzim) va boshqlar ishtirok etgan”. Shu kabi ma’lumotlarga ko‘rabu maktab Buxoroda eski usuldagi diniy maktablaridan farqli ravishda o‘qishniham yozishni ham o‘rgatar, asosan dunyoviy fanlar haqidagi dastlabki bilimlarniberaredi,qizlarmaktabidahamdunyoviyfanlaro‘rgatilgan.Bundayma’rifiyishlarningboshidaSadriddinAyniyvaboshqajadidma’rifatparvarlariningxizmatlari katta hisoblanadi. Jadidlar farzandlar tarbiyasi ayollar qo‘lida ekanligialohida ta’kidlaganlar, Sadriddin Ayniy bu haqida quydagi fikrni bildirgan edi:“Agardaxotunkishitarbiyattopgan,savodlibo‘lsa,farzandinihamtarbiyatqilib
taraqqiylikodamiqiladur”⁴³.Butarbiyadaayniqsa,bolalarbilanko‘prok,shug’ullanadigan ona hal qiluvchi ahamiyatga ega hamda onaning bola tarbiyasigae’tiborsizlikbilanqarashifojialioqibatlargaolibkelishimumkinligijadidlartomonidane’tirofetilgan.Kelajakavlodni,farzandlarnitarbiyalashdaonagayuklatiladiganmas’uliyatning naqadar yuksakligi, bu boradaayolning, onaningtutgan o‘rni qay darajada muhim ekanligi azal-azaldan tan olinib, munosib bahoberib kelingan. Xalq ijodkorlaridan birida aytilishicha: Agar oilada ota tarbiyasizbo‘lsa, farzandlarning biri , agar oilada ona tarbiyasiz bo‘lsa, farzandlarning baritarbiyasizbo‘ladi.Shuningo‘zidanoqbolatarbiyasida,ya’nikelajakavlodnishakllantirishda ayolning o‘rni qay darajada katta ahamiyatga ega ekanligi ko‘rinibturibdi.
A. Fitrat kelajak avlodlarning ongsiz, irodasiz, tarbiyasiz, nodon va johilbo‘lmasliklariuchunxotin-qizlaro‘qimishli,sog’liknisaqlashvabolalartarbiyasidanxabardorbo‘lishlarikerakligini zarur debbiladi.Utarbiyanijudamuhimijtimoiyhodisa,jarayon debbiladivaunda“Oiladagimushkulvazifago‘dak tavalludidan so‘ng er-xotin bo‘yniga tushadigan farzand tarbiyasidir”, debuqtiradi. Umuman olganda, jadidlarning oila masalasidagi qarashlarida Fitratning“Birinchi tarbiya (oila tarbiyasi) tarbiyaning eng muhimi hisoblanadi. Uning ta’siriodamtabiatigamustahkamo‘rnashadi”.–deganfikriasosbo‘libxizmatqiladi.
Jadidlaroilavajamiyatdao‘qimishliayolningo‘rnimavqeyio‘zgachaekanligini tushuntirishga harakat qilganlar. Bu haqida manbalardan quyidagalarnibilish mumkin: “xotinlarni o‘qitmoq va ularning oqillarini jilo bermak va erlaribirla yaxshi muomalalar qilmoq va bolalarini tarbiyat qilmoqni yaxshi bilmaklarixususida ta’lim albatta zarurdir” . Umuman, jadidlar xotin-qizlarning ta’lim olishimasalalarinihar tomonlama targ’ibetdilar.Bu yo‘ldaularganisbatan qilinganto‘sqinliklar ham jadidlarni to‘xtata olmadi. Ma’rifatparvarlar hattoki Rossiyasiimperiyasimanfaatlarinihimoyaqiladiganvaqtlimatbuotsahifalaridahamo‘lkadagibumuammoto‘g’risidako‘plabchiqishlarqildilar.Misoluchun,SadriddinAyniy“bizzaifalarningumrguzaronligimizbehayodadurvayana



⁴³АйниС.Мусулмонлархаёти.//Туркистонвилоятининггазетаси.1906. 16-19июл.
bizlarga ilm o‘qitmaydurlar va bizlarga maktab yo‘qdir. Ota-onalarimiz har birxalqning salomatligi xotinlar qo‘lidadur. Agarda xotin kishi tarbiyat topgan, ilmlikbo‘lsa,farzandinihamtarbiyatqilibodamiqiladur”-deganfikrnibildiradi.
IsmoilbekGasprinskiy1884-yil“usulijadid”maktabiniochib,maoriftizimini isloh etish borasida go‘yalarini “ Tarjimon” gazetasida e’lon qilib, maoriftizimi oldida hal etish kerak bo‘lib turgan vazifalardan biri - qizlar maorifiga hamalohidae’tiborberishlozimligini ta’kidlagan.
Fitrat xotin-qizlar -qadr-qimmati va teng huquqligining kuchli tarafdori edi,–deb xotirlaydi shoira Mahbuba akasi Abdurauf Fitrat to‘g’risida–“Meni biror joydao‘qishimni xohlar edi. Toshkent shahrining Vatan ko‘chasida joylashgan MashrikAfandi(Elbek)o‘qituvchilikqilayotganmaktabgakirishgayordamberdi”.A.Fitrat: “hamma shaharliklar va dehqonlarnio‘z bolalarini o‘qishga yuborishigachorlayman. Mening singlim hammaktabdao‘qishini davom etishi kerak,–debhisoblagan.A.Fitrat ilm diniy va dunyoviy ishlarni bajarish uchun zarur ekanligini,qizlar avval savodvahisobni,keyin diniyilmlarni o‘rganishlarini ta’kidlagan.“Ular biror kasbni egallashlari uchun ,albatta ,oliy ilmlardan birini, ya’ni tabobat,handasa, tarbiya, huquq kabi ilmlarni egallashlari zarur”,–deb aytgan. Shuni asossifatida qabul qilib, qizlarnnng o‘qishlari uchun jadidlar maktablar ochib, ularningsonini ko‘paytirish kerakligini targ’ib etadilar. Bu yo‘lda ular eski turmush, eskiaxloqnormalari,qizlarnizo‘rlab ergaberishgaqarshichiqadilar.
Abdulla Avloniy o‘zining “Kim nimani yaxshi ko‘rar maqolasida Turkistonhayotiningba’zijihatlarinitanqidostigaoladi.Maqoladashundayjumlalarkeltirilgan “Onalarimiz bilim va tarbiya olish o‘rniga erlari ila urushib-talashubqizlarigamolyig’makniyaxshiko‘rurlar.Otalarimizbolalarnio‘qitib,ta’limbermako‘rnigahammollikqildirishni yaxshiko‘rurlar”⁴⁴.
O‘lkadagi ma’naviy hayotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, XIX asr oxiri - XXasr boshlarida ommalashgan otinchilik qizlar uchun boshlang’ich ta’lim vazifasiniado etdi, ularga bibixalifa yoki bibiotinlar dars berganlar . Maktab yillarida qizlaro‘zbibiotinlariboshchiligidaasosan,“haftiyak”niQur’oning2-3surasinio‘qib



⁴⁴AвлонийА.Кимниманияхшикўрар.Танланганасарлар.–Т.:1998.–Б.227.
o‘rganganlar.Qur’onningboshqasuralariniesauylaridao‘rgatishgan.“Qizlaruchunilmmutlaqoortiqcha.qizlarnitikish,bichishvato‘qishgao‘rgatinglar,o‘qishvayozishnichetgasuribqo‘yinglar,–deganjamoatchilikfikriningmavjudligiadabiyotlardakeltiriladi.Kamdan-kamqizlaro‘qishgao‘rgatiladi,undanhamkamhodisalardayozishga,qizlarningko‘pchiligiasosankunduzgiibodat, namoz o‘qish bilan band edi. Turkistondagi maktablarda qizlar ko‘prok forsvaturkshe’riyatinio‘rganib,yozuvgakame’tiborberganlar.Maktablarnitugatishlaribilanqizlarningo‘qishigayakunyasalgan.Ba’zijoylardaqizlarmaktabi bo‘lsada, ota- onalar biryildan keyinoq qizlariningo‘qishini to‘xtatibqo‘yar, odatda ularni juda yosh turmushga berib yuborardilar. Bularning barchasiXIXasroxiriXXasrboshlaridaTurkistonmaktab-maorifiningo‘zigaxosxususiyatlaridanbiriedi.Yanashuo‘rindashuniaytishmumkinki,Rossiyaimperiyasi tomonidan ta’lim sohasi uchun deyarli mablag’lar ajratilmagan. Ularkeyinchalik rus madaniyatini xalq ongiga singdirish uchun rus-tuzem maktablarinitashkiletdilar.
Shundaysharoitdajadidlaro‘zmablag’larihisobidanyangiusulmaktablarini ochib, ularda o‘g’il va qiz bolalarning birga o‘qishlarini tashkil etaboshladilar.ShundaymaktablardanbiridaAbdulqodirShakuriySamarqanddao‘g’il va qiz bolalarni birga o‘qita boshladi, qizlarga uning xotini dars berishgako‘maklashgan.AbdulqodirShakuriyningbundayishimahalliyboylar,ruhoniylarning noroziligaga sabab bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, bunday maktablarTurkistonningboshqashaharlardahamochilaboshlagan.
Arxivhujjatlaridayozilishicha,ToshkentdagiEshonxo‘jaXonxo‘jayevyangi usul maktabida 3 ta qiz, Sobirjon Rahimovning maktabida 15 ta qiz o‘qigan.Qo‘qonshahriningG’alchasoymahallasidaMuhammadjonXoliqiy1913-yildadastlab “usuli jadid”, keyin esa qizlar maktabini ham tashkil qilgan. Unda singlisiSoliyaxon Abduxolik qizi o‘quvchilarga saboq bergan .Abdulla Avloniy maktabidaham qizlar o‘g’il bolalar bilan yonma-yon o‘tirib, tahsil olgan. Ostroumov berganma’lumotgako‘ra,“jadidmaktablaridao‘zlashtirilganbilimlaryuzasidanimtihonlartashkilqilingan.O‘quvchilarimtihonsavollarigayaxshijavob
berishgan, shu imtihonlarning birida bir yosh qiz hammani lol qoldirgan.Yuqoridako‘rsatilgan Sobirjon Rahimovning “Rahimiya” maktabida o‘tkazilgan imtihondanso‘ng “Toshkent xabarlari” gazetasining muallifi qizlar maktablarini ko‘paytirishnitaklifqiladi.
Buxorojadidlariyo‘lboshchilaridanbiriSadriddinAyniyhamdastlabkio‘qish yillarini qizlar maktabida o‘tkazgan. U o‘z xotiralarini shunday xotirlaydi.“Maktabyoshigayetganimdaotammeniqishlog’imizSoktaremasjidiqarmo‘g’idagi maktabga berdi.U maktabda biror narsa o‘rgana olmadim, shundankeyinotammenibumaktabdanolib,qishloqimomixotinigaqarashliqizlarmaktabiga berdi. Bu maktab o‘g’il bolalar maktabiga qaraganda birmuncha durustedi⁴⁵.Ma’lumotlarga ko‘ra, jadid maktablari qizlar 7 yoshdan o‘qishni boshlab 13yoshgato‘lgandatugatganlar.
Tavalloning“Qarindoshvahamshaharlarimizmazlumaqizlartilidan”she’rida qizlar ulardan “halokatdan” “malomatdan” qutqarishni o‘qiitishni, erk vahurlik berishni so‘raydilar. Hattoki, kelajakda oila, tenglik va saodatli, muhabbatliva sadoqatli turmush masalasini o‘rtaga qo‘yadilar”. Jadidlarning diqqat markazidadoimoayollarmasalasiturgan.BuhaqidaRustamSharipovning“Turkistonjadidchilik harakati tarixidan” asaridajadid adabiyotining yirik vakilaridan biriFitrathaqidato‘xtalib,uning“Oila”nomlirisolasiayollarninghaq-huquqlari,jamiyatdatutgan o‘rniham,bevositamaktabbilan bog’liginiaytibo‘tadi.Burisoladabirfarangi(jadidchiliknomoyondasi)bilanbirmudarris(eskiliktarafdori bo‘lgan ulamo ) o‘rtasidagi suhbat bayon etilgan.Farangi mudarrisdanBuxoroyisharifdaayollaro‘qiydimidebso‘ragandayo‘qdebjavoqaytaradi.Farangi bunga javoban Amerka va Fransiya ayollari o‘z ixtirolari bilan dunyoni lolqoldirayotganda,nega ularni ta’limga jalb etmaysizlar deb so‘raganda, mudarrisayolningvazifasi tug’ish vanasl qoldirishdir ,bizdata’lim 37yoshdatamombo‘ladi, axir ularni 37 yoshda kim o‘z nikohiga oladi deb, o‘z fikrini tasdiqlaydi.Farangi axir jadid maktablarida ta’lim 13 yilda tamom bo‘lishini qizlar o‘qiydiganbo‘lsaular19yoshdao‘qimishli,dunyosirlaridanxabardorbo‘lishinitushuntiradi,



⁴⁵С.Айнихаётиваижоди/тузувчиМ.ҲасаннийТ-Ўқитувчи.1994Б-7
biroq mudarris buni tushunmaydi. Asar so‘ngida mudarrisning onasi ham ilmsizbo‘lgan, shuning uchun ham mudarris ham ilmsiz degan xulosaga kelinadi. Buasarning yozilish maqsad yangi jadid maktablariga musulmon ayollarini jalb etishedi.
Ma’rifatparvarlarTurkistonxotin-qizlariningdunyoviyishlardaqatnashishlarini yoqlab chiqa boshladilar.Miyon Buzruk Solihov“o‘zbek teatrtarixi uchun materiallar”(Toshkent–1935) kitobida keltirilgan suratda 4-raqamidaMa’sumaxonimqaydetilgan.Ma’lumbo‘lishicha,buasarkeyinchaliko‘zbeksan’atining mashhur namoyandalaridan bo‘lgan O‘zbekiston xalq artisti Ma’sumaQoriyeva ekan. U “Turon” truppasidagi ilk aktrisalardan edi. Demak, Toshkentteatri jamoasi sahnaga ayol aktrisasi olib chiqishida ham birinchi bo‘lib tashabbusko‘rsatgan.
Jadidlarning qarashlarida jamiyat rivojlanishini to‘xtatayotgan xotin-qizlarijtimoiy hayoti bilan bog’liq illatlar: ma’rifat qoloqligi, qayg’u-kulfat, urug’chilikva o‘rta asrdan saqlanib qolgan munosabatlardan qutulish yo‘l-yuriqlari o‘z aksinitopgandir. Jadidlar fikricha , xotin-qizlar o‘z ayollik huquqini anglab , talab qilishi,tiklashga intilishi, uni tuban kimsalardan himoyalashi jamiyatning teng huquqlia’zosibo‘lishiuchundiniyvadunyoviybilimimkoniyatlaridanfoydalanishsharoitlari yaratilishizarur.
XIXasroxiri-XXasrboshlaridaxotin-qizlarmasalasiningko‘tarilishiqonuniy hol edi. Ularni hal etish yo‘llarini Sora Muzaffariya bayon etgan va xotin-qizlardagi iste’dod va qobiliyatini yuzaga chiqarishga qo‘ymaslikka hech kimninghaqqi yo‘q deb hisoblaydi va xotin-qizlarni o‘z huquq –erkinliklari uchun kurashgachorlaydi⁴⁶.
O.S.Lebedeva“Hozirgidavrdamusulmonayoliniqullikiskanjasidanqutqarishvaqtikeldi,–debbutunjahongamurojaatqiladivaturlidavrlarmamlakatlarxotin-qizlarininghayoti,huquqlarinisolishtiradi,Sharqayollariniasriy uyqusidan uyg’onishga chorlaydi. Shu vaqtda Turkiyada o‘qitish jarayoni 4-yilgamo‘ljallanganbo‘lib,quyidagifanlarniqamrabolaredi:o‘g’ilbolalaruchun:



⁴⁶СораМузафария.Айбўзимизда//СадоиТуркистон.1914.23август
turk imlosi, arab va fors tillari, geometriya, tarix, jug’rofiya, rasm chizish; qizbolalaruchunesadinshunoslik,turkimlosi,arab,forsimlosiningboshlan’ichasoslari, adabiyot, tarix, jug’rofiya. riyoziyot, ro‘zg’or tutish boshlang’ich asoslariedi.Turkistondagita’limtizimiesao‘larahvoldaedi.Shundaybirsharoitdadavrningilg’orziyolilaridanZuhriddinFathiddinzoda,RaufMuzaffarzoda,AbdullaAvloniy,Tavallo,Cho‘lpon,Ubaydullo,Hamza,Mirmuhsin,Nozimaxonim,Laylixonimkabilaro‘shadavrdagazetalarningvaqtlimatbuotsahifalaridao‘zbekxotin-qizlarima’naviy,ijtimoiy,siyosiyhayotini,kundalikturmushini,ularningilm-fanga,hunarga,jamiyatdagituzumgabo‘lganmunosabatlarini yoritib berishga bag’ishlangan bir turkum publitistik maqolalaryozib chopettirdilar.
FayzullaXo‘jayevhamxotin-qizlarningerkaklarbilantenghuquqliginita’minlashga muhim e’tibor berar edi. Uning fikricha, ayollar faqatgina huquqiyholatdaerkaklar bilan tenghuquqli debe’tirofetilishixotin- qizlarning amaldateng ekanligini anglatmaydi. Ayollarning erkaklar bilan amalda teng huquqligigaerishishuchunmehnatnimuhofazaqilish,ta’limolish,fabrikavazavodlardaayollar malakasini oshirishda bir qator imtiyozlar berilishi, xalq ta’limibo‘yichapul ajratmalarini joriy etish, ona va bolalar uylari qurilishi lozim, deydi⁴⁷. Jadidlartenglikka erishish uchun qizlarimiz ilm olsin, ma’rifatli bo‘lsin deb uqtirganlar.Ayollarilmolishdaerkaklarbilanbarobarbo‘lsin,deganfikrniilgarisuraredilar.
Abdulla Avloniy mutlaqo har ikki jins vakillari og’ir-u yengil mehnatda tengishlasinlar demaydi, aksincha, azaliy sharkona an’analardan kelib chiqib, har kimo‘zvazifasinipuxtabilishi,adoetishikerakdebhisoblaydi,xotin-qizlarnihayoliva iffatli bo‘lishga chaqiradi,Aynan ana shu maqsadni ko‘zlab, o‘z asarlaridaHazrati Alining “Iffat xotunlarning eng ziynatli libosi” Hazrati Luqmonning “Iffatnomusning eng mukkamal suyanchig’i”, Aflotun “iffatsiz inson yalang’och jasadkabidur”,Suqrotning“Xotunlarningenggo‘zalihayovaiffatpardasigao‘ralganlaridur”deganso‘zlarinikeltirganedi⁴⁸.





⁴⁷Азизов.Н.Давлатарбобинингҳукукийқарашлари//Ҳаётвақонун.1996.–Б.4.
⁴⁸АвлонийА.Танланганасарлар.–Т.:Маънавият,1998.–Б.58.
“Turkistonviloyatininggazetasi”ningbirgina1908-yildagibirnechasonlarida e’lon qilingan huquqshunos muallim va shoir Ibrohim Davronning “Haqso‘z” (37-son), “Mirza Toshpo‘lat Alimboy o‘glining“ Zaifalarga erlar barobaridahuquq berilsin degan zotlarga ochiq xat” (81-son ), “Bir musulmon imzosi” ostidabosilgan “Eski hammom, eski tos” (82-son), Imomali Buronovning “Tilsiz xotin”(83-son),Fayzullohning“Xotinlargailmlozimmi?”(1909,62-son),“Xotinlarerkaklar bilan barobar emas” (1912, 72-son), “Xotun kishi qozi bo‘la oladimi?”(1912, 54-son), “Bir musulmonning teng huquqlilik tog’risida yozgani” (1913, 91-93-sonlari), “Musulmonlar ovozi (xotin-qizlarga teng huquq berilishi to‘g’risida)”(1914, 4-son) kabi publitistik maqolalarida Turkiston ijtimoiy-maishiy hayotiningasosiy muammolaridan bo‘lgan mahalliy xotin-qizlarning haq-huquqi va maorifimasalasihaqidabahslaryuritiladi.Birqatormisollarvositasidao‘zbekxotin-qizlarining erkaklar bilan teng huquqli bo‘lishi kerakligi ko‘rsatib beriladi. Ilmerkaklar bilan bir qatorda xotin-qizlarga ham nihoyatda zarurligi ta’kidlanadi. BumasaladaMunavvarqorio‘zmunosabatinibildirib,“menko‘pvaqtdanberiayollarni anchatezroq,ozod qilish,maktablardaerkaklar bilan tenglik asosidao‘qitishvaishgajalbetish.–debo‘ziningshaxsiyfikrinibildirgan.
SadriddinAyniyning“QizbolayokiXolida”deganhikoyasidajahldor,xudbinXolidamaktabdagivaoiladagita’lim-tarbiyaishlarinigto‘g’riyo‘lgaqo‘yish natijasida butunlay o‘zgarib, uning asosiy maqsadi o‘qimishli ayol bo‘lib,xalqqanafyetkazmoqbo‘ladi.Bukitobxotin-qizlarningerkaklarbilantenghuquqlibo‘lishito‘g’risidagisiyosatnitarg’ibqilishdavaxotin-qizlardanma’lumotlikadrlartayyorlashdamuhimrolo‘ynadiSo‘fizoda,A.Cho‘lpon,Munavvarqori, Fayzulla Xo‘jayev kabi ziyolilar qizlarni paranjidan ozod qilish,savodinichiqarish,jamiyatdagi mavqeyinitiklash uchunkurashganlar.
Turkistonxotin-qizlarinnngilmolishlariyo‘lidagiintilishlarinijadidma’rifatparvarlari quyidagicha ifodalab bergan: “xotinlarimiz va qizlarimiz, millatonalari tarbiya va ilm olishlari lozim, axloq va bilimlarini kamolga yetkazishlarizarur.Aksholdaayollarimizerkaklardanhamkuchsizroq,zaifroqbo‘lganlaridan
bolalarimizhamulargao‘xshabqoladilar.Xotin-qizlarilmolishlariuchunsharoitlaryaratishvaulardanfoydalanishkerakdir.
Jadidlarshumaqsadyo‘lidaoldingaintilishzarurliginiuqtirganlar.“Xotinlarga yo‘l ochingiz va o‘qiting degan tovush, xususan, bizning musulmonolamida qattiq aks sado bersin deb fikr bildirishadi . Bugundan boshlab musulmonxotin-qizlari faol bir suratda turmushning oqimiga qarshiketishlari kerak. Chunki“Ayollarning qullik zanjirlariga bog’lanishi nafaqat ularning ayolik qadr-qimmatinikamsitadi,balkimusulmondunyosiningmadaniyrivojlanishigafojialita’sirko‘rsatishi mumkin, taraqqiyotgaintilish harakatini anchagina susaytiradi”,–debbaho berilgan manbalarda jadid namoyandalari ilmli, bilimli xotin-qizlar jamiyatdaerkaklar bilan teng huquqli bo‘lib qolishlari, dunyoviy va umuman siyosiy ishlarnierkaklarbilanbir qatordabajarishikerakliginita’kidlaganlar.
O‘shayoshtaraqqiyparvarlarnibirlashtirib,ularningfikr-g’oyalarinimujasamlashtiribturgan“SadoiTurkiston”gazetasinivaraqlaganda,bumuammogabag’ishlanganbirnechamaqolalarniuchratishmumkin.
SoraMuzaffariyaning“Aybo‘zimizda”maqolasidayozilishicha,“bizdaistedod ham bor, qobiliyat ham bor, bir uy ichigina emas, ba’zi erlar xayoligakeltira olmaydiga mamlakatlarni idora qilishga yetadigan quvvat ham bor”–deb o‘zfikrini tasdiqlaydi va bu bilan Sharq ayolining Yevropa ayollarnidek erkaklar bilanteng huquqli hayot kechirishi mumkinligi haqida mushohada yuritar ekan, muallifo‘zbekxotin-qizlarlarinibirlashishga,eskichahayottarziniislohqilishgachaqiradi: “Ey turkxotini! Xalqimiz bizgasalomat aql vafikriy bo‘lgan iste’dodva qobiliyat berganku! uni dunyoga chiqarishni man qilmoqqa kimning haqqi bor.Bufikrlarxotin-qizlarimiznifaqatilmolishbilancheklanmasdan,Turkistonjamiyatiningmadaniy,ma’rifiyvasiyosiyjabhalaridafaolishtiroketishlarigachaqirilgan. Chunki jadidlar xotin- qizlarni jamoat ishlarida, siyosiy jarayonlardaishtirokqilishlarizarurliginio‘ze’tiborlaridanchetdaqoldirmaganlar.
Ayollarozodligi,tengligivasiyosiyjarayonlardaishtirokiShamsNajmiyning “Saylov munosabati ila xotunlar masalasi” nomli maqolasi⁴⁹da yaqqolko‘zgatashlanadi.
1917 yilgi Rossiyada va asosan Turkistonda bo‘layotgan siyosiy voqealaryuqoridata’kidlanganmasalalardaasosiyrolo‘ynadi.Chunki,Dumagabo‘layotgansaylovlardaxotin-qizlarniigishtirokihamasosiyrolo‘ynashinijadidlaryoqlabchiqdilar,1917-yil20-avgustdaMarg’ilonshahridamahalliy“ShuroyiIslom”tashkilotifaollariyig’ilishifederalistlarfirqasi shubasituzishmunosabatibilanqabulqilinganqarorining4-bandidaquyidagilaryozilgandi:“Millatning yigirma yoshga etub aqliyat paydo qilg’on har bir farzandi:er bo‘lsun, xotun bo‘lsun,–sinf, din va mazhab ayrimasiga boqmasdan saylamak vasaylanmakhaqiqatgamoyildir”.
1917yilgifevralvoqealaridankeyinTurkistonjadidlariningxotin-qizlarmuammosiborasidagifaoliyatlarianchakengaydi.Chunkimuvaqqathukumatdasturigako‘ramamlakatmilliyo‘lkalarida,xususan,Turkistondaham barchaaholigailkborsaylash,shahardumasigasaylanishimkoniyatiberilganedi.Shuning uchun ham Turkiston jadidlari vaqtli matbuot sahifalarida o‘zmaqola vachiqishlaridaxotin-qizlarningsaylovjarayonidafaolishtiroketishi,siyosiymustaqillik va demokratiyani joriy etish bilan bog’liq ishlar, ko‘p partiyaviylikningva keng jamoatchilik faolligining o‘ta zarurligi, ular o‘rtasidagi kelishmovchiliklarva qarama-qarshiliklar salbiy oqibatlarini targ’ib etdilar. Turkistonda musulmonxotinlarining saylov ishlarida ishtiroklari juda og’ir edi. Holbuki, “xotinlarningsaylovgaishtiroklariTurkistonmusulmoniuchunhayot-mamotmasalasidir”,.–deydiZakiyValidiy⁵⁰.Uxotin-qizlarningsaylovdaovozberishlarikattaahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi va M. Behbudiy, A. Fitrat va H Muyinlarqatori buvazifalarniamalgaoshirishgaharakatqiladi.Shuningdek,musulmonxotin-qizlarningsaylovdaqatnashishlariningahamiyatiniM.Behbudiyquyidagichayozadi:Toshkentshahrida48mingruslarvaaskarlarbor,Bunga





⁴⁹ШамсНажмий.Сайловмуносабатиила хотунлармасаласи.//1917.25июл.
⁵⁰ВалидийЗаки.Сайловдамусулмонхотин–қизларнингиштироки.//Кенгаш.1917.25июл.
nisbatan 44mingmusulmon erkaklarva39ming musulmon ayollar yashaydi.Agar saylovda ayollar ishtirok qilishmasa, albatta, ruslar saylovda muvaqqiyatgaerishishlarimumkin.
ShuninguchunM.BehbudiyUlamojamiyatia’zolarinibumasalagajiddiyroqmunsobatdabo‘lishlarinijudako’ptakrorlaydi.Chunkiulamochilarsaylovdamusulmonxotin-qizlarningishtiroketishlarigaqarshichiqib,hatto,ayollarni erkaklarga qo‘shilmagan holda, alohida saylov uchastkalarining tuzilishixususidahambirfikrgakelmaganedilar.MaqoladaM.Behbudiysho‘rodagiziyolilar“Ulamo”jamiyatigabirkecha-kunduzmuhlatberib,ayollarnishariatasosida saylovda qatnashishlariga qat’iy javob berishlarini talab qilgani, lekin hozirjavobolinmaganligihaqidahamo‘zfikrlariniyozgan⁵¹.
BuhaqidaAbduraufFitratquyidagilarniyozganedi:“Manaendieskihukumatbitdi,eskiadolatsizliklarko‘tarildi,yangihukumatimizxalq,hukumatidir. Xalq istaklarini bajo keltiradigan hukumatdir. Shahar ishlarini o‘zqo‘limizga topshirmoqchi bo‘ldi, shaxhar Dumasiga vakillar ta’sis qilmok. uchunsaylov belgilandi. Yosh, qari, boy, qashshoq , er- xotun, 20 yoshdan yuqori bo‘lganbutun odamlar bu saylovga kelib ovoz bersinlar dedi. Shahar Dumasiga rusdanmusulmondak, juhudan (har millatdan) o‘z sanog’iga qarab vakillar olurlar, qaysimillatlarning vakillari ko‘proq bo‘lsa, shahar Dumasi shu millat foydasigaga qarabish qilur... Shahar dumasining ahamiyatini bilsak o‘z shahrimizning ixtiyori o‘zqo‘limizgaolmoqchibo‘lsak,boshqaishlarimizniqo‘yibsaylovkuni,saylovyerigakelurmiz,shaharDumasigao‘zvakillarimizniko‘proq,kirgizurmiz”⁵².
A. Fitrat so‘zlaridan shuni bilish mumkinki, jadidlar o‘zbek xalqlariga xos,milliy xususiyat bo‘lgan tinch yo‘l bilan jamoatchilik murojaati orqali, Dumadagibahslar yo‘lidan borib, xotin-qizlar muammolarini hal qilamiz degan niyat bilanharakatqilganlar.Chunkixotin-qizlarjamyatningharbirsohalaridafaoliyatko‘rsatishlaritenghuquqlibo‘lishlarikerakdir.





