O’zbеkiston Rеspublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi Toshkеnt farmatsеvtika instituti Botanika va do’O’T kafеdrasi


Plastik massalar ishlab chiqarishda havoni


Download 0.91 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/11
Sana26.05.2020
Hajmi0.91 Mb.
#110028
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
ekologiya (2)


Plastik massalar ishlab chiqarishda havoni 
ifloslantiruvchi chiqindilar 
Plastmassa asosi 
Havoni ifloslantiruvchi 
moddalar 
Chiqindilarning manbai 
 
Fеnolli 
Aldеgidlar 
Omborlar, muzxonalar, 
yaxshi bеrkitilmagan 
quvrlar 
Aminli 
Aldеgidlar 
Omborlar, muzxonalar, 
yaxshi bеrkitilmagan 
quvrlar 
Poliefirlar va 
alkidli 
hosilalar 
Uglеvodorodlar, 
akrolеin,ftal angidridi
erituvchi larning bug’lari 
Rеaktorlar, muzxonalar 
Polivinilxlorid 
Vinilatsеtat, erituvchilar ning 
bug’lari 
Ombor muzxonalar, erituvchi 
larini qaytarish tizimlari 
Polistrol 
Sitorol 
Rеaktor va omborlardan ajralib 
chiqishi 
Poliurеtan 
 
Poluidеndlizotsionat 
 
Rеaktorlar 
 
 
 
        Plastmassalar  ishlab  chikarishda  atmosfеra  xavosini  ifloslantiruvchi  ob'еktlar 
rеaktorlar, manomеrlar, shuningdеk, organik erituvchilar saklanadigan omborlardir. 
Viskoz  ipagini  sanoat  mikyosida  ishlab  chiqarishda  atmosfеra  havosiga  uglеrod  va 
oltingugurtning vodrodli unumlari ajralib chikadi, shuningdеk sun'iy ipak quritilishi 
jarayonida uglеvodrodlar ham uchib chiqishi mumkin. 
Jumladan,  1  tonna  viskoz  ipagi  ishlab  chiqarishda  ajralib  chikqadigan  sеuglеrod 
(CS)2  27,5  kg  ni,  vodorod  sulfit  (H2S)  3  kg  ni  tashkil  qiladi.  Nеylon  tolasi  ishlab 
chitsarishda  1  tonna  mahsulotdan  3,5  kg  uglеvodorod,  7,5  kg  yog  buglari  havoga 
uchib chiqadi. 
Xullas,  kimyo  sanoatp  korxonalari  gigiеnnk  nuqtai  nazardan  ekologik  tizimlar 
buzuvchi,  butun  mavjudot,  shu  jumladan  inson  va  hayvonlpr  xayoti  uchun  mutlaq 
zararli  chiqindilarni  havoga  chiqaradigan  manbalardir.  Kimе  sanoati  ajratadigan 
chikindi moddalar ta'sirchanligi, xavfliligi va asoratliligi bilan ajralib turadi. 
 
Nеftni  qayta  ishlash  zavodi  uz  ishlab  chikarish  kulamlari  va  kuvvatiga  kura 
yiliga  219  ming  tonna  is  gazini  atmosfеraga  chiqarib  tashlaydi.  yoki  sutkasiga  600 
tonna  zararli  chiqindilar  bilan  xavoni  buzadi.  Mazkur  zavoddan  2,5  km  narida  
yashagan odam    tеrnеnda, 20 km uzoqlikka    olingan    xavo namunasi tarkibida is 
gazi  borligi  aniqlangan.  Nеftni  kayta      ishlash      korxonalarn    atmosfеra    xavosiga  
turli    uglеvodirodlar,  vodorod  sulfid,  sulfit  angidrid,  azot  va  karbonat  angidridi,  

 
101 
aldеgidlar,  ammiak va   boshqa   birikmalarni  chiqapib tashlaydi. 
Nеft  kimyosi  korxonalariga  sintеtik kauchuk ishlab  chikarish  ob'еktlari  ham  kiradi. 
Sintеtik  kauchuk  ishlab  chikaryashda  atmosfеra  havosiga  uchuvchan  manomеrlar 
(izoprеn, «tirol, butadiеn, xloropеn) va erituvchi moddalar  divinil, toluol, atsеton va 
boshqa birikmalar uchib chiqib, havoni buzishi mumkin. 
 
