O'zbekiston respublikasi profi universitety

qobiliyatlar tushunchasini taklif etdi. Ruhning faolligini (bu tushuncha metaforik 
mazmunda juda uzoq saqlanib qolgan) Volьf odamning tasavvurga ega bo'la olish 
qobiliyati bilan bog'laydi. Volьf psixik hodisalar klassifikatsiyasini turli guruhlarga 
bo'lib, ularning har birining asosida qobiliyatlar yotishligini qarab chiqdi. X.Volьf 
“PSIXOLOGIYA” atamasini ilmiy muomalaga kiritdi. 
Psixologiya taraqqiyotidagi yirik muvaffaqiyatlar tabiatshunoslikdagi, 
olamni bilishdagi tub siljishlar, hayotni falsafiy anglash bilan uzviy bog'liq. 
XVIII asrda tarixiylik kontseptsiyasi yuzaga keladi - odamlarning hayoti 
jamiyat hayoti bilan muvofiqlashtiriladi, jamiyatning hayotiy faoliyati esa 
qonuniyatli tarixiy jarayon sifatida anglana boshlanadi. Xalqning individdan 
ustunligi g'oyasi yuzaga keladi. Individual psixologiyaning madaniy-tarixiy 
determinlashganligini tushunishning dastlabki nihollari yuzaga kela boshlaydi. 
Sharlь Moteskьe o'zining “Qonunlar ruhi haqida”gi asarida (1748): “Odamlarni 
qonunlar boshqaradi, va ularning (qonunlarning) o'zi ham jamiyat turmush tarziga 
bog'liq bo'ladi” - deb e'lon qiladi. U davrning mutafakkirlari - xalqning ruhiy 
(ma'naviy-axloqiy) faolligi uning madaniy tarixiy rivojlanishi bilan shartlanadi - 
deb ta'kidlaydilar. Bu vaqtga kelib odam psixikasi nafaqat tana va miya bilan, va 
nafaqat uni o'rab turgan atrof muhit bilan, balki jamiyat shakllanishining madaniy - 
tarixiy omillari bilan bog'langan holda tushunila boshlaydi. 
Shu vaqtgacha mavjud bo'lgan, odam ongini - tuzilishli, elementlari 
bo'yicha, mohiyatiga ko'ra mexanistik tahlil qilish, endi biroz adekvatroq 
tadqiqotning tuzilishli-funktsional-genetik yo'liga o'tkazildi. Odamning “tabiiy 
tarixi” nazariyasi yuzaga keldi. Odam fiziologiyasiga bo'lgan qiziqish kuchaydi. 
Shveytsariyalik olim Alьbert Galler (1708-1777)ning 1758 yilda chop 
etilgan “Fiziologiya asoslari” asari hozirgi zamon fiziologiyasining yuzaga 
kelishiga asos bo'ldi. Eksperimental metodlardan foydalanar ekan, Galler ayrim 
muskullarning unga bevosita ta'sir etuvchi qo'zg'atuvchilar ta'siriga javob berish 
qobiliyatini aniqladi. Bu holat fiziologiya va psixologiyaning asosiy tushunchalari: 
seskanuvchanlik, qo'zg'alish va sezgirlik tushunchalarining dolzarblashtirib 
yubordi.
Psixologiyaning rivojlanishida, chex fiziologi Yirji Proxazka (1749-
1820)ning tadqiqotlari ham muhim ahamiyatga ega. U ilk bor refleksning klassik 
ta'rifini berdi. Proxazka, refleks - organizmning uni hayotiy faolligi, yashashi 
uchun ahamiyatli bo'lgan, ma'lum bir tashqi qo'zg'atuvchi ta'siriga javoban yuzaga 
kelishligini qayd etadi. Bu bilan Proxazka umumiy ko'rinishda I.P.Pavlovning 
miyani analitik-sintetik faoliyati haqidagi kontseptsiyasini oldindan ifodalab 
beradi. U sezgi organlarida ro'y bergan taassurotlar, his etilishi, biri ikkinchisidan 
farqlanishi, oldingi hislar bilan taqqoslanishi va baholanishi kerak. Shuningdek, 
nimadan qochish, nimani qidirish va ushlab qolish lozimligini hal qilish, 

---

19 
jonzotlarning o'z-o'zini va naslini saqlab qolishi uchun muhim bo'lgan bu 
funktsiyalar ruhiy funktsiyalar deb ataladi. Buning uchun xizmat qiladigan organ 
esa miyadir, uning hajmi va murakkabligi shu ruhiy funktsiyalarning 
takomillashganlik darajasiga mos kelishligi kabilarni ta'kidlaydi. Yirji Proxazka 
birinchi bo'lib, nerv sistemasining nafaqat quyi, balki oliy bo'limlari ham reflektor 
tamoyili bo'yicha ishlashligini, psixik faoliyatning barcha shakllari organizmning 
atrof-muhit sharoitlariga moslashishga qaratilishligini, “tirik tanani saqlab 
qolish”ning umumiy qonuniga bo'ysunishini aniqladi. 
Proxazka nomi bilan XVIII asrdayoq insoniyat psixika mohiyatini tushu-
nishga juda yaqin bordi. Proxazka psixikani tashqi ta'sirlarni differentsiatsiyalash 
qobiliyati, ularni organizm ehtiyojlariga mos ravishda baholash va buning asosida 
tanlovchan, moslashuvchan xatti-harakatlarni amalga oshirish deb tushunadi. 
Proxazkaning kontseptual umumlashtirishlari asosida fiziologlar, mediklar, 
neyrofiziologlar 
tomonidan 
qator 
tadqiqotlar 
amalga 
oshirildiki, 
ular 
psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelishi, rivojlanishi, uning ilmiy asoslarining 
shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan psixo-fiziologik kashfiyotlarning 
yaratilishiga asos bo'ldi. Biroq, XIX asrning birinchi yarmidagi tabiatshunoslikning 
o'zi yangi, tushuntirib beruvchi tamoyillarga o'tishni taqozo qilar edi. Bu tamoyillar 
Charlьz Darvin (1809-1882) tomonidan ishlab chiqildi. U “Turlarning kelib chiqi-
shi” (1859) asarida, biologik rivojlanish moslashuvchanlik mexanizmlari bilan 
shartlanganligini, turlarning rivojlanishi mavjud muhitga ko'proq, yaxshiroq 
moslasha olgan individning yashab qolishi hisobiga amalga oshishligini 
ta'kidlaydi. Darvinizm psixologiyaga organizmning muhit bilan o'zaro munosabati 
tushunchasini, ichki va tashqi olamning mutano-sibligi tushunchalarini kiritdi. 
Darvinizm xulqning yangi nazariy modelini shakllantirdi, undagi nerv-psixologik 
jihatlarni yoritdi. Darvinning evolyutsion nazariya tamoyillari inson ongini 
o'rganishga tatbiq qilina boshlandi. Darvinizm doirasida psixologiyaning asosiy 
kategoriyasi - xulq kategoriyasi yuzaga keldi. Darvinizm psixologiyaning yangi 
sohalari - zoopsixologiya, qiyosiy va genetik psixologiyaning yuzaga kelishiga 
turtki bo'ldi. Darvin ta'limotlari asosida odam psixikasining kelib chiqish tarixi 
o'rganila boshlandi. Charlьz Darvin o'z ishlarining ko'pchilik qismini odam 
psixologiyasiga bag'ishladi (“Odamning kelib chiqishi”, 1870; “Hayvonlar va 
odam hissiyotining ifodalanishi”, 1872).
XIX asr o'rtalariga kelib ayniqsa uning ikkinchi yarmida fiziologik va 
neyrofiziologik tadqiqotlar metodlari sezilarli darajada takomillashdi. Fiziologik 
(keyinchalik psixologik) hodisalarni grafik qayd etib borish metodikalari, turli 
ta'sirlar ostida yuzaga keladigan psixik jarayonlar jadalligini qayd etib borish va 
o'lchash imkoniyatlari yuzaga keldi. Muskullar va nerv tolalaridagi elektr 
potentsiallarni o'rganish asosida nerv impul’slari haqidagi tasavvurlar shakllandi 
(E. Dyuba-Reymon, N.E.Vvedenskiy). Majandining harakat va sezgi nerv 
tolalarining bir-birlaridan farqli ravishda mavjud bo'lishligi haqidagi ixtirosi (1822) 
turli miya qismlarining tuzilishi va funktsiyalari o'rtasidagi munosabat, nisbatlarni 
tadqiq etishni faollashtirib yubordi. Psixik funktsiyalarning miyada joylashishi 
muammolari keng o'rganila boshlandi. 

---

20 
Frantsuz anatom va antropologi Pol Brok miya chap yarim shari uchinchi 
peshona egatining shikastlanishi, nutqning ifodalanishini buzilishiga olib 
kelishligini aniqladi. Nutqning motor markazi - Brok markazi ochildi (1866), Frich 
va Gittsiglar harakat markazlarini ochdilar (1870). Tabiiy-ilmiy yutuqlar psixik 
hodisalarni tabiiy - ilmiy usullar yordamida o'rganishga yo'l ochdi, psixologiya 
ilmiy - eksperimental fanga aylana bordi. 
Nemis faylasufi, tilshunos, psixolog va fiziolog Vilьgelьm Vundt (1832-
1929) eksperimental psixologiyaning asoschisi bo'ldi. V.Vundt psixologiyani 
butunlay eksperimental metodlar bilan o'rganishning keng rejasini ishlab chiqdi; u 
ong tuzilishini eksperimental yo'l bilan aniqlash masalasini qo'ydi. 1879 yili