⁵¹БеҳбудийМ.МарказийШўромизда//Ҳуррият.19173июл
⁵²Фитрат.А.Сайлов яқинлашди.Ҳуррият.1917.11август.
Jadidlarningg’oyalarigako‘rao‘lkaxotin-qlzlarinijamiyatningtengvahaqiqiy a’zosigaaylantirishning birdan-bir yo‘li ularning ma’naviy vama’rifiyravnaq etishidadir, tabiat ato qilgan imkoniyatlardan unumli foydalanishdadir. Shubilan birgalikda, ular yanada muhim shartlar sifatida milliy matbuotdan boshqamillatlar tajribasndan unumli foydalanishni, maktablar, jamiyatlar, kutubxonalar vaqiroatxonalar joriy etishni tavsiya etganlar. Shuni qayd etish joizki,musulmonxotin- qizlarning shahar Dumasiga bo‘ladigan saylovlarda qatnashishi masalasigabo‘lgan munosabat milliy demokratiyaning o‘zida ham xilma-xilligicha qolgan edi.Misol uchun, Zaki Validiy “Saylovda musulmon xotin- qizlarning ishtiroki” nomlimaqolasida Turkiston xotin-qizlarning saylovda ovoz berishlari katta ahamiyatgaega ekanligini ta’kidlaydi. Toshkentdagi “Shuroyi Islom”ning 1917 yil 19 iyundabo‘libo‘tgan yig’ilishidamusulmon ayollarinig Dumasaylovlarida qatnashishito‘g’risidagifikrlarda,agardadumasaylovlaridamusulmonlarningruslargamag’lubbo‘lishlariniistamasalarsaylovdamusulmonayollariningishtirokizarurdir–deganxulosalarqilingan.ShubilanbirgaToshkentulomochilariningayollarniparanjiilavaalohidaayolkomissiyalarihuzuridaerkaklargaqo‘shilmasdanbormoqlarigaishtirokimasalasinijadidlarvaqtlimatbuotsahifalarida e’lon qilib turdilar, ularning javoblari rus va musulmon matbuotidae’lon qilinishi so‘raladi.Lekin bu xildagi murojaatga,Mahmudxo‘jaBehbudiyma’lumotiga ko‘ra, o‘n marta qaytarilishiga qaramasdan, ulamochilar tomonidanjavobolinmagan,Ulamochilarningbundayharakatlari1917yil21iyundaAndijondabo‘libo‘tgan“ShuroyiIslom”ningumumiymajlisidaqattiqtanqidostigaolinadi.BuhaqidaandijonliktaraqqiyparvarShamsNajmiy:“Ajaboqachonlardanberito‘y,aza,ma’raka,sir,ziyofat,mozorlargachiqibyurganxotinlarni ihtisob etmagan zotlar, endi o‘z dini va milliy huquqlarimizni qo‘lgakeltirmokuchunayollarningbundayodobvaaxloqdoirasidasaylovgaqatnashmoqlariganeqarshilikko‘rsaturlar”.–debhisoblaydi.Xotin-qizlarningdavlatva jamiyatishlarigajalb etish nafaqatsiyosiy,balkiijtimoiy,ma’naviyahamiyatgaegaekanliginihikmatlardahamtasdiqlaydi.“Yanabirnarsaniunutmangki,yurtniidoraqilish,nimanidirbilib,shuningamaliyotibilanmashg’ul
bo‘lish xotunlar ko‘nglini poklaydi, bolalari qoshida martabasini ortiradi” . Xotin-qizlarning qozilik vazifasini bajarishlari haqidagi masala o‘sha davrda shunchalikdolzarbediki,hattokimustamlakachilarmanfaatlariniifodaetadiganmatbuotorganlarining sahifalarida ham bunga munosabat bildirilgan. Hattoki, IsmoilbekGasprinskiy xam “Doru r-rohat ”asarida ham amirning rafiqasi Xadichabonuningdavlatni boshqarish ishlariga aralashishi, ayollar qozi (sudya) kabi turli vazifalardaishlashito‘g’risidayozarekan,bubilanxotin-qzlarningijtimoiyfaoliyatidaerkaklardankamishbajarmasliginiko‘rsatadi”.–debyozaditadqiqotchiG.Rahimova.“Xotunkishiqozibo‘laoladimi?”degansavolgabungaqarshimunosabatdabo‘lgankishilar“Xotunkishiningqoziligimutlaqodurustemas,negakimaqliqoloqbo‘lganuchunhukumatmajlislaridaerkaklargamuomilaqilmoqniudasidanchiqmasakerak”,debjavobberadilar.Lekinba’zitaraqqiyparvarmusulmonlaraytadurlarkim,“musulmonxotunlarixususidaerkaklargabarobarbo‘libqozilikmansabigatayinlansalar,bo‘ladur”deganfikrham bor edi”. Bu intilishlardan ko‘rinadiki, Turkiston jadidlari mavjud tuzumningsalbiy tomonlarini, ravnaq etish uchun g’ov bo‘layotgan nodonlik, xurofiy turmushsarqitlarini ochiqchasiga ko‘rsatib berganlar. Ular Turkistondagi vaqtli matbuotorqalima’rifat,ilm-fan,ijtimoiy-iqtisodiyvasiyosiytaraqqiyotgaerishishyo‘llariniasriysharqonaan’analarga,islomaqidalariga,zamonaviyvaxalqmanfaatigamoslabislohqilishgachaqirishgan.
Shuninguchunhamjadidlarmusulmonxotin-qizlariniozodlikkachiqarishga,tenghuquqlibo‘lishga,shubilantaraqqiyotyo‘liga,ilm-fan,ma’rifatga,dunyoviyishlarnio‘rganishgachaqirganligi,undaganligiularningxizmatlari beqiyosliginiko‘rsatardi.Engasosiysi,erkaklarbilantenghuquqdajamoat ishlarida qatnashishlari, saylovlarda ishtirok etishlari uchun qilgan sa’y-harakatlari Turkiston ma’rifatparvarlarnning sharq mamlakatlarida birinchilardanbo‘libintilganliginiko‘rsatardi.
Shuo‘rindabuxorolikZuhriddinFathiddinzodaningquyidagifikrlarinikeltirisho‘rinlidir:“Ey,TurkistonlikVatandoshlarim!Bizshunchaxotin-qizlarimizgayomonko‘zbilanqaraymiz.Bizshunchaxotunlarganisbatan
shafqatsizlikvamarhamatsizlikqilamiz.Yetarshunchabu bechoralarniasoratzanjirida tutmoq, yetar jaholat chuquriga itarmoq. Agarda bizlar xotin-qizlarimiznibu holda ilm va tarbiyadan mahrum qilaversak, o‘zimizga zo‘r zararlar kelturamiz.Kelajakzamonlardabulardanvujudgakeladurg’onvabularningkuchog’idao‘saturog’on ajdodlarimizning johil va nodon bo‘lishiga o‘zimiz sabab bo‘lurmiz,keling, endi g’aflat ko‘rpasini o‘zimizdan irg’itib, birlik va ittifoq ila bir millatan’analarini jaholat panjasidan qutkaraylik, adolat va insoniyat yuzasidan bu Vatanonalariga ta’lim beradigan maktablar ochib beraylik, Mana kelajagimiz. Saodat vabaxtiyorligimiz shul xotin- qizlar tarbiyasiga kelib teriladur”⁵³. Bu fikr ayollarningo‘zlaritomonidanhamqo‘llab-quvvatlanganedi:“Erkaklardanko‘proq,qizlaruchun latga-puttalar uchun isrof qiladurg’on so’mlarimizni din va dunyo uchunkerakli bo‘lgan tarbiya va ta’lim yo‘liga sarf qilsang va bu bilan birgina bizlaruchun tartiblik maktab ochib bersangiz tamanno qilurmiz,” -deb ular otalaridanso‘raganlar.Orenburgshahridagixotin-qizlaresa“Turkistonviloyatininggazetasi” orqali Davlat Dumasiga yuborgan arizalarida “Biz musulmoniya zaifalariuchuntamomiyodamizodhuquqlarinitalabqilgaysizlar!”–debdeputatlargamurojaat qilganlar. Lekin ko‘rib chiqilayotgan davrda Turkiston xotin-qizlariningo‘z huquqlarini himoya qilib, munosabat bildirishlari tabiiy hol bo‘lgan edi deb,aytibbo‘lmaydi.
Chunki xotin-qizlarga nisbatan bo‘lgan g’oyaviy munosabatda jadidlar ko‘pqarshilikkauchraganlar.Hattoki,“ziyolilar Shahar dumasivata’sismajlisigaayollardandelegatlaryuborishmasalasidadindorlarbilankurasholibboradi.Markazda chaqirilgan umummusulmon qurultoyida Ubaydulla Xo‘jayev Turkistonayollarini ozod qilish masalasini ko‘taradi,- deb,ma’lumot beradi Munavvarqorivadavometib,mahalliyziyolilarayollarniozodqilishuchunkurashgan”.–jadidlarningbumasaladaasosiyyo‘nalishiniifodalabberganXXasrboshidajadidlarTurkistondama’rifat,ilm-fan,madaniyatijtimoiy-iqtisodiyvasiyosiyjabhalardakurasholibbordilar.Ularmahalliyxalqniozodlikka,istiqlolga,mustaqillikuchunkurashgachorladilar.Shuyo‘ldamusulmonxotin-qizlarning



⁵³Фатҳиддинзода.З.Ҳуқукинисвон.СадоиТуркистон.1914.10декабр.
erkaklarbilantenghuquqdabo‘lishlari,Turkistonningjamoatishlaridaqatnashishlari g’oyalarini ilgari surdilar, shundagina Turkiston ravnaq etishi, rivojtopishini uqtirganlar. Buning uchun vaqtli matbuot sahifalarida maqolalar e’lonqilinib, Turkiston milliy demokratlari, taraqqiyparvarlari, ma’rifatlarvarlari xotin-qizlarning saylovlarda ishtirok etishlari,Turkistonning milliy ravnaqi, ijtimoiy-iqtisodiyvamadaniyrivojidaqatnashishlariniqo‘llabquvvatlashgachaqirdilar.
Demak, Turkiston ozodligi va mustaqilligi yo‘lida xotin-qizlarning madaniyvama’rifiyjarayonlardaishtirokettirishhamjadidlarninge’tiboridanchetdaqolmagan.Jadidmafkurasiilgarisurganayol,oila,jamiyatmasalalariumuminsoniymuammolarnihaletishgaqaratilganedi.
Ma’rifatchilik sohasida 1900-1916- yillarida jadidlar harakatida jamiyatningbarchatabaqalariningilg’orfikrlivakillariqatnashgan.BuharakatdabadavlatmulkdorkishilarSaidnosirMirjalilov,FayzullaXo‘jayev,Fo‘ladboyvachaZokirov,No‘shiravonYuvoshev,ObidjonMahmudov,AkobirShomansurov,Ziyoli-muallimvamaydasavdogarlar–Behbudiy,Munavvarqori,Avloniy,Abdusamatqori,HojiMuin,SiddiqiyAjziy,Hamza,Fitrat,AshuraliZohiriy,ruhoniylarvamuddarislar,ulamolar–SaidahmadVasliy,PirmuhammadA’lom,ShorahimdomlaInoyatov,SharifjonHoji,hunarmand-ishchilar–NizomiddinXo‘jayev,AbdullaBadriyyuksakfazilatko‘rsatdi.Ularba’zimasalalardamunozarali qarama-qarshi fikrlarga ega bo‘lsalardamuhim siyosiymasalalardayakdiledilar.
Turkiston jadidlarining otasi bo‘lgan Behbudiy millatning ko‘zini ochish ,asriy qullik iskanjasidan ozod etish , yo‘llarini , avvalo, xalq ma’naviy jihatlarinio‘stirishbilanbog’ladi.Birnchidan,diniy,vadunyoviybilimlarnimukammalo‘qitadiganyangijadidmaktablaritashkiletib,millatningkelajagibo‘lganfarzandlarnikomillikdarajasigako‘tarish.Ikkinchidan,jurnallartashkilqilibomma ongini oshirish, Uchinchidan, teatr turuppalari tashkil qilib, xalqning ba’ziyomonillatlarinifoshetib,madaniyoshirishni maqsad qilib oldi.
Behbudiybolatarbiyasidaoilaning,maktabningroliniko‘rsatarekan,ularningjismoniy,geginiktarbiyasigahame’tiborqaratmoqlozimekanligini
o‘qtiradi.Bundayqarashlarniuning“Hifzisihatoila”(oilaningsalomatliginisaqlash ) maqolasida bayon etadi. “Bolalarning yosh vaqtlaridan ishqiy g’azallaro‘qishlariga yo‘l qo‘ymaslik, kerak deydi. Ayniqsa, qizlar tarbiyasi haqida gapirib ,bunda o‘ta ehtiyotkorlik lozim deydi. O‘n to‘rt yoshga to‘lgan qizlarni bu vaqatdanihoyat diqqat bilan o‘tkarib, ularni zohiriy va botiniy va tarbiyalarini hifzi sihat vashariat taklifig’a muvofiq etmoqlari kerak. Bu holda qizlarni vujudini quvvatsizetadurgan har xiltaomlardan saqlab ham issiq liboslarni kiyg’izmoq kerak”.–deydio‘z maqolasida. Behbudiy to‘y – marakalarga ketadigan befoyda pullarga bolalarnihukumatmaktablarigaberib,bupuldantalabalarniMakkavaMadina,Misr,Istanbul va Rossiya dorilfunun va dorusanolarig’iga yuborilib, diniy , dunyoviy vazamonaviy odamlar yetishtirishniyoqlabchiqadi.
Mahmudxo‘jaBehbudiyzamonasiningbarchamuammolariustidaboshqotirarekan,undanqutulmoqyo‘llarinihamaxtaradi.Davrningmuhimmuammolaridanbirixotin–qizlarsavodimasalasiedi.Xotin-qizlarta’lim-tarbiyasi haqidagi fikrlar o‘sha davrning mashhur gazetasi “Turkiston viloyatininggazetasi”da1906-1910-yillardao‘zaksinitopgan.TarqqiyparvarziyolilarTurkistonkelajagionalarimizningsavodlibo‘lishibilanbog’liqhodisadebbaholadilar. Shuning uchun xotin –qizlar savodini oshirish, ularni maktablarga,doilmuallimlargatortishmasalalariko‘tarildi.Shundaymazmundagie’tiborgasazovor maqolalardan biri “Turkiston viloyatining gazetasi ” da Fayzulla imzosibilan“Xotunlarg’ailmlozim”–deganmaqoladur.Undamuallif:“Agarbizlarolima, muslimalar tarbiyasini ko‘rgan bo‘lsak, to norasida vaqtimizda aqlimizgaodobvarivojiislombirlashganbo‘lsa,qalbimizgajamiyatvadiyonathissio‘rnoshg’on bo‘lsa, bilmak va bildirmakni ma’nisidan xabarimiz bo‘lsa, qandayyaxshi edi, degan bir armon bilan yozadi. Lekin ming afsuski,onalarimiz savodsiz,ular “tarbiyaaftol”ni bilmaydilar. Buning uchun ularni eng avvalo, o‘quv-o‘qituvishlariga jalb etmoq lozim, deydi va bu masalada Turkistonning mashhur ulomasiMahmudxo‘jaafandidano‘zfikrlarinibildirishinikutamizdeb,maqolaniyakunlaydi.BehbudiyhamFayzullaafandigao‘zvaqtida javob yozadi.Ayollarning
bilim olishlari albattalozimligi haqidahadisi sharifdan “ilm olmoqqaintilish harbir musulmonvamuslimauchunhamqarzhamfarz”-deganhikmatnikeltiradi.
Ma’lumki,o‘shadavarda(XIXasroxiriXXasrboshlari)Turkistonnigxotin-qizlari asosan uydao‘tirar ,savodchiqarmoqliklari ham faqatotinoyilartomonidantashkiletilganuymaktablaridaamalgaoshirilaredi.Behbudiyning“Samarqand”gazetasida bosilgan “ Muslimalar uchun maktab ”sarlavhali maqolagae’tiborberadiganbo‘lsak,xotin-qizlarsavodxonligiyo‘lidaozmi-ko‘pmibirqanchaislohatlaramalga oshganigayanabirboramin bo‘lamiz.
Yana bir maqola muallifi Turkiyalik muallima Farziya Abdurashidovaningmaqolasida shunday ma’lumotlar keltirilgan. “Janobi haqning inoyati ila bu yilqizlarga xususiy maktab ochdik va bu yil martdan boshlab, boshlan’gich shubagaqizlarni qabul qila boshladik deb xabar beradi va ushbu maktabga xorijdan hamtalaba qizlar qabul qilinayotgani aytadi. Shu kungacha maktabga Rossiya, Misr,Hindistonkabimamlakatlardanko‘plabtalabgorkelganinibildiradi.Muallifmaqolasiso‘ngida“ushbuishdanmaqsadimizfoydabo‘lmay,faqatjamiyatibashariyatgaxizmatqilmoqvaolamiislomgatarbiyalivama’lumotlionalaryetishtirmoqdir” –deb maqolasini yakunlaydi. Turkistonlik barcha qizlarni ushbumaktabgao‘qishgataklifetadi.
Behbudiyningayollarniilmliqilishmasalasigahamijobiymunosabatdabo‘lganliginiyuqoridagifikrlardanhamanglaymiz.Shunihamqo‘shimchaqilishimizmumkinki,Behbudiyo‘zqiziParvinxonnidastlab,usulijadidda,so‘ngrafransuztilidano‘qituvchiyollab,ushbuilmnimukammalo‘rgatgan.Parvinxon ko‘p yillar Samarqand shahri yaqinidagi qishloqlarida yoshlarga shufanidandarsberadi.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, jadid ziyolilari xotin-qizlarningma’naviy salohiyatini oshirish uchun , avvalo, maktab ta’limini yo‘lga qo‘yish,ularga ta’lim berishda diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlarni o‘qitish,dunyo yangiliklaridan xabardor qilish uchun esa gazeta , jurnallar nashr ettirib,jahonmamlakatlaridagixotin-qizlarningqandayyutuqlargaerishayotganiniko‘rsatib,ularnio‘zhaq-huquqinitalabqilaoladigan,siyosiyerkinliklargaega
shaxsqilibtarbilashnio‘zoldigamaqsadqilibqo‘ydilar,zero,kelajakavlodningtarbiyasibirinchi navbatdashuxotin–qizlar qo‘lidaedi.

3.