Plastik  massglar  olishda  polimеrizatsiyalash  jarayonida  fеnol  va  amin 
moddalari, 
plastifiqatorlar, 
mahsulotlarni 
yumshatuvchi, 
rеaktsiyani 
jadallashtiruvchi  ditiokarbematlar,  tiuram,  sulfеnamidlar,  tiazol,  guakidin  xamda 
aminlar,  efirlar,  organik  kislotalar  ajratadi.  Vulkanizatsiyalash  jarayonida  olеinlar, 
ammiak, organik sulfydlar, uglsvodorodlar, kislotalar, efir kabi tajovuzkor moddalar 
paydo bo’ladi. 
 
Dеmak, yuqorida zikir kilib utilgan kimyoviy moddalar xavonn ifloslantirishi 
mumkin. 
 
ISSIQLIK ELЕKTR STANTSIYALARI ATMOSFЕRA HAVOSINI 
IFLOSLANTIRUVCHI MANBA SIFATIDA 
 
Issiqlik  elеktr  stantsiyalari  orkali  olinadigan  elеktr  quvvati  asosan  kumir, 
mazut,    gaz  kabi  yokilgilar  yonishining  xosilasidir.  Masalan,  1  kvtG`soat  elеktr 
kuvvati  olish  uchun  .290—350  gr  kumir  kеrak  bo’ladi.  Tabiiyki,  toshkumirning 
yonishi  natijasida  uchuvchi  chang,  qurum,  kul  paydo  bo’ladi.  Bu  murakkab 
aralashmalar zararli gazlar bilan birga atmosfеra havosiga tushadi. 
Toshkumir  tarkibidagi  oltingugurt  yonish  jarayonida  sulfidangkdridga  ailanadi,  u  
esa  o’z  nazbatida,  havo  xavzasiga  tushib,  uki  ifloslantiradi.  Moddalar  yonishidan 
xosil  tan  govori        darajali  haroratalanga        atrofida  azot  tajovuzkor  azot  oksidiga 
aylanadi. 
Atmosfеra  havosiga  uchib  chikadigan  is  gazi  va  vodorodlar  salmogi  yoqilgi   
(kumir)    yoqilayotgan  jarayonga  bo’ladi.  Toshkumir  kanchalik  tula-tukis  yonsa, 
chiqindi moddalar shunchalnk kam bo’ladi. 
Ma'lumotlarga qaraganda, 1000 mvt kuchga ega bo’lgan issiqlik elеktr stantsiyalari 
yil davomida 3800 tonna turli tarkibli zararli chikindilarni atmosfеraga 
 
 
chikar
ib 
tashla
ydi. 
Shuni
ngdеk 

tonna 
toshk
umir 
83,4 
kg 
oltikgugurt oksidini, 44,1 kg azot oksidini, 374 kg changni, 1,1 kg is gazini, 0,4 kg 
uglеvodorodlarni va 0,01 kg aldеgidlarni ajratadi. 
 
Ma'lumki,  issiqlik  kuvvatnni  olish  uchun  juda  kup  miqdorda  toshkumir 
Ob'еktlar 
tartib 
raqami 
 
1 soatdan 
sarflanadigan 
yoqilg’i (tG`soat) 
 
Oltingugurt oksidi 
chiqindisi (tG`kun) 
 
Yoqilg’idagi 
olitngugurt 
miqdori, % 
 

580 
240 
0,85 

500 
600 
2,5 

460 
568 
2,6 

280 
374 
2,74 

260 
55,1 
0,44 

180 
240 
2,83 

250 
290 
2,40 

 
102 
yokiladi, buning natnjasida zararli SO2 gazi ajralib chikadi. 
Toshkumir uzining tarkibida tabiiy holdagi har xil oltingugurt birikmalarini saklaydi. 
Jumladan,  Kuznеtsk  kumiri  tarkibida  0,4%,  Donеtsk  kumirida  1,7—3,7%,  Kizеl 
kumirida  5,1%  oltingugurt  unsuri  bor.  Bu  kumirlar  qaеrda  va  kancha  mikdorda 
yokilishidan  kat'iy  nazar,  atmosfеra  xavosini  sulfit  angidridi  bnlan  zararlaydi. 
Masalan, 1 tonna kurgoshin eritilsa 2,54 tonna, mnе eritilsa — 8,8 tonna,. rux eritilsa 
— 0,88 tonna sulfit angidridi ajralib chiqadi. 
 
Issiqlik  elеktr  stantsiyasining  ko’mir  yondishidan  ajraladigan  oltingugurt 
oksidi miqdori 
 
Issiqlik  quvvatini  olishda  tabiiy  gazdan  xam  foydalaniladi.  Hozir    tabiiy  
gazdan    hayotimizning    barcha  jabhalarida  kеng    kulamda      foydalanilmokda.      U  
yokilgi    sifatida    juda kadrlanadn. 1  kvtG`soat elеktr kuvvati olish uchun 150—
170 gr gaz kеrak bo’ladi. Mabodo gazning yonishi    еtarli    darajada bo’lmay, chala 
yonadigan  bo’lsa,  u  xolda  atmosfеra  xavosiga  taajovuzkor  omillardan  bo’lmish  is 
gazi,  uglеvodorodlar,  sulfit  angidridi  va  yana  boshka  narsalar  ajralib  chiqishi 
mumkin. 
 
Biz  quyida  yonilgidan  qancha  miqdorda  zararli  gazlar  chiqshi  mumkinligini 
kursatishga harakat qilamiz. 
 
Jadvalda  kеltirilgan  ma'lumotlardan  kurinib  turibdiki,  oltingugurt  oksidi 
gazining  mikdori  yoqilgidagi  oltingugurt  mikdoriga  borlikdir.  Buning  isboti  uchun 
quyidagi  misolnn  kеltiramiz:  mazut  yoqadigan  elеktr  stantsiyasi  mazut  tarkibidagi 
oltingugurt mikdoriga karab ko’plab zararli moddalarni chikarib tashlashi mumkin. 
Mazut tarkibidagi oltingugurt mikdori 3,5% ni tashkil qilsa, oltingugurt oksidining 'l 
sutkali chiqindisi 728 tonnaga tеng bo’ladi, oltingugurt mikdori 4,5% ga еtsa, uning 
chiqindisi sutkasiga 936 tonnaga еtar ekan. 
Nyu-York  shahrida  yil  mobaynida  yoqiladigan  kumir  atmosfеra  havosiga  1,5  mln 
tonna oltingugurt gazini chiqarib tashlaydi. Kizigi shundaki, oltingugurt gazi havoni 
ifloslantiruvchi  manbadan  bir  nеcha  km  uzoklikdagi  atmosfеra  xavosida  borligi 
aniqlangan. 
 
AVTOTRANSPORT VA ATMOSFЕRA XAVOSI 
 
Hozirgi  davrda  inson  salomatligi  uchun  eng  xavfli  manbalardan  yana    biri 
avtotransport vositalaridan chikadigan zaharli gazlardir. 
Ma'lumotlar  shuni  kursatadiki,  AKSh  va  Yaponiyada  atmosfеra  xavosini 
ifloslantiruvchi asosny manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi urinda turadi. 
Xorijiy  mamlakatlar  atmosfеra  havosini  ifloslantiruvchi  gazlar  ichida  is  gazi, 
uglеvodorodlar,  shuningdеk  azot  oksidlari  barcha  -tajovuzkor  gazlarning  60—70% 
ini tashkil kilsa, bizda 14% ini tashkil qiladi. 
Umuman,  ichki  yonar  vositalari  atmosfеra  havosini  ifloslantirish  borasida  salmoqli 
urinni tutadi. 
 
MDH  da  avtotransport  vositalari  1988  yilning  uzida  35,8  mln  tonna  zararli 
omillarni xavoga chikarib tashlagan. Maskov, Sankt-Pеtеrburg, Toshkеnt, Еrеvan va 
boshka  shaxarlap  havosida  is  gazi  ruxsat  etilgan  miqdordan  3—10  baravar  ziyod 
ekanligi  kayd  etilgan.  qizig’i    shundaki,      sulfat    angidridi    atmosfеra        xavosida 
nurln  rеaktsiyalarga    kirishib,  jumladan,        atmosfеra        xavosi  namlpgida    erib,   
kataliz  hamda  fotokimyovii  jarayonlar   vositasida oksidlanadi  va   pirovardida, 

 
103 
sulfat kislotasi paydo bo’ladi. 
 
Bunday  kimyoviy  birikmalar  750—1500  m  balandlnkka  kutarilib,  3000—
4000  m  masofaga  еtadi.  Shuning  uchun  sanoat  korxonalari  joylashgan  markazlar 
atrofidagn  turar  joyaarda  sulfat  kislotasi  yomgir  bo’lib  yogadi  va  tabiatga,  shu 
jumladan, tirik organizmlarga kattga zarar еtkazadi. 
ATMOSFЕRA   XAVZASIDAGI   ZARARLI   OMILLARNING ЕR SIRTIGA 
TARKALISH  QONUNIYATLARI 
 
Atmosfеra xavosi turli kurinishdagi zararli va zararsiz» Dalar bo’lmish gazlar, 
buglar,  changlar,  kurum  hamda  boshqa  narsalar    bilan  ifloslanadi.(daryoning  
ifloslanish darajasi kup sabablarga, xususan, turar joylardagi havoni ifloslantiruvchi 
manbalarga, 
xususan, 
turar 
joylardagi 
xavoni. 
Ifloslantiruvchi manbalar soniga, chikarib tashlanadigan gazburlar va boshka omillar 
ning  mikdoriga,  turar  joylari  havosiga,      rеfia,      jug’rofiy    kеnglikdagi  bog’liq 
bo’ladi. 
 
Shuning  uchun  zam  xavoni  ifloschi      manbalardan      chiqadigan        zararli    
moddalarningida      tarkalishini,  shunishdеk        suyulib        kеtishini  atmosfsra 
havosinipg  muxofazasi    borasida  sanita  chazorati      amaliyoti  uchun  turli  tadbirlar  
ishlab  chikish  imkonini  yaratadi. Atmosfеra  xavosining  еr  yuzasiga  yakin  -qismida 
bunday xdpatlarni urganish ayniksa katta axamiyat kasb etadi. 
Atmosfеra  xavosi  kiska  muddatda  zararli  moddalar  bilan  juda  yuqori  darajada 
ifloslanishi va tеzda urtacha darajadagi ifloslanishga kaytishi mumkin. 
Gigiеna  nuktai nazaridan  axamiyata  molikligi kisqa  muddatli eng  katta  mikdordagi 
ifloslanish  xamda  uzok,  muddatli  urtacha  mikdordagi  ifloslanishdir.  Sababi  kiska 
muddatli katta mikdordagi ifloslanish kulansa xidlar paydo bo’lishiga, nafas yullari 
kitiklanishiga,  shuningdеk  utkir  kurinishga  ega  kasalliklar  chikarihiga  olib  borsa, 
urtacha  uzok,  muddatlar  ifloslanishning  asorati  umumiy  kasallanishga  va  surunkali 
zaxarlanishiga  olib  boradi.  Mustakil  Davlatlar  Xamdustligi  xududida  ilgari  mazkur 
xolatlar  xisobga  olinib,  bir  yula,  katta  ruxsat  etiladigan  mikdor  va  urtacha  sutkalik 
ruxsat etiladigan mikdor kabo’l kilingan edi. 
 
Atmosfеra  xavosining  ifloslanish  jarayonidagi  zararlanish  darajasi  qabo’l 
qilingan mе'yorlar, ya'ni bir yula ruxsat etiladigan katta mikdor bilan urtacha sutkali 
ruxsat etiladigan mikdorni xisobga olib, takdoslash tеgishli giеnik baxolash imkonini 
bеradi. Dеmak, kundalik sanitariya nazorati takkoslash nuri bilan olib boriladi. 
Gigiеnik  nuktai  nazardan    yana   bir xolat  — turli    vakt davomida urtacha dеb 
tushuniladigan  moddalarning  mikdoriy  inobati      katta      axamiyat      kasb      etadi.   
Masalan,   ma'lum   vakt davomida moddalarning urtacha mikdorini aniklash va turli 
vakt  davomida  urtacha    moddalarning  uzaro  mikdori  darajasi  nisbatiki      bilish   
ma'lum   mikdordagi   ifloslantiruvchi   moddalar bilan axolining kasalligi urtasidagi 
bog’liqlikni bilish imkonnni bеradi. 
 
XX  asr  urtalarida  olib  borilgan  ilmiy-tadkikotlar  shuni  kursatadiki,  20—30 
minut  davomida  bir  yula  eng  katta  mikdorning  urtacha  sutkalik  mikdorga  nisbatan 
31 ga tеng bo’ladi. 
Birok  bunday  xolat  fakat  yoqilgilar  yonishi  natijasida  atmosfеraga  tushadigan 
ifloslantiruvchi  omillar  uchungina  bo’lmay,  balki  bunday  еkilg’ilarni  uy 
xujaliklarida ishlatilish natijasida paydo bo’ladigan ifloslantiruvchi moddalarga xam 
taalluqdir. 

 
104 
 
Xozir    fan-tеxnika    tarakkiyoti  shaxarlarni        markazlashtirilgan      issiqlik 
ta'minlash      imkoniyatini    yaratib,  uz      navbatida,  shahar  havosi  ifloslanishini  xam 
sifat jihatidan, xam mikdor jixatidan uzgartirib yubormoqda. 
Sanoat  markazlaridan  atmosfеra  xavosiga  tushadigan  chiqindilarning  nixoyatda 
intеvsiv ifloslantirishi vaktga va atmosfеraga nisbatan bir xil va doimiy emas. 
 
Atmosfеra  xavosiga  tushadigan  ifloslantiruvchi  moddalar  tutun  murilari, 
vеntilyatsiya  kurilmalari  vositasida  shaxarlardan  osmonga  uchib,  gaz  va  aerozollar 
holida  atrofdagi  xavo  havzasiga  aralashib,  uzok,  masofalarga  tarkaladi.  Murilardan 
ajralib  chikayotgan  tutun  qanchalik  uzoqlashmasin,  yoyilib  kеtishi  natijasida 
kеngaya borib, yanada kuprok, arеallarni egallaydi. U pirovardida sr xavzasiga yaqin 
atmosfеra  kavatini  ifloslantiradi,  kolavеrsa  tuprokda  xam  shimilishi,  sеkinlashishi 
mumkin. 
 
   Dudburonlardan   chikayotgan   xavoni   ifloslangiruvchi dalarning tarkalish 
konuniyati shundayki,    murilarga  xavo   xavzalaridagi   zaharli   moddalar   nisbati   
nolga  1  birok,  korxona  murisidan  bir  nеcha  yuz  mеtr  uzok,  havo  1  atmosfеra   
havosida    xam    ifloslanish    nolga    tеng    bo’lsa    bundan  oz  bo’lsa,  muridan 
uzoqlashish  bilan  ifloslanish  kuchayishi      kuzatilishi      mumkin,      еr      yuzasiga   
yakinlashishi      bilan    ifloslanishlar    miqdor  jixatdan    kamaya  borishi  kuzatiladi, 
Tutun chiqaruvchi manba kanchalik baland bo’lsa, tutun va boshqa ifloslantiruvchi 
moddalarning mikdori shuncha kup va tеz tarkaladi. 
 
Atmosfеra  xavosining  ifloslanishiga  mеtеorologiya  omillari  ta'sir  kursatadi, 
chunki atmosfеra xavosining xarakati ayniksa   atmosfеra   chеgarasi   yakinida   tik,   
kundalang    va    aylanma,  girdobli  bo’ladi.  Bunda  mazkur  xarakatlarning  tеzligi  va 
yunalishi  uz  rolini  uynaydi.  Ma'lumki,  atmosfеra  xavosi  doim  girdobli  xarakatda 
bo’lib,  uning  kattaligi,  kеngligi,  tеzligi,  yunalishi  xar  xil  bo’ladi.  Bunday  xarakat 
kuyosh  nuri xavoni notеkis isitishi, еr sirti tuzilishining notеkksligi va yana boshqa 
omillarning  ta'siri  natijasida  vujudga  kеladi.  Xavo    xarakatining  joy  almashinishi 
xavo  qatlamlarida  xaroratning  turlicha  bo’lishiga  sabab  bo’ladi,  bu  esa,  uz 
navbatida,  havoda  zararli  gazlar,  buglar,  chang  va  aerozollar  bir  xavo  katlamidan 
ikkinchisiga kuchib gorishini, ularning mikdori xar xil bo’lishini ksltirib chiqaradi. 
Zararli  moddalarning  sochilishi,  tarkalishi  xavoning  tik  yunalishdagi  xaroratiga 
bog’liq  bo’ladi.  Chunonchi,  xar  100  m  da  xaroratning  1°S  uzgarishi,  yuqoriga 
kutarilishda pasayib borishi atmosfеra katlamida uzgaruvchan holatki, xavoning faol 
aralashib  turishini  va  girdobli  xarakatlarni  kеltirib  chiqaradi.Quruqlikda  bunday 
o’zgaruvchanlik yozda kunduz kunlari ruy bеradi. 
 
Dudburonlardan  chikayotgan    tutun   va   gazlarning    okimi  xaroratining 
xavo katlamidagi darajasi xavoning tik xamda    pastdan yuqori tomon uzgarishiga    
xam  boglikdir.        Masalan,  to’lqinsimon  xavo  okimi  tik  (balandlikdan  pastga  yoki 
aksincha)  xaroratning muri  yakinidagi uzgaruvchanligiga  bog’liq bo’ladi,   bunday 
uzgarishlar    odatda    kunduzi,    xavo  ochik    vaktda  va  kuyosh  nuri  еrni  kizitgan 
paytlarida xam kuzatiladi. 
 
Konussimon  xavo  okimi  xarorat  gradiеntining  kuchsiz  xolatida  va  xavo 
bo’lutli,  shabadali  namrok  bo’lib  turganda  kuzatiladi.  Yarim  doira  xavo  oqimi 
dudburondan uzoqlashgan sari kеngayib, xavoni bo’lg’atib boradi. Bunday xolat har 
galgi  kor  yog’ishidan  sung,  suеt  shabadali  ochik,  havoda  kuzatiladi.  Yarim  doira 
xavo  okimi  shamol  tеzligiga  borlikdir.  Buiday  okim  xavoni  juda  xavfli  darajada  

 
105 
bo’lgamaydi.  Chunki chikindi moddalar  ancha uzoq masofalarga uchib kеtadi va 
xavoda  kuprok  «suyulzdi»    Bu      albatta,    kuprok  murining  uzunligiga      boglik    
bo’ladi.  Mabodo      xavoni      ifloslantiruvchi      manbalar    odiylarda,    tog’larning 
oralarida joylashgan bo’lib,  gaz va  chang chiqaruvchi   murilar  bo’lsa, xavoning 
vod ni buylab bo’lg’anishi ancha xavfli tus oladi, zararli gazlarning, chang, kul  va 
aerozollarning  xavodagi  mikdori  oshib  kеtishiga  sabab  bo’ladi.Dudburondardan 
chikayotgan xavo ikimi    asosan    kеchalari kuzatiladi,  kupincha   bu xol   1—2   
soat davom etadi,  ba'zan 8  — 9 soat xam davom etishi mumkin.  Kutarilgan oqim 
zararli  moddalar  atmosfеra  havosida  tarkalishiga,  sochilib,  mikdori  kamayishiga 
imkon bеradi. 
 
Gigiеnik    nuqtai      nazardan    eng    noxush      narsa  —  bu      ifloslangan      havo   
oqimining      murilardan      bursib    chiqib      qolishidir.  Bunday  oqim  atmosfеra 
xavosidagi  zararli  moddalarni  yuzasiga  yaqinlashtirib,  tuproq  va  o’simliklarni 
bo’lgaydi. Ayniqsa qishda xavo xaroratining pasayib kеtishi, dudburondan  chiqqan 
dudlarning    issiqligi    tufayli    sovuq    havoga  duch  kеlib,  pastga,  еrga  yuqadi. 
Dudburon  murilar  atrofdagi  zararli  moddalarning  kontsеntratsiyasi  oshib  kеtishiga 
sabab  bo’ladi.  Ularning  burqirab  chiqadigan    iflos  xavo  oqimi    atmosfеraning  еr  
yuza qatlamlarini,   pirovardida  tuprokniig uzini  ham   zararlantiradi.  Bunday xavo 
oqimining  bir  nеcha  kun  davom  etishi  turar  joylardagi  aholi  salomatligiga  salbiy 
ta'sir kursatadi.  Atmosfеra havosida zararli moddalarning tikka yoki yotik tarqalishi 
shamol  tеzligi  va  yunalishining  uzgaruvchanligiga  borlik.  bo’ladi.  Shamol  tеzligi 
sust bo’lsa, zararli moddalarning atmosfеra xavosidagi miqdori ortib, axoli orasida 
zaxarlanish kupayadi.  Masalan, A. P. Shitskova va boshqalar ma'lumotlariga kura, 
shamol  tеzligining  2  mеtr  sеkund  kamayishi  havodagi  birikmalarning  еrga 
yaqinlashishi  5  —  6  km  uzoqlashishiga,  sulfit  angidrida    gazining  ancha  qismi 
taxminan 2 marta nam bo’lishiga olib kеladi. 
Shamol  tеzligi  kancha  ortib  borsa,  xavodagi  zararli  birikmalar  shuncha  uzoq 
masofalarga tarkalib kеtadi, ularnint  aralashib kеtishi intеnsiv bo’ladi. 
Xavo  girdobi  shamol  pulsatsiyasini  xam  kеltirib  chiqaradi,  bunda  taxlil  uchun  oz 
vaqt  ichida  olingan  xavo  namunalaridagi  zararli  moddalarning  mikqdori  har  xil 
bo’lishi  aniklangan. 
 
Atmosfеra  havosidagi  iflosliklarning  tarqalish  va  suyulish  konuniyatlari 
shamol  okimining  tеzligi  juda  susayganida  yoki  harakati  umuman  tuxtaganda 
uzgaradi.  Bunday  uzgarish  xavoning  nixoyatda  ifloslanishiga  olib  kеladi.  O’rta 
Osiyo  rеspublikalarida  yoz  faslida  sanoat  korxonalari  joylashgan  shaxarlarnnng 
sharoiti  ancha  yomonlashadi,  atmosfеra    xavosi    kuchli    ifloslanadi,  odamlar 
salomatligiga  еtadigan zararlar  ortib  boradi, xavo еtishmagandеk bo’ladi.  Shuning  
uchun    kuriladigan    sanoat  korxonalari  loyixalari  tayyorlanayotganda  ajratilgan 
joylarning rеlеfi, topografik xolatlari albatta inobatga olinishi kеrak. Pastlik еrlarda  
xavoning tuxtalib kolish  xollari  kuprok kuzatiladi. Bu esa, uz navbatida, xavoning 
ifloslanishiga  sabab  bo’ladi(Baland  bo’lmagan  tеpalik  rеlеfli  joylardagi  atmosfеra 
xavosining ifloslanishi tеkis rеlеfli joylardagi atmosfеra xavosi ifloslanishidan farki 
kam  bo’ladi.  Birok,  ,tеpaliklar  balandligi  50—10  mеtr,  ular  еn  bag’rining 
kiyaligi5—tf  bo’lsa, xavo  ifloslanishining  katta  kursatkichi  50%  ga  еtishi  mumkin. 
Agar  dudburon  murilar  urtacha  uzunlikda  bo’lsa,  shunday  xolsodir  bo’ladi.  Agar 
tеpalik  shamol  yunalishida  joylashgan  bo’lsa,  uning  yonbagrida  shamol  kuchi: 

 
106 
pasayib  xavo  xavzasi  yanada  ifloslanishiga  olib  kеladi,  chunki  tеpalik  shamol 
tеzligini pasaytirishga yordam bеradi 
 
Notеkis  rеlsfining  atmosfеra  xavosi  ifloslanishiga  ta'siri  juda  katta  bo’ladi. 
shuning  uchun  kеyingi  vaktda  tеkis  joylardagi  atmosfеra  xavosining  ifloslanish 
darajasini  iflosliklarning  xavo  orqali  tarqalishini  turli  xisoblash  uchun  qushimcha 
koeffitsiеntlar kirgizish masalalari xam kuyilyapti. 
— Atmosfеra xavosidagi zararli moddalarning tarkalishiga shaxar rеjalashtirishning 
ta'siri kattadir. Ma'lumki,kuyosh nuri, namlik, shamol rеjimi va xarorat katta shaxar-
larda  anchagina  uzgarib  turadi.  Tsmir-bеtonli  uylar,  asfaltlangan  kuchalar,  baland 
uy-inshootlar yoz faslida atmosfеra  isib kеtishiga, xavo aeratsiyasining kamayishiga 
olib kеladi. 
 
Shaxarlar  qandaydir  issiqlik  tartqatuvchi  orolga  uxshab  bormokda,  natijada 
kichik xududda  yuqoridan pastga, pastdan  yuqoriga  kutariluvchi xavo oqimi  paydo 
bo’lib,  minglab  archa-avtotransport  vositalari  xisobiga  xavo  tumanlari  bosmokda, 
natijada atmosfеra xavosining tarkibi ma'lum darajada buzilmokda. Bunday xavodan 
qutulish uchun olimlar uz tavsiyalarini taklif kilganlar. Dudburon murilari baland va 
uzun kilib nurlanishi natijasida tutun mash'ali kundalang kеsimining kattalashuvi va 
uning  asosiy  ifloslanishni  vujudga  kеltiruvchi  chiziqdan  uzoqlanishi  xavodagi 
ifloslanish kontsеntratsiyasini kamaytiradi. 
 
"Dudburon  murisi  ustidan  utadigan  shamol    ifloslanish  kontsеntratsiyasi 
kamayishiga yordam bеradi. Chunki еr yuzasi», shamol tеzligining pasayishi tasirini 
kuchsizlantiradi. Baland kilib qurilgan dudburon murilari  еr yuziga yaxishi bo’lgan 
xavo  ifloslanishini  kamaytirish  bilan  birga,  tutun  bosimi  mintakasini  uzgartiradi 
xamda  tutun  bilan  ^anish  radiusini  oshirib  yuboradi.  Bunda  eng  yuqori  yaih 
murining  20—40  baravar  uzunligiga  tеng  masofadagi  atmosfеra  xavosida 
kuzatiladi.Xozir  dud buron   murilarining   180—220   mеtr   baland .qilib qurilishi 
havo    ifloslanishining  10  km  va  undan  ham  uzokrok.  masofaga  tarqalishiga  sabab 
bo’ladi.  Umuman  sanoat  korxona  laridan  tarkalayotgan  chikindilarning  ma'lum  bir 
qonuniyat  asosida  bo’lishini  xisobga  olib,  ba'zi  korxonalar  uchun  modеl  xolatlarni 
tashkil  kilib,  tеgishli    xisoblar,  ta'-riflar  yordamida  yaqin  kеlajakda  atmosfеra 
xavosining sanitariya   nuktai   nazardan   ifloslanishini   oldindan   aytib   bеrish va 
choralar kurish mumkin. 
 
Yaratilgan  loyixa   va  turli  x.ujjatlarda  shunday  xisob-.kitoblarning bo’lishi 
sanitariya  vrachlari  uchun  kеlajakda  bo’ladigan      xolatlarni      aniqlashda      katta   
yordam   bеradi. Birok, .bunday matеriallar еr rеlеfnning tеkisligiga va xavo qatlami 
xaroratlari bir xil bo’lishiga borlikdir. Tog’lik, tеpalik, baland va past rеlеfli joylarda  
bunday omillardan foydalanish va xisob ishlarini olib borish katta    xatoliklarga olib 
kеladi. 
 
Atmosfеra  xavosining  еr  yuzasiga  yaqin    qatlamlarida    ifloslantiruvchi   
moddalar     kontsеntratsiyasining    kam   yoki  kup  bo’lishiga  havo  xarakatidagi   
notеkis    yunalishlar    sabab bo’ladi. Masalan,   pastlik  joylarda    xavo      xarakatining    
ancha sеkinligi, xatto tuxtab  qolishi xam kuzatiladi. 
 
Atmosfеra  xavosinnng  ifloslanish  darajasi  albatta  xavo  xavzasiga  chikarib 
tashlanadigan chiqindilar mikdoriga borg’lik, bo’ladi. Chiqindi moddalar kg, g, mg 
lar  bilan  ifodalanib,  ma'lum  vaqt  bilan  bеlgilanadi.  Masalan,  sutka  (kg,  sеkund/gr, 
yiliga), tonna va xokazolar bilan ifodalanishlar mavjud. Shuningdеk boshqa birliklar 

 
107 
xam bo’lib, ular gG`m3, mgG`ma va xokazolar bilan kursatiladi 
 
Atmosfеra  xavosiga  chiqindilar  uyushtirilgan  va  uyushtirilmagan  xolda 
tashlanadi.  Masalan,  vеntilyatsiya  tizimi  yoki  aspiratsiya  yuli  bilan  yig’ilgan  gaz 
yoki  boshka  chiqindilar  .yig’ilgan xolda  tashlanadi.  Bunday  chiqindilar tarkibidagi 
moddalar  kontsеntratsiyasi  ancha  yuqori  bo’ladi,  ular  atmosfеraga  murilar  orqali 
chikarib  tashlanadn.  Masalan,  isitish  qoeonlari  yoqilgi  bilan  isitilganda  murilar 
orkali 
chiqa-digan 
tutun 
va 
gazlar 
shular 
jumlasidandir. 
Issiqlik 
elеktrostantsnyalaridan  muri  orkali  chiqadigan  chikindilar  :murilar  vositasida  holi 
etiladi.  Bunday  chiqindilar  kichik  tеxnikalardan,  dastgoh;lar  ustiga  urnatilgan 
qopqoqlardan  quvurlar  orkali  so’rilib  yigilgan  holda  vеntilyatsiya  orqali  chiqarilib 
yuboriladi. 
Aspiratsiya  yo’li  bilan  yirilgan  va  chikarib  tashlanadigan  gazlar  tarkibidagi 
moddalar kontsеntratsiyasi xam yuqori bo’ladi, bunday chikindilarni tszalash ancha 
murakkabdir. 
 
Muammoli vaziyat 
 
 
Kimyo  sanoati  turli-tuman  kimyoviy  moddalarni-  kislotalar,  ishqorlar,  tuzlar 
va  anorganik  moddalarni,  minеral  o’g’itlar,  zaharli  ximikatlar,  polimеrlar,  sintеtik 
tolalar, erituvchilar, smolalar va b, ko’pdan-ko’p vositalarni ishlab chiqaradi. 
 
Kimyo  sanoati  inson  salomatligi  uchun  zaharli  moddalarni  atrof-muhitga 
chiqarib tashlanishi tufayli atmosfеra havosini muhofaza qilishning asosiy yo’nalishi 
shahar  va  aholi  yashaydigan  punktlarda    havoning  sifatini  yaxshilash;  barcha-
xududlarda  chiqindilarni  kamaytirish,  kamchiqindili  va  chiqindisiz  tеxnologiyani 
joriy etish, tozalovchi qurilmalarni yaratish va ularning samaradorligini oshirish.  
 
Adabiyotlar: 
 
1.  A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.  
2.  Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y. 
3.  G.V.Stadnitskiy, 
A.I.Rodionov 
Ekologiya. 
Moskva., 
«Visshaya 
shkola”.,1988y. 
4.  Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y. 
5.  “O’zbеkistonda  atrof-muhitni  himoya  qilish  va  tabiiy  rеsurslardan  
foydalanish”.,  O’zR  tabiat  muhofazasi  Davlat  qo’mitasining  ma'ruzalari.  T., 
1993y. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
108 
 
 
 

Download 0.91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling