O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

3.1. Karerning yillik yuk aylanmasi va jinslarning texnologik xususiyatlarini aniqlashda marksheyderlik ishi vazifalari.

Qalmoqir karyerida 2014-yilda jami 31 mln. m3 kon massasini qazib olish rejalashtirilgan boʻlib ushbu koʻrsatgich ruda va qoplama jinslar boʻyicha quyidagicha taqsimlangan:

- kon massasi boʻyicha 31 000 ming m3;
- qoplama jinslar boʻyicha 19400 ming m3;
- ruda qazib olish boʻyicha 30 000 ming t;
- ochish koeffitsiyenti 1.7 m3/m3
Bizga maʼlumki kon jinslarining kon texnologik xossalari uning qattiqligi, abrazivligi, burgʻulanuvchanligi, mustahkamligi va darzliklari kabilarni uz ichiga oladi.
Kon jinslarining mustahkamligi - professor M.M.Protodyakonov shkalasi buyicha baholanib, kon jinsining bir oʻqli siqishdagi vaqtinchalik qarshiligining 100 ga nisbati bilan oʻlchanib, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Kon jinsining qattiqligi – bu kon jinsiga tashqaridan qattiq jism kirishga qarshilik koʻrsatish qobiliyatidir. Kon jinsining qattiqligi Moos shkalasi boʻyicha baholanadi.

