O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi

Urug‘ning yetilishi. Urug‘ning yetilishini quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin. 1.Urug‘ning sut pishishi. 2.To‘liqsiz pishish davri. 3.To‘liq pishish davri. Tinchlik davrini boshidan kechirgan urug‘ ma’lum vaqtdan keyin qulay sharoitda una boshlaydi.
Unayotgan urug‘ quyidagi uch momentni boshidan kechiradi.

1. 
   Fizik - suvni qabul qilish.
   
2. 
   Biokimiyoviy - zahira oziq moddalarning eriydigan holga yetishi.
   
3. 
   Biologik - murtakning rivojlanishi.
   

Urug‘ning unishi uchun suv, havo, harorat kerak. Unuvchanlik qobiliyati o‘simliklarda har xil bo‘ladi. Ayrim urug‘lar to‘liq tingandan keyin 3-5 kunda unib chiqa oladi. Beda urug‘i unuvchanlik qobiliyatini 3-5 yilgacha, saqlay oladi. Urug‘ qancha ko‘p saqlansa shuncha unuvchanlik qobiliyati pasayib boradi.
Кo‘pchilik daraxtsimon o‘simliklar urug‘i (limon, xurmo, pista, yong‘oq) me’yorida pishib, qulay sharoitda ekilsada unish qobiliyati yomon bo‘ladi. Chunki, urug‘ po‘sti yogochlangan bo‘lib suvni yomon o‘tkazadi. Buning uchun bunday urug‘lar skarifikatsiya qilinishi lozim
Ikki pallali o‘simliklardan loviya, soya, beda, qovun, tarvuz, qovoqda urug‘ pallalar yerning ustki qismiga o‘sib chiqadi va foto-sintez jarayonida ishtirok yetadi.Urug‘dan unib chiqqan o‘simlik o‘simta deyiladi. Unda ildiz, poya barg bo‘lib, ildizdan poyaga o‘tish joyi ildiz bo‘yni deyiladi.
Ildiz bo‘ynidan urug‘paladan hosil bo‘lgan barggacha bo‘lgan qism gipokotil deyiladi. Undan bi- rinchi barggacha bo‘lgan qismi epikotil deyiladi.

3. 
   Urug‘dan foydalanish. Inson hayotida muhim oziq-ovqat hisoblanadi. Chorva mollari uchun oziq sifatida foydalaniladi.
   

Sanoatda spirt va pivo tayyorlashda, yog‘ olishda, nonvoychilik-da foydlaniladi. Meditsinada dori tayyorlashda. Кo‘pchilik o‘simlik urug‘lari ekin dalalarini begona o‘tlar bilan ifloslanishga olib kelsa, ko‘pchilik urug‘lar zaharli hisoblanadi.

3. 
   Urug‘chi tugunchasining rivojlanishi natijasida hosil bo‘ladigan, o‘zida urug‘ saqlagan organga meva deyiladi. Meva faqat yopiq urug‘li o‘simliklar uchun xosdir. Mevaning shakli, o‘lchami. Rangi turlichadir. Uning vazifasi urug‘ni himoya qilish tarqalishiga xizmat qilishidir.Qo‘sh urug‘lanish ja- rayonidan keyin urug‘chi qismlari o‘zgarib kyetadi. Natijada tuguncha devori o‘zgarib meva qatini hosil qiladi. Meva qavati quyidagi asosiy qismlardan tuzilgan bo‘ladi. Mevaning tashqi qavati - ekzo- karpiy. Mevaning o‘rta qavati -mezokarpiy. Mevaning ichki qavati -endokarpiy. Ekzokarpning asosiy vazifasi mevani himoya qilishga xizmat qilishidir. Mezokarpiy zahira oziq moddalarni saqlashga xiz- mat qilib, boshqa qavatlariga nisbatan yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Endokarpiy urug‘ni tashqi tomonidan o‘rab turishga xizmat qiladi.
   
4. 
   Mevaning klassifikatsiyasi. Hozirgi kunga qadar mevaning tugallangan klassifikatsiyasi yo‘q. Mavjud klassifikatsiyalar sun’iy bo‘lib, ayrim morfologik belgilarga asoslangandir. Кeyingi yillarda genetik klassifikatsiya yaratilgan bo‘lib uning asosiga morfologik belgilar va mevaning tarixiy kelib chiqishi fizioloigyasi asos qilib olingan. Sun’iy klassifikatsiya bo‘yicha mevalar quyidagicha klassi- fikatsiyalanadi.
   

1. Кelib chiqishiga ko‘ra. 2. Meva qatining tuzilishiga ko‘ra. 3. Urug‘larning soniga ko‘ra.
Mevalar kelib chiqishiga ko‘ra: haqiqiy, soxta, oddiy, murakkab va to‘p mevalarga bo‘linadi.
Haqiqiy mevalar deb faqat tugunchaning o‘zidan kelib chiqqan mevalarga aytiladi. Masalan: shoftoli, o‘rik, olcha, gilos, olxo‘ri mevalari. Soxta mevalarda meva hosil bo‘lishida tuguncha bilan birga guln- ing biron qismi ishtirok yetadi. Masalan: olma mevasida gul kosa, qulupnay mevasida gul o‘rni va boshqalar. Oddiy mevalarni hosil bo‘lishida 1 ta tuguncha ishtirok yetadi (o‘rik, olcha, gilos, olxo‘ri). Murakkab mevalarni hosil bo‘lishida bir nechta tuguncha ishtirok yetadi. Masalan: kungaboqar, qoqio‘t, ayiqtovon va hokazo. To‘p guldan hosil bo‘lgan mevalarga to‘p mevalar deyiladi. Masalan: tut, shotut mevalari.
Mevalar meva qatining tuzilishiga ko‘ra ho‘l va quruq mevalarga ajratiladi. Ho‘l mevalar ham, quruq mevalar ham ichidagi urug‘larining soniga ko‘ra 1 urug‘li va ko‘p urug‘li mevalarga bo‘linadi. Bir urug‘li ho‘l mevalarga olcha, gilos, shaftloi, o‘rik, olxo‘ri, ko‘p urug‘lilarga nok, qovun, tarvuz, uzum, apelsin, limon, mandarin kabi mevalar kiradi. Bular boshqacha rezavor mevalar deyiladi.
Bir urug‘li quruq mevalarga don, pista, xakalak, eman daraxti mevalari va bir urug‘li qanotli mevalar kiradi. Кo‘p urug‘li quruq mevalarga dukkak, qo‘zoq, qo‘zoqcha, ko‘sak, ko‘sakcha va har xil shakildagi quticha mevalar misol bo‘la oladi.
Savollar:

1. 
   Urug‘ qanday paydo bo‘ladi?
   
2. 
   Urug‘ o‘simlikka nima uchun kerak?
   
3. 
   Urug‘lar zahira oziqa modda to‘plashiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?
   
4. 
   Nima uchun o‘simliklar urug‘ida zahira oziqa modda to‘playdi?
   
5. 
   Urug‘ meva hosil bo‘lishida qonuniyatidan tashqari qanday hodisalar bo‘lishi mumkin?
   
6. 
   Meva deganda nimani tushunasiz?
   
7. 
   Mevalar qanday klassifikatsiyalanadi?
   
8. 
   Dukkak meva bilan qo‘zoq mevani farqi nimada?
   

6.