O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi andijon qishloq xo‘jalik instituti

To’yinmagan uglevodorodlar

Uglevodorodlar	Moddalarning harakteristikasi
	Umumiy formulasi	Vakillari	Bog’lar soni
Etilen qatori	CnH2n		Bitta qo’shbog’
Diyen uglevodorodlari	CnH2n-2		Ikkita qo’shbog’
Triyen uglevodorodlari	CnH2n-4		Uchta qo’shbog’
Asetilen qatori	CnH2n-2		Bitta uchbog’

Etilen uglevodorodlari, sp² gibridlanish.

Molekulasida bitta qo’shbog’ (biri σ – bog’, ikkinchisi π – bog’) bo’lgan to’yinmagan uglevodorodlarga etilen uglevodorodlari yoki alkenlar deyiladi.

Ularning umumiy formulasi C_nH_2n bu yerda n ≥2

• 
  Molyar massalari M = 14n
  
• 
  Nomlanishlarida harakterli qo’shimcha “en” .
  
• 
  Molekulasida bir xil sondagi uglerod atomlari bo’lgan sikloalkanlar bilan izomer bo’ladi. Masalan :
  

• 
  Alken uglevodorodlari molekulalarining tuzilishidagi o’ziga xoslik :
  

Bitta σ – va bitta π – bog’i bo’lgan, bitta qo’shbog’i bo’ladi :

π – bog’, σ – bog’ tekisligiga perpendikulyar tekislikda yotadi.

• 
  Qo’shbog’ga bog’langan uglerod atomlari sp² gibridlanish holatida, qolgan hamma uglerod atomlari sp³ gibridlanish holatida bo’ladi;
  
• 
  sp² – gibridlanish holatida turgan uglerod atomlari uchun valent burchagi 120^o ga teng, molekuladagi boshqa uglerod atomlari uchun 109^o,28^! bo’ladi;
  
• 
  - C = C – qoshbog’ uzunligi 0,133 nm ga teng ;
  
• 
  Alkenlardan hosil bo’ladigan bir valentli radikallarning umimy formulasi C_nH_2n-1;
  
• 
  Alkenlarda sp² gibridlanishi, σ – va π – bog’larning yuzaga kelishini etilen misolida ko’raylik.
  

Etilening struktura formulasi :

Etilenni va boshqa alkenlarni tuzilishini tushunturish uchun uglerod atomlarining sp² gibridlanish gipotezasidan foydalaniladi. Etilenda uglerod atomlari uchta σ –(uchta sp² – gibridlangan orbitallar hisobiga) bog’lanish va p – orbitallarining qoplanishi hisobiga bitta π – bog’lanish yuzaga keladi.

Etilen molekulasidagi bo’lanish tiplari

Akenlarda C = C bo’yicha aylanish qiyin, u π – bog’ni buzilishiga olib keladi, bu energiyani sarflanishini talab qiladi. Shu bilan alkenlarda sis – va trans – izomerlarning mavjudligi tushuntiriladi, ular bir – birlariga faqat yuqori temperaturada yoki ultrabinafsha - nurlanishda aylanadilar.

Demak yuqoridagi sxemada ko’rsatilgandek etilenda 5 ta – σ va 1 ta π – bog’ mavjud bo’lib, π – bog’ σ – bog’ga perpendikuyar tekislikda joylashadi.

Etilen molekulasida σ – bog’ hosil bo’lishi hamda π – bog’ning hosil bo’lish sxemasi :

Maxsus π – bog’ning mavjudligi alkenlarning refraksiyasini yuqoriligi, π – bog’ energiyasining kichikligi, polyarlanishini osonligi kabi xossalari tushuntiriladi.

Agar C – C bog’dagi σ – bog’ning bog’lanish energiyasi 350 kJ/mol bo’lsa, C = C bog’dagi π – bog’ning bog’lanish energiyasi 262,4 kj/mol bo’ladi.

π – orbitallarning elektronlari atom yadrolaridan uzoqda turadi, shuning uchun ular anchagina harakatchan va π – orbitallarining energiyalari σ – orbitallar energiyalariga nisbatan kichik π –orbitallardan elektronlarni uzish uchun σ – orbitallariga nisbatan kam energiya talab qilinadi.

Shu sababli etilen qatoridagi uglevodorodlar birikish, oksidlanish va polimerlanish kabi reaksiylarga oson kirishadi.