Kon jinsining abrazivligi - deb mashina yoki uskunalarning kon jinsi bilan kontaktlashayotgan yuzasining kon jinsi tomonidan yemirilishiga aytiladi. Kon jinsining abrazivligi xarakteristikasi L.I.Baran va A.V.Kunetsov shkalasi buyicha baholanadi.
Kon jinsining burgʻulanuvchanligi deb kon jinsiga kirayotgan burgʻulash instrumentiga kon jinsining qarshilik koʻrsatish qobiliyatiga aytiladi. Jinslarning burgʻulanuvchanligi burgʻulash tezligi (m/soat) bilan xarakterlanadi.
Kon jinsining portlovchanligi –kon jinsining portlash taʼsirida parchalanishga koʻrsatadigan qarshiligidir. Portlovchanlik – kon jinslarining portlovchanlik klassifikatsiyasi bilan xarakterlanadi.
Kon jinsining va kon massivining darzliligi - maʼlum oʻlchamli darzliklar, ularning oriyentatsiyasi va joylashish chastotalarining birlikdagi yigʻindisiga aytiladi. Darzlilik kon jinslari klassifikatsiyasi buyicha darzlilik darajasiga qarab planimetrik, fotoplanimetrik, seysmik va ekspress usullari bilan aniqlanadi.
Qalmoqir konidagi magmatik jinslar tarkibini kvars-porfir, granodiorit-porfir, sionit-porfir va diorit kabi kon jinslari tashkil qiladi. Metomorfik kon jinslari esa, asosan, ikkilamchi kvarsitlar va marmarlashgan magmatik jinslardan tashkil topgan.
Kondagi rudalar granodiorit porfirlar shtokining egzokontakt zonasida yertomir koʻrinishida joylashgan boʻlib, u sionitlar guruhi jinslari bilan alohida kichik (nuqtasimon) boʻlaklarga ajratilgan.
Ruda va kon jinslari massivi bir-biriga yaqin (zich) darzlar toʻri bilan katta va kichik bloklarga boʻlingan boʻlib, yoriqlar erigan minerallar bilan toʻlgan.
Kon jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti professor M.M. Protodyakonov shkalasi boʻyicha 6-10 dan 14 gacha oʻzgaradi. Sulfit rudalarining zichligi 2,6÷2,8 t/m3, kon jinslarining zichligi esa 2,4÷2,6 t/m3. Ruda va kon jinslarining koʻpchish koeffitsiyenti 1,5 ga teng.
Karyerda kon massasini tashish asosan temir yoʻl transportida, qisman esa avtotransport yordamida amalga oshiriladi. Bunda katta ilashish kuchiga ega boʻlgan elektrovozlar, yuk koʻtarish qobiliyati 105 tonnali dumpkarlar, 75, 90, 110, va 130, 220 tonnali BelAZ va TEREXS rusumli avtoagʻdargichlardan foydalaniladi.
Yuqorida keltirilgan koʻrsatgichlar mahsulot tannarxida transport xarajatlari 40-60% boʻlishini koʻrsatadi. Shu sababli ushbu dissertatsiyada kon massasini qazib olishda pogʻonalar balandligini oshirish bilan bir qatorda tashish masofasini ham qisqartirish hisobiga burgʻulash-portlatish ishalari samaradorligini oshirishga oid tadbirlar tavsiya etilad
3.2 Kon bortlari deformatsiyalarida marksheyderlik kuzatuv ishlarini tashkillashtirish.
Profil liniyalarda quyidagilar bajariladi.
a) gorizontal va vertikal tekisliklarda reperalarning siljish kattaligini aniqlash;
b) yer yuzasida va oʻyiq joy bermalaridagi yoriqlarning kengligi va uzunligini oʻlchash;
v) kon ishlarini texnologik operatsiyalar va ommaviy portlashlar amalga oshirilgan vaqtni koʻrsatgan holda qoʻshimcha tasvirga tushurish.
Asbob-uskunali kuzatuvlar quyidagi maqsadlar bilan oʻtkaziladi:
a) boshlangʻich va tayanch reperalarini tayanch geodeziya tarmogʻiga bogʻlash;
b) ishchi reperalarni boshglangʻich holatini aniqlash uchun boshlangʻich kuzatuvlarni amalga oshirish;
v) massivning bort oldi siljishi jarayoni holatini aniqlash uchun reperalar holati boʻyicha muntazam kuzatuvlarni oʻtkazish.
Boshlangʻich va tayanch reperalarini bogʻlash, triangulyatsiya yoki svetodalnomerlar liniyasi uzunligini oʻzgartirib, yopiq poligonometrik yurishlarni yotqizish yoʻli amalga oshiriladi. Yurishning nisbiy xatoligi 1:8000 dan, oʻlchangan burchaklarning oʻrtacha xatoligi esa 8" dan oshmasligi lozim.
Balandni bogʻlash geodezik tarmoq punktidan geometrik nivelirlash yoʻli bilan “bashmaklar” yordamida amalga oshiriladi. ∆h toʻgʻri va teskari yurishdagi xatolik oshmasligi kerak.
L — yurish uzunligi (bitta yoʻnalishda), km
Qoʻndalang liniyalarda boshlangʻich kuzatuv quyidagilardan tashkil topgan:
a) koʻndalang liniyalar reperalarini nivelirlash;
b) reperalar orasidagi masofani oʻlchash;
v) profil joylashgan uchastkadagi yoriqlarni tasvirga olish.
Har bir koʻndalang kesimli liniyalarda reperalarning boshlangʻich holatini aniqlash uchun 3-5 kunlik interval bilan ikkita mustaqil oʻlchash qismlari bajariladi.
15° gacha qiyalik burchak ostida koʻndalang kesimli liniyalar boʻyicha reperalarni nivelirlash geometrik usulda, qiya uchastkalarda esa – trigonomnhtrik usulda amalga oshiriladi.
Reperalar orasidagi uzunlikni oʻlchash nivelirlash bilan bir xil vaqtda amalga oshiriladi.
Koʻndalang kesilgan liniyalarni nivelirlash toʻgʻri va teskari yoʻnalishlarda rekalarni ikkita shkalasi boʻyicha repera boʻylab oʻtkaziladi, toʻgʻri va teskari yurishda bogʻlanmaslik ƒdop = ±10·√L, mm. yoki ƒdop = ±2.6·√p, mm, dan oshmasligi kerak. Bu yerda:
L — bittayoʻnalishdayurishuzunligi, km;
n — yurishdastansiyalarsoni. Qoʻshnireperalarorasidagikoʻtarilishfarqi 5 mm dan oshmasligikerak.
Kuzatishningxarbirseriyasidareperalarninivelirlashikkikarrateskarivatoʻgʻriyoʻnalishidaamalgaoshiriladi. Nivelirlash 2-3 m dan koʻpboʻlmaganogʻishbilanbogʻlovchireperalarorasidagioʻrtaliqdanbajariladi. Asbobdanreykagachaboʻlganmasofa 50 m dan oshmasligikerak. Reykalarbevositareperalargaoʻrnatilishilozim.
Reperalarorasidagimasofanioʻlchashkomparirlanganpoʻlatruletkalar, oʻlchovsimlariyokisvetodalnomerlaryordamidaamalgaoshiriladi. Yashirinmarkazniolibchiqishqattiqyokishnurlishoqulyordamidaamalgaoshiriladi.
Uzunliknioʻlchashdoimiytaranglikda (100 N) boʻlgan, dinamometrnazoratqiladigantaroziorqaliamalgaoshiriladi, va har oʻlchashintervalida 1°S aniqlikdagihavoxaroratianiqlanadi.
Uzungliknioʻlchashtoʻgʻrivateskariyoʻnalishdaikkimarotabaoʻtkazilishikerak. reperalarorasidagiuzunliknioʻlchashsxemasi 5.1.rasmdakeltiriboʻtilgan.
Trigonometriknivelirlashqiyalikyuzasiningkattaburchakliuchastkalaridajoylashgankoʻndalangkesimliliniyalardagireperalarorasidagivaturlioʻyiqjoylarmaydonlaridajoylashganreperalarorasidagigorizontalholatvakoʻtarilishlarnianiqlashuchunamalgaoshiriladi. Bundaburchaklioʻlchashlar 3-5" vertikalburchaklarnioʻlchashdaoʻrtachakvadratikxatoliginitaʼminlovchiteodolitlarorqali, chiziqlioʻlchashlaresa – svetodalnomerlarorqalibajariladi (ruletkabilanchiziqlioʻlchashdakattaxatolaritufaylifaoloʻpirilishlardagikoʻchishningkattaqiymatininazoratqilishgatavsiyaetilishimumkin).
Svetodalnomerdanfoydalanib, trigonometrlinivelirlashdareperalarorasidagimasofasvetodalnomerningishlashdiapazoninivareperalarorasidagikoʻrinishsharoitinianiqlovchikattaqiymatgayetishimumkin. 150—200 m dan balandmasofadatrigonometriknivelirlashaniqligigavertikalrefraksiyakattataʼsirkoʻrsatadi.
6- rasm. Qattiqshoqunvatirgakdastgohdanfoydalanganholda interval uzunliginioʻlchashsxemasi: 1 — ruletka; 2 — yuknimahkamlashuchun sim; 3 — yuk; 4 — ruletkauchunbabina; 5 — Dastaklitirgakdastgoh (6) vasuriluvchitirgakliqattiqshoqul (7), 8 — qattiqshoqullar; 9 — yukli sim uchunblok.
7- rasm. Vizirnuriuchunnisbatanbirxilsharoitnitaʼminlovchimasofanioʻlchashsxemasi.
Vertikalrefraksiyataʼsirinikamaytirishningasosiyusullari:
— vertikalburchaklarniikkitomonlamaoʻlchash;
— taxminanbirhilsharoitdagiikkalayoʻnalishorasidagikoʻtarilishnianiqlash, 7- rasmgaqaralsin;
— refraksiyaning minimal taʼsirinitaʼminlaydiganrefraksiyani minimal trigonometriknivelirlashdaoʻlchanadiganintervallarnitanlash
Ikkitomonlamatrigonometriknivelerlashdagorizontalholatvakoʻtarilishnianiqlashdagixatolikquyidagiformulalarboʻyichaaniqlanadi:
D — nuqtalarorasidaqiyamasofa, m
δ — liniyaningqiyalikburchagi, gradus;
R — yerningoʻrtacharadiusi, m; ρ“ = 206265;
mD, mδ, mi — vertikalburchakvaasbobuzunligimasofasiningoʻzigamosoʻlchovxatoligi. ρ”-206265;
mΔk — mΔk = +0,5ga teng deb qabulqilingantoʻgʻrivateskarioʻlchashdarefraksiyakoeffitsiyentlaribirxilboʻlmasligioqibatiyuzagakelganxatoliktaxminanbirxilsharoitdagi D. oqimnivizirnuribilanoʻlchashuchun 7-rasmda keltirilgansxemaboʻyichabajarish talab etiladi. Oʻlchashdasvetodalnomervateodolitqaramaqarshiborning A nuqtasigaoʻrnatiladi. Har xiloʻyiqjoydajoylashgan 1 – 5 reperalariboʻyichaketma - ketqiyalikmasofasivaqiyalikburchagioʻlchabboriladi.
Koʻndalangliniyareperalariorasidagiortiqchalikquyidagiformulalarboʻyichaaniqlanadi:
Bundayholatdaasbobbalandliginioʻlchashnivelirlashxatoligianiqligigataʼsiroʻtkazishigayoʻlqoʻymaydivavertikalrefraksiyataʼsirinikamaytiradi, chunkivizirnurlariningoʻtishsharoitiqoʻshnioʻyiqjoylarbilandeyarlibirxilva mΔk kattaligi 0,1-0,2 gateng deb qabulqilishimumkin.
Nomaʼlumkattaliknitopishdagixatoquyidagiformulalarorqalianiqlanadi:
Trigonometriknivelirlashdakoʻndalangkesimliliniyalarboʻylabsvetodalnomerbilanoʻlchanganmasofanioʻlchashxatoligi, refraksiyataʼsirivavertikalburchaklarnioʻlchashxatoligixisobigaortadi, tomonlarninguzunligikamayishioqibatidaesaqarorgohlarsoniortadi, vabujudauzoqdagireperalarxolatiningxatoligiortishigaolibkeladi. Shuninguchunenguzoqdagireperaning minimal xatoliginitaʼminlovchitrigonometriknivelirlashda optimal masofa mv = 3 mm da 150 m gava mv — 10 mm da 250—300 m teng.
Koʻndalangkesmaliliniyalarnitrigonometriknivelirlashsxemasinikuzatishninganiqsharoitlaridan, vaaynan har xiloʻyiqjoylardajoylashganreperalarorasidagikoʻzbilankoʻraolishsharoitidanvareperalarningholatinianiqlashdagi minimal hatoliklarnitaʼminlashidankelibchiqibtanlash talab etiladi.
Trigonometriknivelirlashnivertikalburchaklarnioʻlchashuchunmoʻljallanganqurulmasiyoʻqsvetodalnomerlardanfoydalanibbajarishda, quyidagitrigonometriknivelirlashsxemasiboʻlishimumkin:
— vertikalburchaklarvauzunliklarnimustaqiloʻlchashbilan;
— burchaklivachiziqlioʻlchashlarniketma – ketbajarishbilan;
— qiyaliklaruzunligivaburchaginibirvaqtningoʻzidaoʻlchashbilan.
Svetodalnomeryordamidaburchakvachiziqlioʻlchashlarniqismlargaboʻlibamalgaoshiribtrigonometriknivelirlashdaicbalandlikdagi A nuqtaostidaoʻrnatilgan D dan V qaytragichnuqtasigachaboʻlganmasofaoʻlchanadi, Vcqaytargichinioʻrnatishbalandligi. Z zenitmasofasiniyokiqiyalikburchaginioʻlchashiteodolitiningbutunliyboshqabalandlikdava Vt signalidaamalgaoshiriladi.
8-расм. Бурчак ва чизиқли ўлчашларни бажаришда геометрик элементларнинг ўзаро боғланиши

9- rasm. Burchakli va chiziqli oʻlchashlar bir vaqtning oʻzida amalga oshirilganda geometrik elementlarning oʻzaro taʼsiri.
Gorizontal holatini va A va V nuqtalar orasidagi masofa ortishini hisoblash uchun oʻlchanadigan masofani vizir teodolit nuriga olib kelish yoki aksini qilish kerak.
Har ikkala holatda ham, oldndan yordamchi h kattalikni aniqlash kerak (8-rasmga qaralsin):
h = is– iT – (Vs – VT),
Oʻlchanadigan uzunlikni zenit masofasigacha yetkazish uchun tuzatish:

Tuzatish uzunligiga zenit masofani keltirish uchun quyidagi formulalarni bittadan hisoblash lozim:

Bu yerda ρ" = 206265.
Tuzatish belgisi h kattaligi belgisi bilan aniqlanadi.
Kuzatishning chiziqli va burchakli oʻlchashini ketma-ket bajarish bilan trigonometrik nivelirlash quyidagi tartibda bajariladi. Oʻlchash oʻtkazilayotgan nuqtada svetodalnomer oʻrnatiladi va liniyaning boshqa uchida joylashgan qaytargichgacha boʻlgan masofa oʻlchanadi. Shundan soʻng svetodalnomer taglikdan ehtiyotkorlik bilan yechiladi va uning joyiga yaʼni, qaytargich markazining Z masofasiga teodolit oʻrnatiladi. Chunki vc = VT = V boʻlsa, formula (5.8) quyidagi koʻrinishda boʻladi:
h = ic– iT,
Svetodalnomer bilan uzunlikni va teodolit bilan qiyalik burchagini bir vaqtda oʻlchaganda, (9- rasm) sxema qoʻllanishi mumkin.
l reperasi ostida l-i intervalini teodolit markazlashtiradi. Intervallar chetdagi reperalar orasidagi yoʻnalishdan β = 90° burchak qoldiriladi va 50—70 sm masofaga Sʻ nuqtasi mahkamlanadi va unga svetodalnomer oʻrnatiladi. d va h kattaliklari aniqlanadi. Shundan soʻng har bitta reperaga svetodalnomer bilan D masofa, teodolit bilan esa, Z zenit masofa va ordinatometr boʻyicha chetdagi reperalar orasidagi yoʻnalishdan reperalarning koʻndalang ogʻirishi oʻlchanadi. Ordinatometr bevosita qaytargichga oʻrnatiladi.
Koʻndalang kkesimli liniyaning stvoriga keltirilgan va koʻtarilgan gorizontal holat quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi:

d = d^в +e; e — створнинг бошқа томонидан С ваО нуқталарининг жойлашувида мусбат катталиги; акс ҳолларда – манфий, 9- расмга қаралсин.

∆Z tuzatish kattaligi e/D≥ 1:300 da 1" dan oshmaydi va uni beeʼtibor qoldirish mumkin. Agar vizir teodolit va svetodalnomer balandligini h kattalikka siljitilsa, yaʼni nasadli qattiq shoqulni markazlash uchun foydalanilsa, (5.11) va (5.12) formulalari sezilarli darajada soddalashadi va quyidagi koʻrinishga keladi:

, bu yerda:

Vt — qattiq tik qoya balandligi, m.
Tayanch reperalarga nisbatan holatni aniqlashning oʻrtacha kvadrat xatoligi quyidagilaardan oshmasligi lozim:
a) geometrik nivelirlashda vertikal tekislik
mh = ±6√L;
b) gorizontal tekislikda

, bu yerda:

L — ishchi reperadan yaqin oradagi tayanch reperagacha km da boʻlgan masofa.
Trigonometrik nivelirlash uchastkalarda oʻrtacha kvadrat xatolik formulalar boʻyicha hisoblanadi.