O`zbekiston respublikasi o`rta va oliy ta’lim vazirligi qarshi davlat ubiversiteti matematika kafedrasi
Download 0.97 Mb. Pdf ko'rish
|
1-34
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechilgan tenglama.
- 3. Differensial tenglamalarga olib keluvchi masalalar. 1. Radioaktiv yemirilish.
- 2.To`g`ri chiziqli harakat.
- 3.Chiziqlar oilasi qanoatlantiruvchi differensial tenglama.
Eslatma 1. Ta’rifda ( )
yechim oraliqda aniqlangan ekanligi muhimdir, ya’ni yechim faqat oraliqda qaraladi. Eslatma 2. Ta’rifdagi 2 0 shartning bajarilishi uchun 9
( ) , ( ), ( ), ( ), ,
( )
x I x x x x x G
bo`lishi, ya’ni ( )
, ( ), ( ), ( ),
, ( ) ,
, ( ) n x x x x x x I nuqtalarning (I.1.1) tenglama aniqlangan sohaga tegishli bo’lishi zarurdir. Demak, (I.1.1) tenglama aniqlangan G soha
( ) y x yechimning aniqlanish oralig’i I ni,
( ) y x va ( )
( ) ( ),
, ( )
n n y x y x
hosilalarning o’zgarish to’plamlarini ma’lum ma’noda chegaralaydi. Eslatma 3. Agar I oraliqning chegaraviy nuqtasi I ga tegishli bo’lsa, bu nuqtadagi hosila sifatida mos bir tomonli hosila tushuniladi. Masalan, I=[a,b) oraliqda aniqlangan (qaralayotgan) ( )
funksiyaning x a nuqtadagi ( ) a hosilasi sifatida shu nuqtadagi o’ng hosila ( 0)
qabul qilinadi. Yechim oshkormas ko’rinishda ham berilishi mumkin. Faraz qilaylik, ( , ) 0
tenglama biror I oraliqda ( )
funksiyani oshkormas ko’rinishda aniqlasin (oshkormas ko’rinisgdagi funksiya haqidagi teorema matematik analiz kursida o’rganiladi) va bu
( ) y x funksiya I da (I.1.1) tenglamani qanoatlantirsin (ayniyatga aylantirsin). U holda ( , )
0 x y munosabat (I.1.1) tenglamaning ( I oraliqda) oshkormas ko’rinishdagi yechimi deyiladi. Tushunarliki, yechim parametrik ko’rinishda ham berilishi mumkin. Differensial tenglama yechimining grafigi integral chiziq deb ataladi. Ravshanki, integral chiziq silliq chiziqdir. Biz keyinroq birinchi tartibli differensial tenglama uchun integral chiziq tushunchasining ma’nosini kengaytiramiz. Misol 1. Ushbu
2
0 xy yy x
birinchi tartibli differensial tenglamada 2 ( , , )
2 ;
xp yp x Ravshanki, bu F
funksiya 3 G da aniqlangan va uzluksiz. a). y x funksiya berilgan differensial tenglamaning ( , ) intervalda yechimi. Haqiqatdan ham, 1 0 . (x)=x funksiya ( , ) intervalda uzluksiz differensiallanuvchi, chunki ( ) 1
( ) y x C ; 2 0 . ixtiyoriy ( , ) x
nuqtada 2 2 2 1 2 1 0
yy x x x x
. b). Lekin y=2x–1 funksiya hech qanday I oraliqda berilgan differensial tenglamaning yechimi bo’la olmaydi. Chunki bu holda ( )
2 ( )
y x C I bo`lgani bilan 2 2 4 2(2 1) 2
3 4 0 xy yy x x x x x
tenglik I oraliqda ayniyat emas: u I ning ko’pi bilan bitta nuqtasida qanoatlanishi mumkin ( x=4/3 bo’lganda) xolos,
da esa cheksiz ko’p nuqtalar mavjud. Misol 2. Ushbu 2 (1 ) 0
xy x
(I.1.2) 10
birinchi tartibli differensial tenglama uchun 2 ( , , )
(1 )
x p xy x
funksiya 3 G da aniqlangan va silliq. Ushbu 2 1 1 y с x
(I.1.3)
funksiya (I.1.2) tenglamaning ( , )
oraliqda yechimi; bu yerda c ixtiyoriy o’zgarmas son. Haqiqatan ham, c tayinlanganda bu funksiya ( ,
x
oraliqda uzluksiz differensiallanuvchi,
( ) ( , ) 1
y x C x
, ( , ) oraliqda qanoatlantiradi: 2 2
2 (1 ) (1 ) 1 1 0 1 ( )
x y xy x x x с x x x
. Endi qaralayotgan (I.1.2) tenglamaning ixtiyoriy ( )
y y x , ( , ) x
, yechimi (I.1.3) ko’rinishda bo’lishini ko’rsataylik. (I.1.2) tenglamaning ixtiyoriy ( )
yechimi berilgan bo’lsin: 2 (1 ) ( ) ( )
0 , ( , ). x y x xy x x x
Bu yechimga ko’ra ushbu 2 ( ) 1
( ) 1
Y x x
funksiyani tuzaylik. Uning hosilasi ( , ) intervalda aynan nolga teng: 3 3
2 2 2 2 2 2 2 ( ) 1
( ( ) 1) (1 ) ( ) ( ) 0 1 ( ) 0 1 (1 ) (1 ) x y x x y x x y x xy x x x Y x x x x
Analizdan ma’lumki, oraliqda hosilasi nolga teng funksiya o’zgarmasdir. Demak, tuzilgan funksiya o’zgarmasdan iborat: 0 0 , const
Y с с , ya’ni
0 2 ( ) 1 , ( , ) 1
с x x . Bundan 2 0 ( ) 1 1
с x
ekanligini topamiz.
Shunday qilib, (I.1.3) formula (I.1.2) tenglamaning barcha yechimlarini va faqat ularnigina ifodalaydi, ya’ni (I.1.2) ning har qanday yechimi (I.1.3) dan с ning biror xususiy qiymatida hosil bo’ladi va shuning bilan birgalikda (I.1.3) formula c ning ixtiyoriy tayin qiymatida (I.1.2) ning yechimini aniqlaydi. Demak, (I.1.2) differensial tenglamaning integral chiziqlari ushbu 2 1
y с x
chiziqlar oilasidan iborat ( c ixtiyoriy o’zgarmas) (1- rasm). 11
1- rasm. 2 (1 ) 0
xy x
tenglamaning integral chiziqlari
2. Yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechilgan tenglama. Faraz qilaylik, (I.1.1) tenglama ( )
hosilaga nisbatan yechilgan bo’lsin: ( 1)
, )
y f x y y y . (I.1.4) Bu yerda berilgan 1 1 ( , , , , ) n f x y p p funksiya biror 1 n D sohada uzluksiz (haqiqiy) funksiya deb hisoblanadi, ya’ni ( )
. (I.1.4) tenglama yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechilgan differensial tenglama ( 1
holida normal ko’rinishdagi birinchi tartibli differensial tenglama) deyiladi.
Yuqorida keltirilgan misolda (I.1.2) tenglamani osongina hosilaga nisbatan yechilgan ko`rnishga keltirish mumkin: 2 1 xy x y x . Umumiy holda (I.1.1) tenglamani (I.1.4) ko’rinishga keltirish murakkab masala. Bunday masalalar analizda o’rganiladi. Biz (I.1.1) tenglamadan y ni topishda to’xtalmasdan birdaniga (I.1.4) tenglama berilgan deb faraz qilamiz. Agar
( ) y x funksiya I oraliqda aniqlangan bo’lib, u
1 0 . ( ) ( ) n x C I ,
2 0 . ( ) ( 1) ( ) , ( ), ( ), , ( ) ( )
n x I x f x x x x
shartlarni qanoatlantirsa, ( ) y x funksiya (I.1.4) tenglamaning I oraliqda (aniqlangan) yechimi deyiladi.
