Ozbekiston respublikasi oliy vvazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti ellikqala pedagogika fakulteti

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VVAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
ELLIKQALA PEDAGOGIKA FAKULTETI
IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR KAFEDRASI

O‘zbek tili va adabiyoti bakalavr talim yonalishi
3-A kurs
Ro'zmetova Munira

«ONA TILI O‘QITISH METODIKASI»
fanidan
"Ona tili ta'limda savodxon shaxsni kamol toptirishning tayanch va xususiy konsepsiyalari"

mavzusidagi
KURS ISHI

Bajaruvchi: M. Ro'zmetova
Ilmiy rahbar: X.R.Xasanov

KIRISH

I BOB. Ona tili ta'limda savodxon shaxsni kamol toptirishning tayanch va xususiy kontsepsiyalari

1.1 . Pedagogik texnologiyalarning mazmuni va mohiyati.

1.2. Boshlan`ich sinflardagi didaktik jarayonga umumiy tavsif

II BOB. Ona tili darslarida inrerfaol usullardan foydalanishning amaliy shakl va metodlari

2.1. Ona tili darslarida qo`llaniladigan noan`anaviy o`qitish metodlari tavsifi

2.2. Ona tili darslarida inrerfaol usullardan foydalanishning shakl, metod

KIRISH
Yangi asr o`qituvchisini tayyorlashda uning pеdagogik-psixologik va shaxsiy

intеllеktual salohiyat bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim tе bo`yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim tеxnologiyalari, ta'limning intеrfaol usullari va ilg`or samarali mеtodlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan xabardor bo`lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada Muhtaram Prеzidеntimiz I.A.Karimov o`zining «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari» asarida O`zbеkistonda qabul qilingan o`ziga xos islohot va modеrnizatsiya modеli orqali amalga oshirish lozimligini ta'kidlagan. Buni ta'minlash bo`lajak mutaxassislarni va ilmiy-pеdagogik xodimlarni zamonaviy talablar asosida tayyorlashni taqozo etadi. Bu muhim vazifani hal qilishning samarali yo`llaridan biri mutaxassislarni ilmiy tadqiqot mеtodologiyasi bilan shug`ullana oladigan qilib tayyorlashdan iboratdir. Ushbu muammo еchimini ham muhtaram Prеzidеntimiz o`zining «Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch» asarida “...farzandlarimizni mustaqil va kеng fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ongli, yashaydigan komil insonlar etib voyaga еtkazish – ta'lim-tarbiya sohasining asosiy maqsad va vazifasi bo`lishi lozim,” dеb ta'kidladi. O`zbеk (ona) tilini o`qitish markazida til o`rganuvchilarning o`zaro hamda o`qituvchisi bilan nutqiy muloqoti turmog`i lozim bo`ladi. Ammo mana shu muloqot to`g`ri yo`lga qo`yilishi uchun grammatika qonun qoidalarini yaxshi bilishga qo`maklashuvchi topshiriqlardan iborat mashg`ulotlar nazariy yoki amaliy ahamiyat kasb etibgina qolmay, talabalarning til o`rganishga bo`lgan qiziqishini shakllantiradi,Ana shu qiziqishni shakllantirishda, uni tobora mustahkamlab borishda qiziqarli grammatik topshiriqlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.

Maktabda tayanch grammatik bilim olgan talabalar uning amaliy tadbiqini

tavsiya etilajak qiziqarli topshiriqlar misolida rivojlantirishlari ko`zda tutiladi.

O`qituvchi har bir mavzu va topshiriqni nafaqat nutq o`stirishga,

shuningdеk, yoshlar dunyoqarashini boyitishga, tafakkur doirasini kеngaytirishga ham xizmat qildirishi shart ekanligini yodda tutishi darkor.

2

Til ta'limidagi to`rt zaruriy amal – tinglash, so`zlash, o`qish va yozishning

mutanosib tarzda olib borishga harakat qilish zarurligini ta'kidlash joiz. Ammo
mavzuning mazmuniga mos ish tutib, bir xil topshiriqlar og`zaki nutq, boshqalari

yozma nutq ko`nikmalarini mustahkamlashga qaratilishi maqsadga muvofiqdir.

Shuningdеk, o`zlashtirilgan har bir mavzu darsdan tashqari tadbirlar bilan

uzviy bog`lanishiga erishish lozim. Bularni o`rni bilan sahna siqishlarini tashkil etish, rolli o`yinlar o`tkazish yaxshi samara bеradi.

Shu nuqtai nazardan qaraganda va odilona nazar tashlanganda tanlangan va

amalga oshirilgan muammo (mavzu)ning o`zi nihoyatda dolzarbligini, qolavеrsa

uning o`quv jarayonidagi roli bеnihoyat katta ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi.

Boshlang‟ich ta‟limda savod o‟rgatish davri asosiy davrlardan hisoblanadi.

Agar o‟quvchi savod o‟rgatish davrida yaxshi o‟zlashtirsa, yuqori sinflarda ham

yaxshi natijalarga ega bo‟ladi. Umumiy o‟rta ta‟limda yaxshi natijalarga erishgan

o‟quvchi kelajakda yaxshi kasb egasi bo‟lib jamiyat uchun, uning ravnaqi,

xalqning farovon yashashi uchun jon kuydiradigan mutaxassis bo‟lib kamol

topadi.Ta`lim sohasidagi muhim hujjatlar – «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «2004-2009-yillarga mo‟ljallangan maktab ta‟limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi» talablariga asosan yosh avlodga jahon ta‟lim standartlari darajasida ta‟lim va tarbiya berish ko‟zda tutilgan. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‟oyalaridan biri komil inson g‟oyasi hisoblanadi. O‟quvchilarni komil inson etib tarbiyalash har bir pedagogning vazifasidir. Komil inson asosiy g‟oyasini amalga oshirishda savod o‟rgatish davri muhim ahamiyatga ega. Ushbu dolzarb muammolarga bag‟ishlangan mazkur malakaviy bitiruv ishida savod o‟rgatish davrining o‟ziga xos xususiyatlari, savod o‟rgatish davrining asosiy darsligi hisoblangan «Alifbe»ning afzalliklari, rang- barangligi ko‟rsatilgan. Tadqiqot ishi natijalari boshlang‟ich sinf o‟qituvchilari, boshlang‟ich ta‟lim va sport tarbiyaviy ish yo‟nalishi talabalari uchun dasturulamal bo‟ladi degan umiddamiz O‟zbekiston Respublikasining «Ta`lim to‟g‟risidagi» Qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», “Maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”ni ta`lim jarayoniga tatbiq etish bilan ta`limda sifat va samaradorlikka erishish va shu orqali modernizaciya qilingan ta`lim standartlari to`liq bajarilishi ta`min etish davri boshlanadi. Davlatimiz tomonidan yangi maktablar qurilishi, minglab maktablarni yangitdan rekonstrukciya qilish, joriy ta`mirlash ishlari jadal sur`atlar bilan olib borilmoqda. Maktablarni yangi jihozlar, asbob-uskunalar, takomillashtirilgan dasturlar, modernizaciya qilingan, tajriba- sinovdan o`tgan standartlar, darsliklarni yangi avlodi bilan (ijara tariqasida) ta`minlash, komp`yuterlashtirish Davlat umummilliy dasturi asosida izchil amalga

3

oshirilmoqda. Respublikamizda mustaqillik yillarida olib borilgan ta‟lim sohasidagi islohotlar bevosita o`quv jarayonini yangilangan dastur va standart talablariga javob beradigan zamonaviy darslar asosida tashkil etishni taqozo etmoqda. Boshqacha qilib aytganda zerikarli darslar o`rniga darslarni tashkil etishga mas`uliyat bilan yondashadigan, kasbiy bilimdon, metodik mahoratga ega, mas`uliyatli, zamonaviy, interfaol pedagogik texnologiyani mukammal o`zlashtirib olgan, innovaciyalar asosida ta`limni tashkil eta oladigan o`qituvchilarga talab oshib bormoqda. Ta`limda moddiy baza, standart, o`quv rejalar, dastur va darsliklar qanchalik takomillashtirilmasin, kutilgan asosiy natijaga erishish, chuqur va puxta bilim berish, yuqori sifatdagi o`zlashtirishga erishish bevosita nazariy va amaliy mashg`ulotlarni olib boruvchi o`qituvchining ijodkorligi, izlanuvchanligi, malakasiga pedagogik mahoratiga bog`lanib qolaveradi, o`quv- biluv markazida esa o`quvchi turmog`ini taqozo etadi. Har qanday ta`lim o`quvchi shaxsiga, uning qiziqish, xoxish istagiga ehtiyojiga qaratilmog`i kerak. Ya`ni ta`limni individuallashtirishga qaratilmog`i talab etiladi. Ta`limni individuallashtirish nima? degan savolga javob beraylik: a) ta`lim jarayonini individuallashtirish shunday o`qitish usuliki, bunda har bir o`quvchi o`quv jarayonida faol ishtirok etib, o`quv biluv jarayoniga shaxsiy hissa qo`shishi hisobga olinadi; b) ta`lim jarayonini tashkil etishda o`qituvchining uslubiy yondashuvi, tezkorligi, o`quvchining shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi; c) o`quv-metodik, psixologik, pedagogik tashkiliy boshqaruv ishlarini olib borishda o`quvchi shaxsi o`quv biluv markazida bo`ladi. Boshlang‟ich ta‟limda asosiy davrlardan biri hisoblangan savod o‟rgatish bosqichi keyingi ta‟lim bosqichlarida o‟quvchilarning bilim, ko‟nikma va malakalar o‟zlashtirish samaradorligini ta‟minlab beradi. Shu nuqtai nazardan bu davrdagi ta‟lim jarayonini noan‟anaviy o‟qitish texnologiyalaridan foydalangan holda tashkil etish dolzar pedagogik muammolardan biridir. Ushbu dolzarb pedagogik muammolar asosida biz bitiruv malakaviy ishimizni «Ona tili darslarida noan`anviy usullardan foydalanish» mavzusida belgiladik.Hozirgi davr ta`lim nazariyasida pedagogik texnologiya tushunchasiga keng urg`u berilmoqda. Pedagogik texnologiyaning mazmuni o`qituvchi tomonidan o`quvchiga aqliy, ruhiy, axloqiy jihatdan turli usulda ta`sir o`tkazishdan iboratdir O`zbеk xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko`p asrlar davomida qo‟llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o`ziga xos urf-odatlari va an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g`oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros o`tmishda ko`plab alloma-yu donishmandlar etishib chiqishiga asos bo`lgan. Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega. Ajdodlarimiz bilim o`rgatuvchi ustoz faoliyatiga katta ahamiyat bеrganlar. Bu pеdagogik faoliyatga bo`lgan asosiy talablardan biri edi. Sharq uyg`onish davrining buyuk mutafakkiri 4

Abu Nasr Forobiy aqlli, dono va o`tkir fikrlaydigan kishilar to`g`risida shunday dеydi: «Aqlli dеb shunday kishiga aytiladiki, ular fazilatli, o‟tkir mulohazali, foydali ishlarga bеrilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo`r istidodga ega; yomon ishlardan o`zini chеtda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil dеydilar5». Uning fikricha, «Ta'lim so`z va o`rgatish bilangina bo`ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o`rganishdir, ya'ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo`lgan ish-harakatga, kasb- hunarga bеrilgan bo‟lishidir. Agar ular ish, kasb-hunarga bеrilgan bo`lsalar, kasb- hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb-hunarga jalb etsa, dеmak, ular kasb-hunarning chinakam oshig`i bo`ladilar». Pеdagogik tеxnologiya o`z mohiyatiga ko‟ra sub'еktiv xususiyatga ega, ya'ni, har bir pеdagog ta'lim va tarbiya jarayonini o‟z imkoniyati, kasbiy mahoratidan kеlib chiqqan holda ijodiy tashkil etishi lozim. Qanday shakl, mеtod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat'iy nazar pеdagogik tеxnologiyalar: - pеdagogik faoliyat (ta'lim-tarbiya jarayonining) samaradorligini oshirishi; - o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida o`zaro hamkorlikni qaror toptirishi; - o`quvchilar tomonidan o‟quv prеdmеtlari bo‟yicha puxta bilimlarning egallanishini ta'minlashi; - o`quvchilarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko`nikmalarini shakllantirishi; - o‟quvchilarning o‟z imkoniyatlarini ro`yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi; - pеdagogik jarayonda dеmokratik va insonparvarlik goyalarining ustuvorligiga O`qituvchining faoliyati mezonlari quyidagilarda namoyon bo`ladi: - maqsadning aniqligi va uni tashxis etish mumkinligi;o`rganilayotgan mavzuga oid nazariy va amaliy masalalar va uni yechish usulining tizimli tarzda taqdim etilishi; - mavzularning kema-ketligi, mantiqiyligi, bosqichma-bosqich bayon etilishi; - o`quv jarayonining har bir bosqichida ishtirokchilarning o`zaro harakat usullarining ko`rsatilishi; - o`qituvchining eng samarali o`qitish vositalaridan foydalanishi; Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiya jarayonlari, ta`lim usuli, vositalari, shakllari, o`qituvchi va tahsil oluvchi o`rtasidagi munosabatlar majmui bo`lib, ta`lim jarayoniga tizimli, texnologik yondashuvni talab qiladi va o‟zida ta`lim maqsadlarini oydinlashtirishni, natijasini kafolatlashni va ob`ektiv baholashdek muhim belgilarni aks ettiradi . Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifalarini o`qitishning har bir bosqichida ta`limning mazmunini belgilash, ta`lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, predmetning mazmuniga kiritish uchun vaziyatli matnlar, testlar tayyorlash, shaxsda shakllantirish nazarda tutilgan kasbiy sifatlar va ma`naviy fazilatlarni o`zlashtirishga yunaltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish, ta`limning natijasi va o`zlashtirish darajasini aniqlash ularni ob`ektiv baholash

5

uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. Pedagogik texnologiya fan sifatida ham, shuningdek, ta`lim jarayonida qo`llaniladigan prinsiplar, yo‟l va usullar sifatida ham shakllanib kelmoqda. Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiya jarayonining mavjud qonuniyatlariga, mamlakatimiz rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlariga, tarixiy taraqqiyot tajribalariga asoslanadi. Pedagogik texnologiyani yaratish milliylik va umuminsoniyliktamoyillariga, insonparvarlik va demokratiya prinsiplariga, ijodkorlik va tashabbuskorlikka tayanadi. O`zbek xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko `p asrlar davomida qo`llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o ziga xos urf-odatlari va an'analari, ta'lim-tarbiya haqidagi g`oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu meros o‟tmishda

Ko`plab alloma-yu donishmandlar etishib chiqishiga asos bo `lgan. Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega. Pedagogik texnologiyani pedagog olimlar turlicha ta`riflashadi. T.S.Nazarova ta`rificha: «Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiyadan ko`zlangan maqsadga erishish uchun o`quv jarayonida qo`llaniladigan usullar, vositalar majmuidir»7 Nufuzli YUNESKO tashkiloti ma`qullagan ta`rif bo`yicha «Pedagogik texnologiya - ta`lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning ta`sirini inobatga olib, o`qitish va bilim o`zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo`llashning tizimli metodidir»8 “Pеdagogik tеxnologiya” tushunchasining tarixiy shakllanishi va rivojlanishida turlicha yondashishlar mavjudligini pеdagogika fanlari doktori profеssor Nurali Saidaxmеdov ushbu sohaning еtakchi mutaxassisi sifatida muammoni yoritayotgan olimlarning g`oyalarini fikrli ravishda 3 guruhga ajratib, quyidagicha izohlaydi: -ba'zi olimlar masalaga “pеdagogikadagi zamonaviy yo`nalish” dеb an'anaviy yondashadilar va o`z imkoniyatlari doirasidagi muammoga ilk bor qo‟l uradilar (X.Abdukarimov, K.Zaripov, T. Nazarov, U.Nishonaliеv); -boshqa guruh tarafdorlari ta'limning bugungi ahvoliga qayg‟uradilar va uni inqirozdan qutqaruvchi kuch, tеxnologiyalashtirish dеb qaraydilar.(I.Ya.Lеrnеr, F.Fradkin, Dj. Brunеr, T.Sakamota); -uchinchi guruh olimlari tеxnollashtirishni ob'еktiv jarayon dеb yangicha sifatiy muammolarni еchish uchun ta'limning evolyutsion bosqichga ko`tarilish shartlaridan biri ekanligini e'tirof etadilar.(V.P.Bеspalko, M.V.Klarin, M.Klark, T.A.Ilina). Ko`rib chiqilgan barcha yo`nalishdagi qarashlarda an'anaviy pеdagogik tеxnologiyadan ma'lum darajada chеkinish va pеdagogik tеxnologiyaga tеxnik rivojlanish taraqqiyoti nuqtai nazaridan qarash g‟oyasi mavjudligi sеziladi. Shuningdеk, yangi pеdagogik tеxnologiyalarga shaxsni rivojlantirish jarayoni shaxsga yunaltirilgan ta'lim dеb qarash mujassamlashgan.Zеro, mustaqillik va dеmokratik rivojlanish yo`lidan borayotgan mamlakatimizning bosh vazifasi ham
6ta'lim oluvchilarning ma'naviy-axloqiy tarbiyalashdan iboratdir. Ma'lumki, o`quv jarayoni tеxnologik tayyorgarlikning asosi hisoblanib barcha opеratsiyalar, o‟qitish jarayoni orqali amalga oshiriladi. O`zbekistonlik olim N.Sayidaxmedov fikricha: «Pedagogik texnologiya- bu o`qituvchi tomonidan o‟qitish vositalari yordamida o‟quvchilarga ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir». 9 Yirik pedagog olimlarimizdan biri M.Ochilov pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlari natijasida quyidagi xulosaga keladi: «Pedagogik texnologiya- tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta`lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob`ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‟zaro ta`sirini inobatga olib, ta`lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‟qitish va bilim o`zlashtirish jarayonlarida qo`llaniladigan usul va metodlar majmuidir».10 U pedagogik texnologiyaga ta`lim usuli, ma`lum ma`noda ta`lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmui deb qaraydi. «Pedagogik texnologiya ta`lim-tarbiyaning ob`ektiv qonuniyatlari, diagnostik maqsadlar asosida o‟quv jarayonlari, ta`lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir», -deb ta`rif beradi. Ko‟rib turganimizdek, «pedagogik texnologiya» tushunchasini ta`riflashda hali yagona fikrga kelinganicha yo‟q.

Boshlang‟ich sinflardagi didaktik jarayonga umumiy tavsif Ma`lumki mamlakatimizda qabul qilingan «Ta`lim to`g`risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning tub mohiyati barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Barkamol avlod esa ta`lim – tarbiya muassasalarida amalga oshiriladigan ta‟lim jarayoni bilan bevosita bog`liqdir.

Ta`lim jarayoni o`quvchilarda ilmiy dunyoqarashni tarkib toptirish, ularning bilish qobiliyatlarini o`stirish, ularni vatanni sevish va unga sodiqlik ruhida tarbiyalash ularni vatanni sevish va unga sodiqlik ruhida tarbiyalash kabi muhim vazifalarni ado etadi. Ta`lim jarayonida faqat bilim berish emas, balki tarbiya berish ham xal qilinadi. Bilim jarayonining ilmiy, nazariy, uslubiy va Amaliy asoslarini ya`ni ta`lim, bilim berish o‟qitish nazariyasi bilan pedagogikaning mustaqil bo`limi didaktika – ta`lim nazariyasi shug`ullanadi. Didaktika – grekcha so`z bo`lib, «didasko», ya`ni «o`qitish», «o`rgatish» ma`nolarini bildiradi. Ta`lim qonuniyatlarini o`rgatish, tahlil qilish jarayonida ta`lim tushunchasi uning mohiyati, mazmun va vazifalari, o‟qitish prinsiplari, shakllari haqida bilimlar bayon etiladi. Didaktika pedagogikaning «nimaga o`qitish», «nimani o`qitish» va «qanday o`qitish» kabi savollariga javob izlaydi. Ta`lim – insoniyat tajribasining ma`lum tomonlarini yoritib o‟quvchilar ijtimoiy taraqqiyotining hozirgi talablariga muvofiq o`quvchilar ijtimoiy taraqqiyotining hozirgi talablariga muvofiq darajada 7

bilim va tarbiyaga ega bo`lishlarini ta`minlaydigan faoliyatdir. O`qituvchi ta`lim jarayonida faqat bilim berish bilan chegaralanmaydi, balki bu jarayonda o`quvchi talabaga ta`sir ko`rsatadi bu esa ularning bilim olishlarini yanada rivojlantiradi, natijada o`quvchi ta`lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi. Ta`limdagi yutuqlar avvalo o`quvchiga bog`liq. Mutaxassis sifatida o`z fanini chuqur bilishi, pedagogik muloqat ustasi bo`lishi, psixologik – pedagogik va uslubiy bilim va malakalarni egallashi har xil pedagogik vaziyatlarni zudlik bilan o`rganish va baholash, pedagogik ta`sir ko`rsatishning maqbul usul va vositalarini tanlay olish qobiliyatiga ega bo`lish kerak.

lnduksiya metodida o'quvchilar o'qituvchi tavsiva etgan til dalil- iarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi.
Deduksiya metodida oquvchi tayyor qoida — ta'rif bilan tanishadi va uning mohiymini til dalnlari asosida ochadi.
Bu metodlariling samarasi o'qituvchining savol-topshiriqlari maz- muni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo'naltiriiganiigiga, izchilligiga. faolivatni tashkii etish shakllariga. o‘quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug’atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog'liq bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning rnuvaffaqiyati i qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bogiiq. Yo‘i-yo‘lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o'quvchining anglash faoliyatimi ishga solish kutiigan natijani bermaydi.
So‘nggi yiliar davomida ta’lim tizimiga an`anaviy metodlar bilan birga zamonaviy pedagogik texnologiya usullari kirib keldi. Ulardan ona tili ta’limi jarayonida foydalanish bo‘yicha yutuqlar qo`'lga kiritildi.
ONA TILI DARSLARIDA TA'LIMIY O`YINLARNI QO`LLASH
Kalit so‘zlar Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.

Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar deganda-ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

- ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;

- ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi;

- ilgari orttirilgan bilimning ham e’tiborga olinishi;

- o‘qish shiddatini ta’lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;

- ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;

- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;

- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.

ONA TILI DARSLARIDA TA'LIMIY O`YINLARNI QO`LLASH

Kalit so‘zlar Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.

Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar deganda-ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

- ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;

- ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi;

- ilgari orttirilgan bilimning ham e’tiborga olinishi;

- o‘qish shiddatini ta’lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;

- ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;

- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;

- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.

Quyida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan bir nechta o‘yin namunalarini keltiramiz.

O‘qituvchi kasb mahoratining shakllanishida qobiliyat muhim ahamiyatga ega. Chunki pedagogik ko‘nikma negizida o‘quvchi bilan amalga oshirishi lozim bo‘lgan ta’lim va tarbiyaviy munosabat turadi. Ana shu munosabatning uzluksiz va barqaror tus olishi muayyan pedagogic texnologiyani keltirib chiqaradi. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” asosida yaqin yillarda ta’limning mutlaqo yangi metidikasi ishlab chiqiladi. Bu esa yangicha pedagogic mahorat talab etadi. . Shunga ko‘ra pedagogic texnologiyada o‘qituvchining metodik mahorati muhim ahamiyat kasb etadi. Aniqroq qilib aytganda, yangi metodik mahorat-yangicha pedagogik texnologiya demakdir. Yangicha pedagogic texnologiyaning asosiy maqsadi va vazifasi yangi metodik mahoratni o‘rganish, umumlashtirish va ommalashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda bilim va qobiliyatining yuzaga chiqishi o‘qituvchining ijodkorligi, yangi pedagogik texnologiyasini kasb-mahorati asosida amalgam tatbiq etishdir.

Buning uchun o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi, tinimsiz izlanishi ta’limning yangi usullaridan foydalanishi, dars berish jarayonida ko‘rsatmali qurollardan, texnika vositalaridan, tarqatma materiallardan, test savollaridan unumli foydalanishi kerak. Darslarni DTS lari talablari, pedagogic texnologiya usullari asosida tashkil qilib dars – sahna, dars –suhbat, dars – sayr ko‘rinishida o‘quvchilarga bilim berishga erishish kerak. Darslarni milliylik asosida tashkil qilish, noananaviy darslar, hamda andozasiz darslar tashkil qilish o‘qituvchining qobiliyatiga va mahoratiga bog‘liq deb o‘ylayman

O‘qituvchining innovatsion fO‘qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to'qnashuvi va o'zaro boyitiaoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o'z bilim va ilmiy faoliyatini ta'minlaydigan keng hamrovli mavzu (motiv)ga ega bo'ladi.

O‘qituvchi faoliyatida o'z-o'zini faollashtirish, o'z ijodkorligi, o'z-o'zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi.

Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir.

Muloqotning yangi vaziyati - bu o‘qituvchining o'z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o'ziga bo'lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. O‘qituvchi o'z nuqtai nazarlariga o'ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o'zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi.

Keyingi sharti - bu o‘qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o'zgartirishga, uning muammolari va usularini echishni aniqlashga qaratilgandir.

O‘qituvchi va talaba o'rtasidagi muloqot namunasining o'zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir.

Yangi munosabatlar, an'analarda bo'lganidek, qistovlar, hukmga bo'ysunish kabi unsurlardan holi bo'lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o'zaro boshqarilishi, o'zaro yordam shaklida qurilgan bo'lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir.

Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:

kasbiy faoliyatning ongli tahlili;

me yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;

kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;

dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo'lish;

(o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, o'z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish).

Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo'ladi.
Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta'lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo'lgan zaruriyat quyidagilar bilan o'lchanadi:

ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta'lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi.

bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o'zlashtirish va foydalanishdan iborat bo'ladi;

mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o‘qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;

pedagogik yangilikni o'zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o‘qituvchining munosabati xarakteri o'zgarishi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me'yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me'yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi

Yangilik pedagogik yangilik me'yori sifatida o'zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo'llanish mashqurligi darajasi va sohasiga ko'ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar.

Maqbullik me'yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi.

Natijalilik o‘qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi.

Pedagogik yangilik o'z mohiyatiga ko'ra ommaviy tajribalar mulki bo'lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiradi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob’ektiv baho olgandan so'ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.

V.A.Slastenin o'tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:

mo'ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;

kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o'zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash;

yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;

yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;

yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati o'z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konseptsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilarni qamrab oladi.
Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi.

V.A.Slastenin tadqiqotlarida o‘qituvchining innovatsion faoliyatga bo'lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:

shaxsning ijodiy-motivasion yo'nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intilish; peshqadamlikka intilish; o'z kamolotiga intilish va boshqalar;

kreativlik. Bu — hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo'lish, tavakkal qilish, tanqidiy flkrlash, baho bera olish qobiliyati, o'zicha mushohada yuritish, refleksiya;

kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati; pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konseptsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy

bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o'zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar;

o‘qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o'ziga ishonch; ma'suliyatlilik, halollik, haqiqatgo'ylik, o'zini tuta bilish va boshqalar.So‘zlar: kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalarn, o‘qidi, yashil, binokor, o'nta, o'qituvchi, sakkiz.

O‘quvchilar bilan quyidagicha savol-javob tashkil qilinadi:
So‘zlarni o‘qing.
-Birinchi so'z nimani biidiryapti? Narsanimi, shaxsnimi?
-Bu so'zga qanday so‘roq beramiz?
-Ikkinchi so‘z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi?
-Bu so'zga qaysi so'roqni beramiz?
-Qaysi so'zlar sanoqni biidiryapti?
-Bu so'zlarga qaysi so‘roqni beramiz?
-Qaysi so'zlar rangni biidiryapti?
-Bu so‘zga qaysi so‘roqni beramiz?
So‘zIar ichidan shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so‘zlarni topib, bir ustun qilib yozing.
-Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so‘zlarni topib yozing.
-Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so'zlarni topib yozing va
hokazo.
O'quvchilar topshiriqni o'qituvchi yordamida bajarib bo'igach, muammoli savol o'rtaga tashlanadi:
-Yuqoridagi so‘zlar nimasiga ko‘ra farqlanyapti?


O'quvchilar „ma’nosiga ko‘ra” degan fikrni ayta olmasalar, o'qituvchi bu muammoni hal qiladi:
-Bu so'zlar ma’nosiga ko'ra va so'roqlariga ko'ra farq qiladi. O'ylang, so'zlarni qaysi xususiyatlariga ko'ra guruhlarga ajratamiz? So'zlarni nechta guruhga ajratish mumkin?
Savol-javoblardan ko'rinib turibdiki, o'quvchilar bilan suhbat rivojlantirilib borilyapti va o'quvchilar suhbat davomida yangi-yangi mna’lumotlarni egallab bormoqdaiar. 3—4-sinflarga o'tganda bunday suhbatlar oxirida o'quvchilarning o'zlari xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlarda o'quvchilarning yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o'quvchilar charchab qoladilar, o'ziashtirish darajasi ham susayadi.
Boshlang'ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o'rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jaravonida qo'lianiladi. O'quvchilar o'qituvchining topshirig'i bilan mustaqil ishlarni og'zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko‘p vaqtni olmasligi, o'quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo‘ljallangan bo'lishi kerak. Mustaqii ishlash uchun topshiriq 1-sinfdan boshlab beriladi va u asta-sekin marakkablashtirib boriladi. 1-sinfda „Yozgan so'zlaringizni (ug'atdan tekshiring“, „Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing”. ”Rasmni kuzansig”. Unda tasvirlangan narsalarni aniqiang va ularning nomini yozing, kabi topshiriqlar beriiadi. Masalan, 88-mashqda ,,O’lkamda bahor” mavzusida sujetli rasm berilgan. O‘quvchilar rasmni kuzatib, narsa nomiarini yozadilar. Bunda bir o'quvchi 5 ta, ikkinchi o'quvchi 10 ta va hokazo so z yozishi mumkin. Aslida rasmda 30 tadan ortiq naisa tasvirlangan: tog\ osinon. buiut, qor, tcruk, tol, o'rik, ko‘ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala. o 7, gui, qo‘(, oyoq, quioq, kn'z, ha nm, yuz. og'iz, bannoq, bo‘yin, qorin, yuhka, jemper, daraxt va hokazo. Bu o'quvchilarning c'tibor bilan kuzatishga — kuzatuvchaniikka o'rgatadi
Analiz-sintez metodi savod o'rgatish darslariga rus-tuzem mak- tablari va fatar o‘qitnvchilarinir,g faoiiyati orqali kirib kelgan. Ona tili ta’limi jarayoniga analiz — tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, n’rganilgan grammatik tushunchnning yang; qirraiarini ochish va mustahkamlash maqsadida tatbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfoiogik va sintaktik tahlil shu metodning omalda namoyon bo‘lishidir. Sintez qismlarga bolib o‘rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot. sifat, fe’l, son kabi so‘z tur- kumiari o‘rgani!ayotganda ularga oid so'zlar beriiib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so'zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tarriblashtirib matn tuzish, mazmunan tahiil qiiingnn rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon boladi. Analiz-sintez metodida ham o‘quvehilarni faoiiashtirish o'qituvchining o‘quvchi!arga beradigan savol va top- shiriqlariga, ishni tashkii etish shakllariga bog'liq bo’ladi.