O’zbekiston respublikasi oliy va wrta maxsus talim vaziRLİGİ berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Download 394.54 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Grek unsur elementlari.
- Grek atomistikasi.
|
O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA WRTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ BERDOQ NOMİDAGİ QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ KİMYO TARİXİ FANİDAN MARUZALAR TUPLAMİ
Bakalavriat: 5440400 – kimё
Kimё kafedrasi
Tuzuvchilar: k.f.d., professor K.Uteniyazov, k.f.n., dotsent B.Bektursınov, assistent B.Xodjaniyazov
NUKUS – 2008 y.
2
Bundan ming-ming yillar oldin inson birinchi marta suniy meh’nat qurolini yaratdi. U toshning qirralarini wtkirlab, unga kerakli shakl berdi, yani u toshga ishlov berishni wrgandi. Ёg’och taёqchaga wtkirlangan toshni mah’kamladi. Shunday qilib, inson birinchi tosh boltani yasadi. Ammo toshga ishlov berilgan bwlsada, u toshligiga, ёg’och esa ёg’ochligicha qolar edi. Tabiatda bwlib turadigan chaqmoq chaqqanida wrmonni ёndirardi, daraxtlar ёnib bitgach, ёng’in bwlgan joydan inson kulga duch kelardi. Shirin tamli sharbat achirdi va uni ichgan inson g’alati bir tarzda tetiklanar edi. U endi, bazida narsalarning tabiati olov tasirida wzgarishini fah’mlay boshladi. Xozirgi kunda biz bilamizki, bu h’odisalar – moddalarning kimёviy wzgarishi natijasida sodir bwladi. Ular kimё deb atalgan fanning predmetini tashkil etadi. İnson olov ёqish, uni wchirmay saqlab turishni wrganganidanoq ayrim moddalarning kimёviy wzgarishini amalga oshiradigan bwldi. Bu wzgarishlar ёnish ёki ёnish paytida ajralib chiqadigan issiqlik natijasida sodir bwlganligini angladi. İnson olovda parrandani pishirishni wrgandi va u pishgandan keyin uning rangi, tami wzgarib yumshoq bwlib qolishini fah’mladi. U loydan yasalgan buyumlarni pishirdi, pishirgandan swng esa mustah’kam bwlishini fah’mladi. İnson olovni qumli erda ёqqanida, kulning ichidan yumaloq shisha zarrachalarini kwrdi. Oldiniga inson atrofida uchraydigan narsalar – tosh, ёg’och va suyak, h’ayvonlarning terisidan foydalandi. Ular orasida eng qattig’i – tosh edi. Wsha wtib ketgan ilk davrni bizga ibtidoiy odamlarning tosh quroli eslatadi. Shuning uchun bu davr tosh davri deb aytiladi. Eramizdan avvalgi 8000 yilga yaqin ovqat topish usuli tubdan wzgarganda, insoniyat h’ali tosh asrida edi. Oldiniga inson ov qilib ovqat topishni, keyin esa h’ayvonlarni qwlga wrgatib, g’amxwrlik qilishni wrgandi. U endi wsimliklarni wstirishni h’am wrgandi. Chorvachilik va deh’qonchilikning rivojlanishi bilan inson oziq-ovqat mah’sulotlarini g’amlashni wrgandi. Asta-sekin er ah’olisi h’am kwpayib boraverdi. Deh’qonchilik bilan shug’ullangan inson endi bir joyda qolib, yashashga majbur edi. Shu tariqa doimiy manzilgoh’lar va birinchi shah’arlar paydo bwldi. Shundan tsivilizatsiya (bu swzning wzi lotincha civitas-shah’ar swzidan olingan) boshlandi. İlk tsivilizatsiya davrining birinchi ikki ming yilligida tosh, oldingidek meh’nat qurollarini tayёrlaydigan asosiy h’om ashё bwlib qolaverdi, ammo unga ishlov berish usuli ancha takomillashdi. İnson toshga ishlov berishni bilishi, yangi tosh asri, yani neolit davri uchun wziga xos xususiyatdir. Kulolchilik ishlari ancha takomillashdi. Neolit madaniyati, uzoq va yaqin Sharqning markaziy viloyatlaridan asta-sekin ёyilib, Evropa qitasiga etib bordi. Eramizdan avvalgi 4000 yilga kelib, keyingi wzgarishlar – inson juda noёb h’ususiyatlarga ega bwlgan yangi materiallarni wzlashtiradigan davr keldi. Biz bu materiallarni metallar deb aytamiz, balki grekcha «izlash» swzidan olingandir. 3
kerak, chunki yaltiroqlilik bilan jilolanaёtgan qizg’ish mis va sarg’ish oltinga etibor bermaslik mumkin emas edi.
Oldingi metallar, rangli toshlar ёki sadaf rangli dengiz chig’anoqlari kabi, faqat taqinchoq sifatida ishlatilar edi. Ammo tez orada metallar boshqa barcha taqinchoqlardan foydaliligi bilan farq qilishi aniq bwldi. Tosh kuchli zarbadan qum bwlib sochiladi, ёg’och va suyak esa ёriladi, metall bwlagi esa zarb bilan urilganda kerakli shaklni oladi. Metallarning bu (bolg’alanuvchanlik) h’ossasi tasodifan aniqlandi. İnson metallarning bolg’alanuvchanligini bilganidan keyin, tez orada tabiiy (sof) metallardan turli xil bezaklar yasay boshladi.
İnson misga ishlov berar ekan, toshga nisbatan misdan nayza uchun uchlik tayёrlash osonligiga va misdan tayёrlangan uchliklar toshdan yasalganiga qaraganda asta-sekin wtmaslanib qolishiga ah’amiyat berdi. Bundan tashqari, wtmaslashgan mis uchlikni wtkirlash ancha oson va tez qilish mumkin edi. Biroq mis kam uchrardi, uni topish esa oson emas edi, shuning uchun mis uzoq vaqt bezak tayёrlashdagina xom ashё bwlib h’izmat qildi.
Biroq, vaqt wtishi bilan mis malum bir turdagi toshdan olinishi mumkinligi va toza tabiiy misga nisbatan bunday toshlarni topish osonroq ekanligi aniqlandi. Bu kashfiёt qachon va qanday qilinganligini biz siz bilan bilmaymiz va balki bu bir umr sirligicha qolib ketadi.
Ammo bu qanday sodir bwlganini tasavvur qilishimiz mumkin. Tarkibida qandaydir h’avo rangli aralashma toshlar bwlgan erda, wsaёtgan wrmon ёngan. Ёngan joyga kelgan odamlar kulda yaltirab turgan mis zarrachalariga duch kelgan va ulardan biri, mana shu h’avo rangli toshlardan gulxanda ёqib, mis olish mumkin, deb wylab topgan. Balki inson shu fikrga kelishdan oldin ёng’indan keyin qolgan mis zarrachalariga kwp martalab duch kelgandir.
Eramizdan avvalgi 4000 yilga yaqin Sinay yarim oroli ёki Shumyaraning (h’ozirgi İroq teritoriyasi) tog’li viloyatlarida, balki bir vaqtning wzida ikkala viloyatda, madandan mis olish mumkinligi qatiy aniqlangan. Shundaymi ёki shunday emasmi, biroq shu davrdan boshlab, mis meh’nat quroli, uy-rwzg’or buyumlari va h’.k. yasaladigan h’om ashё bwlib qoldi. Misr xududida joylashgan qabrdan topilgan mis tova eramizdan avvalgi 3200 yilga tegishli ekanligi aniqlandi. Eramizdan avval 3000 yilga kelib esa, misga nisbatan qattiq bwlgan metall - mis va qalay qotishmasi – bronzani ishlab chiqara boshlashdi. Albatta bu h’am tasodifan rwy bergan. Balki, kimdir tasodifan, mis rudasi bilan birga qalay rudasini olvga qwyib qizdirgandir. Bronzadan tayёrlangan meh’nat qurollari eramizdan avvalgi 3000 yillarda XXX asrda boshqargan firavn İtetining qabridan topilgan. Eramizdan avvalgi 2000 yilga kelib, bronzadan qurol va aslah’alar tayёrlash keng qwllanila boshlandi.
Bronza asrida sodir bwlgan eng katta h’odisa Troya urushi h’isoblanadi. Usha davrning jangchilari bronzadan yasalgan yarog’ – aslah’a, kiyimlar va uchi bronzadan yasalgan irg’itiladigan wq bilan qurollangandilar. Bunday qurol va aslah’a bilan taminlanmagan jangchi jangda wlishi muqarrar edi. Shuning uchun, bunday qurol va aslah’alarni yasaydigan temirchi-ustalar aloh’ida h’urmatga sazovor edi. Xatto grek xudolarining h’am wzining temirchi-ustasi bor edi. Uni
4 chwloq Gefest deb atashar edi. Tasodif emaski, shuning uchun h’am evropaliklarning familiyalari orasida, asosini «temirchi» swzi tashkil etgan familiyalar keng tarqalgan.
İnson ongiga yana bir karra yangicha fikrlar kela boshladi. Bronza davrining odamlari bronzaga nisbatan ancha qattiq bwlgan metall-temirning mavjudligini bilishdi. Oldiniga temir juda noёb va qimmatbah’o metall bwlib h’isoblanardi, chunki bu meteorit bwlaklari edi. Temirni, misni olgandek, ruda toshlaridan olib bwlmaydigandek edi. Gap shundaki, tarkibida temir bwlgan rudada temir, tarkibida mis bwlgan rudaga nisbatan mustah’kam bog’langan. Gulxanda temir rudasidagi temirni ajratib bwlmaydi, buning uchun ancha «issiq olov» kerak edi.
Temirni eritish sanati eramizdan avvalgi taxminan 1500 yilda kashf etildi. Aniqlanishicha, zarur bwlgan «issiq olov» ni, agarda ёnib turgan kwmirdan h’avo puflab wtkazilsa, ёg’och kwmiri berishi mumkin edi. Birinchi bwlib xettlar (kichik Osiёda yashovchi xalqlardan biri) temirdan keng foydalana boshlashdi. Temirga boy bwlgan tog’li viloyatning vorisi bwlgan xett xoni (eramizdan avvalgi 1280 yilda) ning xatida temir ishlab chiqarish h’aqida aniq aytilgan.
Toza temir uncha qattiq emas. Biroq uni eritish jaraёnida temir ёg’och kwmiridan wziga karbonni yutib oladi va natijada pwlat deb aytiladigan karbon va temir qotishmasining yuza qatlami h’osil bwladi. Bu qotishma eng mustah’kam bronzadan h’am qattiqroqdir va undan tayёrlangan uchlik esa uzoq vaqt wtkir bwlib turadi. Pwlat ishlab chiqarish metallurgiyaning rivojlanishi tarixida h’amda jamiyatning rivojlanishi tarixida burilish yasadi. Temir asri boshlandi.
Temir (pwlat) qurollar bilan qurollangan doriylar eramizdan avvalgi 1100 yilda Bolqon yarim oroliga bostirib kirib, mikenlik greklarni tor-mor qilishdi. Mikenlik greklar ancha tsivilizatsiyalashgan xalq edi, ammo ularda h’ali pwlat ywq edi va ular bronzadan yasalgan qurollar bilan qurollangan edi. Greklarning bir qismi Xanaanga kirib keldi va wzlari bilan temirdan yasalgan qurollarni olib kelishdi. Bu wsha «Tavrot»da kwp matra tilga olingan filistimlyanlar edi. Evreylar temirdan yasalgan qurollarga (bu esa Saul xoni davrida sodir bwlgan) ega bwlmas ekan, ular kuchsiz h’isoblanardi.
Ossuriya armiyasi yuqori sifatli temir qurollar bilan qurollangan birinchi armiya edi. Bunday qurollangan ossuriyaliklar kwpgina qwshni xalqlarni wzlariga bwysundirib, eramizdan avvalgi 900 yilga kelib qudratli davlatga asos solishdi.
Kadimgi grek filosofiyasining gullab-yashnashida amaliy ximiyada erishilgan yutuqlarning ah’amiyati kattadir. Misr ustalari metall h’amda bwёq ishlab chiqarish bilan shug’ullanganlar. Ular murdalarni mumiёlashni wrgangan edilar. Nazariyalardan biriga muvofiq, khemeia swzi Misrning qadimgi nomi- Kham (ingliz tilidan tarjima qilinganda Ham ga aylangan) dan kelib chiqqan. Shunday qilib, u «misr sanati» ni bildiradi. Biroq h’ozirgi vaqtda ancha zamonaviylashgan, boshqacha tushuntirish mavjud. Tah’min qilinishicha, γηµέία swzi grekcha χυµόs - wsimlik suvi swzidan kelib chiqqan, yani khemeia - bu «suv ajratishi sanati»dir. Yuqorida aytilgan suv, suyuqlangan metall h’am bwlishi mumkin, shuning uchun khemeia «metallurgiya sanati»ni ifodalashi mumkin.
5 Biroq khemeia swzining kelib chiqishi qanday bwlishidan qatiy nazar, u bizning «kimё»ning ajdodidir. Grek unsur elementlari. Eramizdan avvalgi 600 yilga kelib tabiiyki, greklarning ilmiy qarashlari kwpgina keyingi ilmiy kashfiёtlarning yaratilishiga olib kelgan. Koinotning tabiati va uni tashkil qilgan narsalarning tuzilishiga etibor berdilar. Grek olimlari, yani «faylasuflar»ni (donolikni yaxshi kwruvchilar) u ёki bu moddalarni olish ёki ularni amalda ishlatish usullari qiziqtirmas edi, ularni asosan moddalar va jaraёnlarning moh’iyati qiziqtirar edi. Ular “nimaga?” degan savolga javob izlashardi. Boshqacha swz bilan aytganda, qadimgi greklar, bugungi kunda
boshlagan edilar.
Bu nazariya Fales (eramizdan avvalgi 640-546) dan boshlanadi. Fales grek faylasufi bwlgan. U Miletda, Kichik Osiёning g’arbiy qirg’og’i İoniya (h’ozirgi Turkiyaning joyida) da yashagan. Fales wziga quyidagi savolni bergan bwlishi mumkin? Agar h’avorang tosh (azurit) qizil misga aylanganidek, bir modda boshqa bir moddaga aylana olsa, u h’olda moddaning asl tabiati qanday bwladi? Bu modda toshmi ёki mismi, ёki u h’am bu h’am emasmi? Xar qanday modda h’am boshqa moddaga aylana oladimi (h’ech bwlmaganda asta-sekin), agarda h’ar qanday modda boshqa moddaga wta olsa, unda barcha moddalar asosiy bitta moddaning turli xil kwrinishi emasmikan?
Oxirgi savolga Falesning aniq javobi bor edi, yani uning fikriga kwra, bizni wrab turgan olamning tasviriga aniqlik kiritish mumkin edi. Endi bu boshlang’ich modda edi, yani element qanday kwrinishda bwlishi mumkinligini aniqlash kerak edi. Fales
bu element (boshlang’ich modda) - suv bwlishi kerak, deb aytgan edi. Suv quruqlikni wrab turadi, h’avoni bug’ bilan twyintiradi, er qaridan buloqlar va darёlar bwlib chiqadi, demak - suvsiz h’aёtning wzi bwlmaydi. Fales Erni, yarim sfera shaklidagi osmon qopqog’i bilan qoplangan, cheksiz suv okeanida suzaёtgan tekis disk shaklida bwladi, deb tasavvur qilgan.
Keyingi yuz yillikda astronomlar; osmon - yarimsfera emas, balki sferadir va Er h’am sfera shaklida bwlib, osmon sferasidagi bwshliqning markazida osilib turibdi, degan xulosaga kela boshlashdi.
Kadimgi greklar vakuum (mutloq bwshliq) ning mavjut ekanligini tasavvur qilisha olmadi va shuning uchun h’am, ular osilib turgan Er va olisdagi osmonning wrtasida bwshliq bwlishiga ishonishmas edi.
İnson olib borgan kuzatishlarga kwra, er bilan osmonning wrtasidagi bwshliqning bir qismi h’avo bilan twlgan ekan, demak h’avo h’amma joyda mavjud, deb faraz qilish mumkin. Balki mana shunday fikrlar natijasida Miletlik qadimgi grek faylasofi Anaksimen (eramizdan avvalgi 585-525y.). Koinotning asosini – h’avo tashkil qiladi, degan xulosaga kelgandir. Anaksimen, Koinotning markaziga qarab ywnalgan h’avo, ancha zich va qattiq bwlgan moddalarning turli xil kwrinishlari – suv va erni h’osil qilib siqiladi, deb tasavvur qilgan. Milet bilan qwshni bwlgan Efes shah’ridan bwlgan boshqa bir qadimgi grek faylasufi Geraklit (540-475y. eramizdan avvalgi) bu savolga boshqacha ёndoshdi. Agar Koinot wzgarishga moil bwlsa, deb fikrladi u, unda boshlang’ich modda izlashni
6 substantsiyani izlash bilan bog’lash kerak, substantsiya uchun wzgarish ancha xarakterlidir. Geraklit, bunday substantsiya - doimo wzgaruvchi va h’amma narsani wzgartiruvchi olov bwlishi kerak, deb tah’min qildi.
Anaksimen davrida forslar İoniya darёsining qirg’oqlarini bostirib olishdi. Forslarning h’ukmronligidan ozod bwlish uchun greklar qwzg’olon kwtarishdi, ammo qwzg’olon bostirildi. Bu qwzg’olondan keyin forslarning greklarga nisbatan bwlgan nafrati va zulmi yanada oshdi, bu esa fanning rivojlanishiga albatta wz tasirini kwrsatdi. Forslardan qutilish uchun endi ioniyaliklar g’arbga qarab qochishdi. Eramizdan avvalgi 529 yilda wz yurtini Samos va Pifagor (er. av. 532- 497 y. ga yaqin) h’am tashlab ketishga majbur bwlishdi. Ular filosofiya maktabiga asos solgan janubiy İtaliyaga ketishdi.
Agrikentda yashagan grek faylasufi Empedokl (er.av. 490-430) h’am Pifagor qarashlarining tarafdorlaridan bwlgan. U h’am olam paydo bwlishining asosida qaysi modda ёtadi, degan savol ustida ancha wylandi. İoniyaliklarning h’ech bir nuqtai-nazarini u maqul kwrmadi. Nega olamning asosi bitta modda bwlishi kerak? Nima uchun twrtta emas, yani boshlang’ich modda Geraklitning olovi, Aneksimen h’avosi, Falesning suvi va boshlang’ich modda qatoriga Empedoklning wzi kiritgan er mavjud bwla olmaydi?
Twrtta boshlang’ich modda mavjudligi h’aqidagi Empedoklning tasavvurini Stagiralik ulug’ qadimgi grek faylasufi Aristotel h’am qwllab-quvvatladi. Aristotel twrtta unsur–elementni material substantsiya emas, balki bor-ywg’i malum bir sifat belgilari – issiqlik, sovuq, quruqlik va namni tashuvchilar, deb h’isoblar edi. Unsur-elementlarning h’ar biri ikkitadan xossaga egadir. Aristotel sxemasida twrtta kombinatsiya: olov – issiq va quruq, h’avo - issiq va nam, er - sovuq va quruq, suv - sovuq va namga ajratilgan edi.
Aristotel yana bitta muh’im qadam qwydi. U h’ar bir element wziga xos tabiiy sifati bilan xarakterlidir, deb tariflagan. Masalan, olov – kwtariladi, er esa pastga tushadi. Biroq osmon jismlarining xossalari erda paydo bwlgan h’ar qanday moddaning xossalaridan farq qiladi. Tushmasdan va kwtarilmasdan osmon jismlari, Erning atrofida doimo aylanib turgandek kwrinadi.
Shunday qilib, Aristotel koinot «beshinchi element»dan iborat ekanligini isbotlashga urindi. Bu elementni u efir («yarqiramoq» degan manoni bildiradigan swzdan olingan, chunki yaltirash - koinot jismlariga xos bwlgan xususiyatdir) deb nomladi. Koinot wzgarmas bwlib kwringanidek, Aristotel, efir erdagi twrtta mukammal bwlmagan elementlardan mukammalligi, tugamasligi va mutlaqo alo ekanligi bilan xarakterlidir.
Twrt unsur-elementlar h’aqidagi tasavvur insonlarning ongida ikki ming yillik vaqt davomida h’ukmronlik qildi, va nih’oyat undan fan yuz wgirdi. «Beshinchi element»ga kelsak, h’ozirgi kungacha biror narsaning eng sof va eng kontsentrlangan formasini «kvintessentsiya» deb aytamiz.
Grek faylasuflarini yana boshqa bir masala, yani materiyaning bwlinishi h’aqidagi masala wylantirar edi. Wrtasidan bwlingan ёki kukun h’olatigacha maydalangan tosh, h’ar bir zarrachasini yanada kichik zarrachalarga ajratganida toshligicha qoladiku! Bunday bwlinishning chegarasi bormi? degan savol qiziqtirardi. 7
İoniyalik Levkipp (er.av. 500-440 y. yaqin) birinchi bwlib, qanchalik kichik bwlmasin, materiyaning h’ar bir qismini yanada kichik zarrachalarga bwlish mumkinmi? degan savolga javob izlardi. Levkipp, bunday bwlish natijasida, shunday kichik zarrachani h’osil qilish mumkinki, oqibatda uni yanada mayda zarrachalarga bwlishi mumkin bwlmay qoladi, deb h’isoblagan.
Levkippning shogirdi Abderalik Demokrit (er. av. 470-360 y. yaqin) ustozining bu fikrini yanada rivojlantirdi. U mana shu kichik zarrachalarni atomos- «bwlinmas» deb nomladi va bu terminni biz h’am qabul qilganmiz. Materiya kichik zarrachalardan tuzilgan va materiyaning bwlinishi malum bir chegaragacha davom etishi mumkin, degan qarashlar atomistika, yani atomistik nazariya deb ataladi.
Demokritgacha, h’ar bir elementning atomi wziga xos shakl va h’ajmga ega va elementlarning xossalaridagi farq aynan shu bilan tushuntiriladigandek edi. Biz kwrib, h’is qiladigan real jismlar, turli xil elementlar atomlarining birikmasidir, va bu birikmaning tabiatini wzgartirib, bir jismni boshqa bir jismga aylantirish mumkin.
Bularning h’ammasi zamonaviydek yangraydi, biroq Demokrit wz nazariyasini tajriba ywli bilan mustah’kamlamagan. Kadimgi grek faylasuflari umuman tajribalar wtkazishmagan, ular h’aqiqatni bah’s-munozaralarda, “ilk sabablar” dan kelib chiqib izlashgan.
Kwpchilik faylasuflar (va ayniqsa Aristotel) uchun, yanada kichik zarrachalarga ajratib bwlmaydigan, material zarracha h’aqidagi fikrlar paradoks ediki, ulardan birortasi h’am buni qabul qabul qilishga jurat etolmadi. Atomistik nazariya, Demokritdan keyin ikki ming yil davomida ommaviy bwlmay qoldi. Bu h’aqda deyarli h’ech kim eslamas edi.
Biroq, baribir atomistik kontseptsiya butunlay ywqolib ketgani ywq. Kadimgi grek faylasufi Epikur (er.av. 342-270y. oxiri) wzining qarashlarida atomizmdan foydalandi, epikurchilar esa keyingi asrda h’am wzlarining tarafdorlariga ega edilar. Shulardan biri qadimgi rim shoiri Tit Lukretsiy Kar (er.av. 95-55y. yaqin) edi. U Demokrit va Epikurlarning atomistik qarashlarini “Narsalarning tabiati h’aqida” («De Rerum Natura») poemasida baёn qilgan, bu poema, kwpchilikning fikrlariga kwra qachonlardir ёzilgan didaktik poemalarning ichidagi eng yaxshi ёzilgan asardir.
Xar h’olda wsha vaqtda Demokrit va Epikurning ishlaridan faqat tsitata va parchalar qolgan edi, Lukretsiyning poemasi esa twliq saqlanib qolgan va atomistik nazariyani, yangi ilmiy metodlar kurashga kirgan vaqt kelguncha, etkazib berdi. Alximiya (Aleksandriya). Aleksand Makedonskiy (er.av. 323y.) ning wlimidan keyin, uning ulkan imperiyasi parchalanib ketdi, biroq greklarning tasiri oldingidek, Yaqin va Wrta Sharqning keng h’ududlarigacha tarqalgan edi. Keyingi bir necha asrlar (“ellin davri”) bu viloyatlarda madaniyatning kwchishi sodir bwlaёtgan edi. Aleksandr Makedonskiyning bosh qumondonlaridan biri Ptolomey- Soter Misrda joylashib oldi. Davlatning poytaxti Aleksandriya shah’rida Ptolomey “Museyon” muz eh’romiga asos soldi, uning qoshida eng boy kutubxona tashkil qilingan edi. 8
İoniya maktabining qadimgi grek faylasuflari (Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Geraklit) butun borliqning birligi h’aqidagi g’oyani ilgari surish bilan birga, shu vaqtning wzida din bilan tabiatni bilishni ajratishar edi.
Misrliklar esa amaliy ximiyani juda puxta egallagan bwlishlariga qaramasdan, uni bilimlarning mustaqil soh’asiga ajratishmas edi. Ximiya qadimgi Misrda koh’inlarning “iloh’iy sirli sanati” ga kirar edi. Nodir toshlarga ishlov berish va bu toshlarning yasamasini yasash, murdalarni mumiёlashtirish va boshqa umuman olganda, mutlaqo sirli bwlmagan operatsiyalar duolar va kalimalar ёrdamida amalga oshirilar edi. Ximiyaning xudosi deb, misrliklar qwshboshli xudo – Ozirisni h’isoblashar edi. Misrliklarning amaliy ximiyadan bilgan bilimlari greklarni lol qoldirdi, va ularning aniq bilimlarini qabul qila turib, ularning mistik tasavvurlarini h’am qabul qilishdi. (Ular h’attoki greklarning xudosi Germesni Oziris bilan wxshatishdi). Shuning uchun misrliklarning amaliy ximiyasi bilan greklarning naturfilosofiyasining birikishi, umuman olganda, samara bermadi. Kadimgi davrda
khemeia santi din bilan qattiq bog’langan bwlsada, oddiy h’alq bu sanat bilan shug’ullanganlardan qwrqishar edi. Ularga “ximiklar” sirli sanat va h’avfli bilimlarni egallagan bwlib kwrinar edi. Yani twg’risini aytganda, qwrquv khemeia bilan shug’ullanuvchilarni, wzlarining ёzma fikrlarini sirli belgilar bilan baёn qilishga majbur edardi. Bu esa yanada sirlilik tuyg’usini kuchaytirardi.
Wsha davrda doimo wzining joyini wzgartiradigan va shuning uchun h’am “planeta” (“sayr qiluvchi yulduzlar”) deb nomlangan ettita koinot jismlari malum edi. Shuningdek, ettita metall: oltin, kumush, mis, temir, qalay, qwrg’oshin va simob h’am malum edi. Shundan keyin nima uchun ularni juftliklarga ajratmas ekanmiz? deb, aynan shunda oltinni quёsh bilan, kumushni Oy bilan, misni Venera bilan va h’.k. taqqoslash mumkinku. Simob Merkuriy planetasining nomidan kelib chiqqan, chunki simob - bu metallning zamonaviy nomi, qadimgilar esa simobni - hydrargyrum, yani “suyuq kumush”, deb atashardi. Kimёviy wzgarishlar mifologik tasavvurlar bilan tushuntirilardi. Bu tasavvurlarning tasiri bugungi kunda h’am seziladi.
Ximiya tilining u ёki bu xildagi noaniqligi ikkita salbiy oqibatlarga ega edi. Birinchidan, u rivojlanish (progress)ga twsqinlik qilar edi. Chunki bu soh’ada ishlaydigan h’ar bir inson noaniqlikda bwlib h’amkasblari nima bilan shug’ullanaёtganligidan bexabar edi. İkkinchidan, h’ar qanday kwzbwyamachi ёki ёlg’onchi, notwg’ri tushuntirish berish sharti bilan wzini jiddiy olim qilib kwrsatishga urinar edi. Olimni kwzbwyamachidan ajratish ancha mushkul edi.
İsmi bizgacha etib kelgan, grek-misr khemeiasining birinchi vakili Bolos (er.av.200y yaqin) Nil deltasi ёnidagi Mendedan edi. Bolos wzining ishlarida Demokritning ismidan foydalangan, shuning uchun uni «Bolos-Demokrit» ёki ayrim h’olatlarda “Psevdo-Demokrit” deb aytishadi. Bolos wzini khemeiada wsha davrda eng muh’im bwlgan masalalardan biri - bir metallni boshqasiga aylantirish va shuningdek, qwrg’oshin ёki temirni oltinga aylantirish (transmutatsiya)ga bag’ishladi.
To’rtta element h’aqidagi nazariyaga muvofiq, Erdagi turli xil moddalar elementlarning tabiatiga qarab ajratilgan. Bu gipotezani, atomistik nazariyaga 9 bog’lamasdan qabul qilish mumkin, Chunki elementlar atomlar kabi ёki bir jinsli moddalar kabi aralashib ketishi mumkin edi. Xaqiqatdan h’am, elementlarning wzlari bir-birining wrnini bosishi h’aqidagi farazlar, asossiz emas edi. Suv bug’langanda h’avoga aylanishini , u esa wz navbatida, ёmg’ir ёqqanda suvga aylanishini h’aqiqatga twg’ri keladi, deb ywl qwyish mumkin edi. Yuz yillar davomida kimёgarlar oltin olish usullarini ishtiёq bilan topishga h’arakat qilganlar. Bolos wzining ishlarida oltin olish usulini mukammal tariflab ёzgan, uning bu ishlari kwzbwyamachilik emas edi. Masalan, misni ruh’ metali bilan eritib, sariq rangli qotishma – latun olish mumkin edi. Kadimgi tadqiqotchilar uchun, oltin rangidagi metallni olish, oltinni olish degan tushuncha bwlgan edi. Ammo qadimgi Rim davrida grek madaniyatining qwlashi, khemeia sanatiga wz tasirini kwrsatdi. Eramizdan avvalgi 100 y. dan keyin qadimgi bilimlarga yangilari deyarli qwshilmadi, biroq eski mualliflarning ishlari mistiq ruh’da tez-tez tushuntiriladigan bwlib qolgandi. Masalan, 300 yilda misrlik Zosima 28 kitobdan iborat bwlgan entsiklopediya ёzdi. Bu entsiklopediya khemeiadan twplangan, wtib ketgan besh ёki olti asr oldin yig’ilgan, barcha bilimlarni qamrab olgan edi. Bu entsiklopediyaning qiymati unchalik yuqori emas edi. Albatta, unda kwpgina qiziqarli malumotlarni topish mumkin edi, masalan, qisman mishyak h’aqida. Zosima qwrg’oshin atsetat olish usulini baёn qilgan: u bu zah’arli birikma shirinroq tamga (“qwrg’oshli shakar” nomi bizgacha h’am etib kelgan) ega, deb aytgan. Kwrquv khemeiaga h’al qiluvchi zarba berdi. Rim imperatori Diokletian oltin olishning arzon usuli, qwlaetgan imperiyaning iqtisodiёtini yanada kasodga uchratadi, deb qwrqardi.U khemeiadan qilingan ishlarni ywq qilishni buyurdi, bu esa, bizgacha bu ishlarning oz qismi etib kelishining sabablaridan biridir. Boshqa sababi esa, xristianlik dinining tarqalishi bwldi. khemeia sanati qadimgi misr dini bilan qattiq bog’langanligi uchun, u ayniqsa shubh’ali bwlib kwrinardi, tez orada esa umuman mah’fiy bwlib qoldi. Kadimgi Rim, qadimgi grek madaniyatidan butunlay orqada qolar edi.
Download 394.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|