0 shart o’rniga ( ) x ning I da
n marta
differensiallanuvchi bo’lishini talab etsak , ( )
( ) n x C I ham bo’ladi, chunki bu holda 12
1 ( ) ( )
n x C I bo`lib, 1 1
, , ) n f x y p p funksiyaning uzluksizligi va 2 0 shartga ko’ra ( ) (
( ) , ( ), ( ), , ( )
( )
n x f x x x x murakkab funksiya ham I da uzluksizdir. Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki, differensial tenglama cheksiz ko’p yechimga ega bo’lishi mumkin. Ba’zan barcha yechimlarni bitta formula bilan berish mumkin bo’ladi. Agar 1 2 ( , , , , ) n y x c c c funksiya 1 2 , , , n c c c o’zgarmaslarning ixtiyoriy joiz qiymatida (I.1.1) (yoki (I.1.4)) differensial tenglamaning yechimini bersa hamda differensial tenglamaning har qanday yechimi shu 1 2
, )
y x c c c formuladan 1 2 , , , n c c c larning biror joiz qiymatida hosil bo'lsa, u holda 1 2 ( , , , , ) n y x c c c berilgan tenglamaning umumiy yechimi deyiladi. Umumiy yechim oshkormas ko’rinishda 1 2 ( , , , , , ) 0
x y c c c tenglama bilan, yoki parametrik 1 2
2 ( , ,
, , ) , ( , , , , ) n n x x p c c c y y p c c c ( p yechimdagi parametr, 1 2 , , ,
c c c esa yechimlarni belgilaydi) ko’rinishda ham berilishi mumkin. Yuqoridagi misol 2 da biz 2 (1
0 x y xy x
tenglamaning umumiy yechimi 2 1 1 y с x
(bunda
c ixtiyoriy o’zgarmas) formula bilan berilishini ko’rsatgan edik. Tenglamaning bitta (xususiy) yechimini ajratish uchun yechimdan qo’shimcha shart(lar) talab qilish kerak. Ushbu ( 1)
0 0 0 0 0 0 ( ) , ( )
, , ( ) n n y x y y x y y x y (I.1.5) ( 1 0 0 0 0 , , , , n x y y y berilgan sonlar va 1 0
0 0 , , , , ( )
x y y y D ) shartlar boshlang`ich shartlar (yoki Koshi shartlari) deb ataladi. (I.1.1) (yoki (I.1.4)) differensial tenglamaning (I.1.5) shartlarni qanoatlantiruvchi yechimini biror I , 0 x I , oraliqda topish boshlang`ich masala (yoki Koshi masalasi) deyiladi va bu masala ( )
( 1) 1 0 0 0 0 0 0 ( , , , , , ) 0; ( ) , ( ) , , ( ) n n n F x y y y y y x y y x y y x y
yoki ( 1) ( 1) 1 0 0 0 0 0 0 ( , , , , ); ( ) , ( )
, , ( ) n n n y f x y y y y x y y x y y x y ko`rinishda yoziladi.
( )
m t bilan radioaktiv moddaning t paytdagi massasini belgilaylik. Bizga ( )
m t funksiyani topish kerak bo`lsin. Fizikadan ma’lumki, radioaktiv moddaning yemirilish tezligi ( )
dm t dt ( ( ) dm t dt hosila o’sish tezligini ifodalaydi) mavjud modda miqdoriga to’g’ri proporsional, ya’ni
13
( ) ( ) dm t km t dt yoki qisqaroq m km
; (I.1.6) bu yerda o’zgarmas , 0,
– proporsionallik koeffitsienti. Demak, m=m(t) noma’lum funksiya (I.1.6) tenglamani qanoatlantiradi. Bu tenglamada noma’lum funksiyaning m
hosilasi qatnashgan. Biz (I.1.6) tenglamadan ( )
m t funksiyani topishimiz kerak. (I.1.6) tenglamani yechish qiyin emas. Uning har ikkala tomonini
ga ko’paytiraylik: 0
. Oxirgi tenglikni ( ) 0 kt me
ko’rinishda yozamiz. Ma’lumki, oraliqda hosilasi nolga teng bo’lgan funksiya o’zgarmas. Shuning uchun oxirgi tenglikdan ( const) kt me c c , ya’ni kt m ce ekanligini hosil qilamiz. Ravshanki, kt m ce funksiya (I.1.6) tenglmani qanoatlantiradi, ya’ni (I.1.6) da m ning o’rniga kt ce ni qo’ysak, u ayniyatga aylanadi. Demak, (I.1.6) tenglamaning hamma yechimlari kt m ce ko’rinishda va faqat shu ko`rinishda bo’ladi. Agar boshlang’ich, ya’ni 0
paytdagi massa 0 0
bo’lsa,
0 c m bo’ladi. Shunday qilib, radioaktiv moddaning massasi ushbu 0
m m e (I.1.7) qonuniyatga ko’ra o’zgaradi. Massa miqdori vaqt o`tishi blan eksponensial tezlik bilan 0 ga intiladi Yarim yemirilish davri T deb dastlabki radioaktiv moddaning yarmi yemirilishi uchun ketgan vaqt oralig’iga aytiladi. Demak, 0 0 2 kT m m e , ya’ni ln 2
T k yoki ln 2 k T . Oxirgi formuladan T ga ko’ra (uni o’lchash nisbatan oson) k ni topish uchun foydalanish mumkin.
Yuqoridagi (I.1.7) formulaning yana bir tatbig’ini e’tirof etaylik. Ma’lumki, tirik organizmlarda 12
turg’un uglerod bilan birgalikda oz miqdorda 14
radioaktiv izotop ham bo’ladi. Atmosferaning yuqori qatlamlarida -nurlar hosil qiluvchi 14 C izotoplar tirik organizmlarda yutiladi. Tirik organizmlarda biologik o`zgarish jarayonlari natijasida 14
miqdori o`zgarmas va biror 0 m ga teng bo’ladi. Organizm o’lishi bilanoq unda radioaktiv izotopning yutilishi to`xtaydi va 14
ning miqdori kamaya boshlaydi. 14
ning yarim yemirilish davri 5570
(yil). Bundan, 4 ln 2
0,6931 1 1, 24 10 5570 8000
k T (1/yil). Demak, agar ( )
m t bilan
14 C izotopning organizm o’lgan paytdan boshlab hisoblangan t - yildagi massasini belgilasak, u holda 1 ( )
( ) 8000
m t m t
, ya’ni 8000
0 / ( ) t m t m e 14
bo’ladi. Bundan, agar ( ) m t aniqlangan (uni 14
chiqaradigan -zarrachalar soni orqali topish mumkin) bo’lsa, u holda organizmning o’lganidan keyin o’tgan t vaqtni yillarda ushbu 0 8000ln
( ) m t m t
formula orqali topish mumkinligi kelib chiqadi. Hosil bo’lgan bu formula o’lgan organizmlarning yoshini aniqlashga imkon beradi. 2.To`g`ri chiziqli harakat. Inersial sanoq sistemasida Ox oqi bo`ylab m massali moddiy nuqta ( , , )
f t x x kuch ta’sirida harakat qilsin, bunda ( ) x x t nuqtaning t paytdagi koordinatasi, ( )
x x t tezligi. Nyutonning ikkinchi qonuniga ko`ra ( , , ) mx f t x x
Harakat ( ( ) x x t funksiya)ni topish shu ikkinchi tartibli differensial tenglamani yechish demakdir. Harakatni bir qiymatli aniqlash uchun 0
t boshlang`ich paytdagi 0 0 ( ) x t x
boshlang`ich holat va 0 0 ( ) x t v boshlang`ich tezlik beriladi. Shunday qilib, harakatni topish uchun ushbu 0 0
0 ( , , ); ( ) , ( )
mx f t x x x t x x t v (I.1.7) boshlang`ich masalani yechish kerak.
Agar moddiy nuqta elastiklik kuchi ( , , ) , 0, f t x x kx k const
ta’sirida harakat qilsa, garmonik ossilyator tenglamasi deb ataluvchi 2 0, , /
x k m differensial tenglama hosil bo`ladi. 3.Chiziqlar oilasi qanoatlantiruvchi differensial tenglama. Ushbu 1 2 , , , ,..., 0 n x y c c c (3) tenglama bilan berilgan n parametrli silliq egri chiziqlar oilasini qaraylik; bunda 1 2
n c c c biror sohada o`zgaruvchi parametrlar. Bu chiziqlar oilasini (umumiy holda n - tartibli) differensial tenglama yechimi sifatida qarash mumkin. Bu differensial tenglamani tuzish uchun quyidagicha ish tutamiz. Dastlab
(3) munosabatdan topilgan ( )
y y x
funksiyani n marta
uzluksiz differensiallanuvchi deb faraz qilgan holda (3) ni n marta x bo`yicha differensiallaymiz: 0
2 2 2 2 2 2 2 0
y y x x y y y
(4) ………. . . . . . . . . . . . . . . ( ) 0
n n y x y
Endi (3) va (4) munosabatlardan (ular 1
ta) 1 2 , ,..., n c c c parametrlarni yo`qotamiz. Natijada izlangan differensial tenglama hosil bo`ladi.
15
Differensial tenglamalarni yechishga keltiriluvchi ba’zi boshqa masalalar bilan kurs davomida (keyinroq) tanishamiz.
Download 0.97 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling