O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi tibbiy ta’limni rivojlantirish markazi

Mustaqil tayyorlanish uchun o‘quv adabiyotlar: 

1.  X.Rustamov. «Umumiy ximiya». 1969, 129-bet. 

2.  V.N.Alekseev. «Kolichestvennыy analiz». M., 1972, 280-bet. 

3.  K.A.Seleznev. «Analiticheskaya ximiya». M., 1973, 30-bet. 

4.  I.K.Sitovich. «Kurs analiticheskoy ximii». M., 1985, 31-bet. 

5.  S.S.Olenin, G.N.Fadeev. «Neorganicheskaya ximiya», M., 1985, 135-bet. 

6.  A.S.Lenskiy. «Vvedenie v bioneorganicheskuyu i biofizicheskuyu ximiyu», M., 1989, 151-bet. 

 

 

AMALIY MASHG‘ULOT № 8.  

KOMPLEKS  BIRIKMALAR 

 

Mashg‘ulotning maqsadi: Kompleks hosil qiluvchi reaktsiya mahsulotlarining xarakteri, ishlatish 

imkoniyatlarini aniqlashga sistemali yondoshuvni o‘rganish, biologik sistemalarda kompleks birikmalar 

hosil bo‘lishini oldindan belgilash. 

O‘rganilayotgan mavzuning ahamiyati. Kompleks hosil bo‘lish reaktsiyalarining borish 

qonunlarini va ularni biologik sistemalarga tadbiq qilishni bilish shifokorlar uchun juda zarur, 

chunki tirik organizmda boradigan ko‘pchilik biokimyoviy jarayonlar kompleks birikmalar 

ishtirokida boradi. Xlorofill – magniyning kompleks birikmasi, gemoglobin – temirning kompleks 

birikmasi, vitamin V

12 

– kobal’tning kompleks birikmasi va boshqalar. Metallofermentlar ham 

kompleks birikmalardir. Masalan, sitoxrom oksidaza va seruloplazmin – misning, 

karboksipeptidaza va karboangidraza – ruxning kompleks birikmasidir. Fermentativ 

jarayonlarning aktivlanishi (so‘nishi) metallarning kompleks hosil qilishi oqibatida amalga 

oshiriladi. Masalan, magniy organizda boradigan muhim biokimyoviy jarayonlarning biri bo‘lgan 

ATF gidrolizini katalizlaydi (kuchaytiradi). Berilliy magniy saqlovchi fermentlarni, kadmiy esa 

rux saqlovchi fermentlarni mustahkamroq kompleks hosil bo‘lishi va biometallarni siqib chiqarishi 

---

 

14

hisobiga ingibirlaydi (so‘ndiradi). Kompleks hosil bo‘lish jarayonlarini dorivor vositalar 

(preparatlar) ishlatishda hisobga olish kerak, chunki ularning ko‘pchiligi biometallar uchun yaxshi 

ligand bo‘lishi mumkin yoki tarkibida metall saqlagani holda organizmdagi bioligandlar bilan 

mustahkam koordinatsion birikmalar hosil qilishi mumkin. 

Metallarning,  birinchi navbatda, og‘ir metallarning, masalan, simob, qo‘rg‘oshin, vismut, 

mish’yak va boshqalarning ortiqcha miqdorda organizmga tushishi zaharli tasir ko‘rsatadi, bu 

narsa ularning organizmdagi kislorod, azot, oltingugurt va boshqa bioelementlar saqlovchi 

biomolekulalar bilan kompleks birikmalar hosil qilishi oqibatidir. Bunday zaharlanishlarni 

davolash organizmga yanada mustahkamroq, suvda yaxshi eriydigan kompleks birikmalar hosil 

qiluvchi ligandlar kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu  jarayonda kompleksonlar, unitiol, 

dimerkaprol, penitsilamin va boshqa preparatlar (antidotlar) samarali vosita hisoblanadi. 

Organizda bioelementlar tahchilligida odatda, ularni ko‘pincha odam organizmi uchun zaharli 

bo‘lgan noorganik tuzlar bilan emas, balki bioligandlar bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalar 

holida kiritiladi. Masalan, tarkibida kobal’t saqlovchi vitamin B

12,  

temir saqlovchi ferrotseron, 

gemostimulin va boshqalar shular jumlasidandir. Kompleks birikmalar tibbiyotda qator 

kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Masalan, platina birikmalari rakka qarshi preparatlar bo‘lib, 

xavfli shishlarning o‘sishini sekinlashtiradi. Kupir CuCI

2 . 

2B

6 

 tuberkulyoz va gepatit kasalligini 

davolashda, ferramid – temirning nikotin kislota amidi bilan kompleksi bo‘lib, kamqonlikning 

hamma turida qo‘llaniladi, kaomid – kobal’tning nikotin kislota amidi bilan kompleksi bo‘lib, 

yopiq suyak sinishlarining bitishiga yaxshi tasir ko‘rsatadi, kobavit – kobal’tning vitamin U bilan 

kompleksi gepatit, kamqonlik kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. 

Darsda ko‘riladigan savollar: