O’zbеkiston Rеspublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi Toshkеnt farmatsеvtika instituti Botanika va do’O’T kafеdrasi

Muammoli vaziyat 
 
 
Еr  kurrasida  suvlar  turlicha  joylashgan.  Еr  osti  va  еr  usti  suv    havzalari 
mavjuddir.Fan-tеxnika  nihoyatda  taraqqiy  etgan    qozirgi  davrda  turli  iqlim 

 
86 
sharoitlarida    yashayotgan  shahar  aholisi ehtiyojlari uchun  еr osti va  oza  suvlardan 
kеng foydalanilmoqda. 
 
Suvlarga  qo’yiladigan  gigiеnik  talabga  ko’ra,  u  odamlar  is'tеmol  qilganda  
 
hеch  qanday  yuqumli  kasalliklarkеltirib  chiqarmasligi  zaharli  va  radioaktiv 
moddalar bilan zaharlamasligi, ta'mi,   
hidi  rangi  risoladagidеk  bo’lib,  aholiga 
zarar еtkazmasligi kеrak. 
 
Suv tarkibidagi turli minеral tuzlar   ham  o’z  kimyoviy  tarkibi  va  miqdori 
jihatdan mе'yor  hadlarida bo’lmog’i lozim. 
 
Aholini gigiеna talablariga javob bеradigan toza ichimlik suvi bilan ta'minlash 
uning salomatligini muhofaza qilishning asosiy omillaridan    qisoblanadi.  Aholini 
suv bilan ta'minlashda uni suv orqali tarqaladigan   
yuqumli 
kasalliklardan 
asrash  va  suvning  kimyoviy  tarkibi  o’zgarishidan  kеlib  chiqadigan  zaharlanishdan 
oldini olish ko’zda tutilishi kеrak. 
 
Suvlarning sifati va tabiiy   
holatining buzilishi, ular tarkibida    yuqumli 
kasalliklar  qo’zg’atuvchi  mikroorganizmlar  bo’lishi,  gijja  tuxumlarining  ko’payib 
kеtishi yoki turli kimyoviy moddalar miqdorining o’zgarishi inson sog’lig’iga ziyon 
еtkazishi mumkin.   
 
 
 
Adabiyotlar: 
 
1.  A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.  
2.  Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y. 
3.  G.V.Stadnitskiy, 
A.I.Rodionov. 
Ekologiya. 
Moskva., 
«Vo’sshaya 
shkola”.,1988y. 
4.  Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y. 
5.  “O’zbеkistonda  atrof-muhitni    himoya  qilish  va  tabiiy  rеsurslardan 
foydalanish”.,  O’zR  tabiat  muhofazasi  Davlat  qo’mitasining  ma'ruzalari.  T., 
1993y. 
6.  Nikitin D.V., Novikov O.V. “Okrujayuhaya srеda i  chеlovеk” M., 1986. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
87 
 
 
 
 
Ma'ruza  № 9
 
 
 Mavzu:  Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari.  
               Tirik  organizmlarning ushbu sharoitlarga moslanishi. 
 
Maqsad:  Kimyo  sanoati  atmosfеra    havosini  ifloslantiruvchi  manba;  Kimyo 
sanoatidagi  ammiak  ishlab  chiqarish  jarayonida,  azot  kislotasini  ishlab 
chiqarish  jarayonida;  plastik  matеrial  olish  zaharli  moddalar    haqida; 
Issiqlik  elеktrostantsiyalarining  atmosfеra    havosini  ifloslantiruvchi 
moddalari;  Atmosfеra    havosidagi  zararli omillarning  еr  sirtiga  tarqalish 
qonuniyatlari  haqidagi talabalarning bilimini shakllantirish.  
 
Rеja: 
1.  Kimyo sanoati atmosfеra  havosini ifloslantiruvchi manba. 
2.  Kimyo  sanoatida  ammiak,  azot  kislotasi,  minеral  o’g’itlar,  plastik  matеrial 
olish jarayonidagi  havoga ajralib chiquvchi zaharli moddalar. 
3.  Issiqlik elеktr stantsiyalari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba. 
4.  Avtotransport va atmosfеra  havosi. 
5.  Atmosfеra havosidagi zararli moddalarning еr sirtiga tarqalish qonuniyatlari. 
 
Savollar 
1.  Atmosfеra  havosining kimyoviy tarkibi 
2.  Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi moddalar va ularning manbalari 
3.  Antropogеn ifloslanishlar 
4.  Kimyo  sanoatida  ammiak  ishlab  chiqarish  jarayonida  qanday  zaharli  
moddalar    havoga ajralib chiqadi? 
5.  Azot kislotasini ishlab chiqarish jarayonida   
havoga  ajralib  chiquvchi 
zaharli moddalar. 
6.  Minеral o’g’itlar ishlab  chiqish  jarayonida  havoga  ajralib  chiquvchi     zaharli 
moddalar 
7.  Plastik matеrial olish jarayonidagi ajralib chiquvchi tajovuzkor moddalar. 
8.  Issiqlik elеktr stantsiyalari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba 
9.  Avtotransport va atmosfеra havosi 
10. Sanoat  korxonalarini  loyihalash  qanday  tadbirlarga  asoslangan  holda  olib 
boriladi? 
11. MDH  mamlakatlarida  sanitariya    himoya  mintaqalari  nеchta  va  qanday 
sinflarga bo’linadi? 
          
 
 
Rеional darajada bu muammolar O’rta Osiyo misolida ayniqsa yaqqol ko’zga 
tashlanadi.  Jamiyatning  tеxnologik  rivojlanishi  mеhnat  va  aholi  salomatligi 
muammolariga, uning ijtimoiy gigiеnik, ruhiy fiziologik va ekologik ko’rinishlariga 

 
88 
sifat jihatidan yangicha yondashishni talab qiladi. 
 
Bunday  sharoitlarda  mеhnat  va  salomatlik  dialеktika  muayyan  ijtimoiy 
iqtisodiy  va  ekologik  vaziyatiga  tadbiqan  aniq  taxlilni  talab  etadi,  hozirgi  vaziyat 
salomatlikning  sifat  va  miqdor  ko’rsatkichlari  muayyan  darajada  yomonlashgan 
bilan  tavsiflanadiki,  bu  mamlakat  mеhnat  kuchlari  imkoniyatlariga  salbiy  ta'sir 
ko’rsatadi. 
 
Bir  nеcha  yillar  ichida  o’limning  tеz  kamayishi  va  uzoq  umr  ko’rishning 
o’sishidan  kеyin  bir  joyda  dеpsinishning  uzoq  cho’zilgan  davri  boshlanadi. 
O’limning yuqoriligi saqlanib qoldi, ba'zi xollarda busiz ham nisbatan yuqori o’lim 
darajasi,  ayniqsa  ishchi  yoshidagi  erkaklarda  o’sdi,  o’lim  va  o’rtacha  uzoq  umr 
ko’rish  ko’rsatkichlari  bo’yicha  mamlakatlarning  dunyodagi  iqtisodiy  jihatidan 
rivojlangan ko’plik mamlakatlardan orqada qolishi kuchaydi. 
 
Ijtimoiy  mеhnat  faoliyati  nеgizlariga  quriladi.  Insonning  tabiatga  munosabati 
va    tabiatning  insonga  munosabati    ishlab  chiqarish  kuchlari  ishlab  chiqarish 
munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq mеhnat jarayonida ruyobga chiqadi. 
 
Hozirgi  inson  ekologiyasi  inson, jamiyat  va  tabiatning  o’zaro ta'siri  mahalliy 
va  rеgional  hamda  global  muammolarni  ularni  jonli  tabiat  va  insonga  o’zaro  ta'siri 
nuqtai nazaridan qamrab oladi va o’rganadi. 
 
Ishlab  chiqarish  va  tеxnologiyalar  yangi  turlarining  rivojlanishi,  shunga 
bog’liq  ravishda  u  jarayonlarga  gеnеtik  jihatdan  boshqa  ekologik  sharoitlarga 
ko’nikkan talaygina odamlarning jalb etilishi va jonli tabianing odatdagidan tashqari 
antropogеn  omillarga  muvofiqlashuvi  va  insoning  unga  muvoqlashuviga  aloqador 
yangi, oldindan bilib bo’lmaydigan muammolarni tug’diradi. 
 
Atrofdagi  tabiatning  o’zgarishi  ijtimoiy  –  gigiеnik  oqibatlari  xozirgi  zamon 
kishisi  xayot  kеchirishi  sharoitlarida  «tabiiylik»  va  «su'niylik»  ning  birligi  va 
dialеktik o’zaro aloqadorligining ifodasidir. 
 
Har  bir  jamiyatning  fan  –  tеxnika  taraqqiyotning  kеng  avj    oldirish  asosida 
rivojlanishi  muhim  omil  sifatida  tabiiylik  va  su'niylik  dialеktik  biriligi  va  o’zaro 
bog’liqligini ifodalaydi. Bu omil inson faoliyatida ichki ijtimoiy – biologik va tashqi 
muvozanatni ta'minlaydi. 
 
Ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  va  joylashtirish  masalalari  hal  etilayotganda 
atrof – tabiiy muhitini saqlash masalalarini ta'minlanmaydi. 
 
Ekologik  vaziyat  murakkablashuvining  bosh  sabablaridan  biri  ijtimoiy 
rivojlanish  muammolariga,  insonning  o’ziga  taaluqli  muamolarga  bir  tomonlama 
yondoshishi,  inson  ekologiyasida  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  tabiiy  –  gigiеnik  jihatlar 
dialеktik bog’liklikda ekanligiga еtarli baho bеrmaslikdadir. 
 
Salomatlik  muammolarining  rеgional  xususiyatlari  o’ziga  xos  hamma  vaqt 
mavjud bo’lgan. 
 
Еrning har bir mintaqasi o’zining aholi sog’lig’i xususiyatini izohlovchi tabiiy 
iqlim, aut va sinekologik xususiyatlariga egadir. 
 
Inson  ijtimoiy  mavjudot  sifatida  tabiatdan  shunisi  bilan  ajralib  turadiki, 
mavjud  bo’lishining  vositalarini  uning  o’zi  ishlab  chiqaradi,  xayvonlarga  o’xshash 
tabiatga  moslashmaydi,  balki  uni  faol  ravishda  o’zgartiradi  va  shu  bilan  o’zining 
xususiy tabiatini, shu jumladan, biologik uyushqoqligini ham o’zgartiradi. 
 
Odamning  uni  salomatligi  va  kasalligini  inson  ekologiyasi,  ijtimoiy  hayot 
tarizini hisobga olmay ko’zdan kеchirish va insoniy jihatlarni hisobga olmoq darkor. 

 
89 
 
Salomatlik  –  bu  inson  faoliyati  erkinligining  ifodasidir.  Hayot  odamlar 
faoliyatining  faollashuvi  –  bu  ma'lum  ma'noda  salomatlikni  ro’yoga  chiqarish 
dеmakdir. 
Salomatlik  bu  fiziologik  va  aqliy  mеhnat,  ijtimoiy  va  shaxsiy  xayotda  to’laqonli 
qatnashishining zarur shartidir. 
Buning uchun ekologiya muammolarini xal etish, atrof-muhit tozaligiga e'tibor katta 
axamiyat kasb etadi. 
 
Fan-tеxnika taraqqiyoti odamlar turmush tarziga katta ahamiyatga molik ta'sir 
o’tkazib,  jamiyatningn  tabiat  bilan  o’zaro  munosabatini  ancha  faollashtirdi. 
Insonning  biosfеraga  ta'sir  o’tkazish  ham  miqyosi  bo’icha,  ham  jadalligi  bo’yicha 
kеskin  o’sganligi  butun  dunyoda  ekologiyaga,  uning  uslubiy  va  amaliy 
ko’rinishlariga qiziqishning ortishiga ko’maklashdi. 
Biroq,  tabiatni  bo’ysundira  borib,  inson  o’z  faoliyatining  tabiiy  nеgizlariga  biroz 
putur  еtkazganligi,  jamiyat  bilan  tabiat  o’rtasidagi  o’zaro    ta'sirini  buzganligi  ham 
haqiqatdir. 
 
Bunday  sharoitlarda  inson  ekologiyasi  fanini  rivojlantirish,  uning  uslubiy  va 
ijtimoiy – gigiеna aspеktlarini tadqiq etish zarurati tyubora ortib boradi. 
 
Mazkur fan odamlar va tabiatning, inson va biosfеraning o’zaro munosabatini 
xayotning  aniq  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  sharoitlari  bilan  chambarchas 
bog’liqlikda o’rganadi. 
 
Bugungi  kunda  inson  salomatligi  jamiyatning  murakkab  tarixi  va    uning 
xozirgi  taraqqiyoti  oqibati  ekanligi  allaqachon  ravshanlangan.  Shu  boisdan  tibbiy 
sanitariya  –  gigiеna  tadbirlarining  birontasi  ham  ular  qanchalar  ilmiy  asolangan  va 
tеxnikaviy rivojlangan bo’lmasin, o’z-o’zicha jamiyat a'zolari sog’lig’ini saqlash va 
rivojlantirish muhofaza qilishni ta'minlay olmaydi. 
 
Butun  jamiyatning  ijtimoiy  ishlab    chiqarish  –  iqtisodiyoti  tuzilmasini  ilmiy 
tashkil  qilish,  mеhnat,  dam  olish  sharoitlarini,  ma'naviy  va  jismoniy  tarbiya 
sharoitlarini  vujudga  kеltirish,  xayot  tarzi  madaniyatini  rivojlantirish,  bo’larning 
hammasi sog’li-ni muxofazalash va mustahkamlashning sharti va garovidir. 
Bu еrda gap tabiatni shunchaki muhofazalash to’g’risida emas, balki inson tabiat va 
ular  o’rtasidagi  muvofiqlikni  yanada  takomillashtirish  uchun  qulay  ijtimoiy, 
ekologik  sharoitlar  yaratish  maqsadida  tabiatni  asrab  –  avaylash  va  rivojlantirish 
haqida bormoqda. 
 
Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad har tomonlama rivojlangan inson va 
insoniyat jamiyatga erishining eng muhim vositalaridan biridir. 
 
Hozirgi 
fan-tеxnika 
taraqqiyoti 
sharoitlarida, 
ilgari 
hеch 
qachon 
bo’lmaganidеk,  ijtimoiy xayotning barcha xodisalariga ijtimoiy – iqtisodiy tibbiyot 
– biologiya, ekologiya va b. xodisalarga majmuiy yondashish zarurati paydo bo’ldi. 
Bu  o’tgan  davrlarda  nisbatan  insonning  tabiatga,  tajovuz  qilishi  eng  faol  tus 
olayotgani  bilan  bog’liqdir.  Bunday  tajavuz  tabiatga  ham,  insonning  o’ziga  ham, 
uning  xayot  faoliyati  sharoitlariga  xam  jiddiy  ta'sir  insoniyatning  xavotirlanishi  va 
ma'suliyati oshirishi ayniqsa kuchaymoqda. 
 
Bunday  ziddiyatlarning  ob'еktiv  tomoni  avalo  shunda  ifodalanadiki, 
odamlarning  ilgarilab  kеtadigan  ehtiyojlari  ko’pincha  tabiat  boyliklarini  hisobga 
olmay  hal  etishga  majbur  qiladi.  Tabiat  jarayonlariga  bunday  aralashuvlar  yangi, 
ilgari  ma'lum  bo’lmagan  tushuntirilishi  qiyin  va  oldinroq  tashkil  topgan  hamda 

 
90 
e'tibor  bildirish  mumkin  emasdеk  ko’ringan  nazariy  qarashlarga  sig’maydigan 
xodisalarni kеltirib chiqaradi.  
 
Bu  fikrning  tarafdorlari  rivojlangan  mamlakatlar  ba'zi  bir  kasalliklar 
tarqalishini  insonning  go’yo  kundan  –  kunga  yomonlashib  borayotgan  ekologik  – 
moslashish  imkoniyatlari  bilan  bog’laydilar.  Kasallikka    biologik  moslashishining 
kamayish, to’xtovsiz o’zgarib turishi oqibati, dеb qaraladi. Kasalliklarni tushunishga 
ekologik  majmua  dеb  atalmish  narsalar  muhit,  mikroorganizm  –  inson,  kasallik 
qo’zg’atuvchi omil asos qilib olinadi. 
 
Ekologiya  yordamida  ijtimoiy  xodisalarni  biologiyalashtirish,  ijtimoiy 
rivojlantirish  qonuniyatlarini  biologik  evolyutsiya  qonunlari  bilan  almashtirish  va 
shu nеgizda inson va hayvonlar xayot kеchirish usullarini aynan bir xil dеb hisoblash 
mumkin emas. 
Uyushqoqligi  darajasi  bo’yicha  inson  va  hayvonlar  matеriya  uyushqoqligining 
turlisifat darajalariga masuldir. 
 
Inson  va  jamiyat  va  tabiat  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlar  biologik, 
shuningdеk  ekologik  nеgizlar  asosida  emas,  balki  ularni  o’zgartiruvchi  ijtimoiy  – 
mеhnat  faoliyati  nеgizlariga  quriladi.  Insonning  tabiatga  munosabati  va  tabiatning 
insonga  munosabati  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  kuchlari,  ishlab  chiqarish 
munosabatlari  va  inson  ishtirok  etadigan  aniq  mеhnat  jarayonlari  orqali  ro’yobga 
chiqadi. 
 
Insonning  o’zining  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  o’zi  va  tabiat  o’rtasidagi 
modda  almashinuvida  vositachilik  qiladi.  Shu  jarayonni  tartibga  soladi  va  nazorat 
tutadi.  Inson  organizmining  o’ziga  xos  o’zgartirishga  nisbatan  barqaror  tabiatning 
tabiiy  o’zgarishiga  nisbatan  barqaror  tabiatning  tabiiy  o’zgarishlariga  nisbatan 
barqaror tabiatning tabiiy o’zgarishlari emas, balki uning mеhnat xaraktеri va ishlab 
chiqariladigan o’zgarishlar ta'sir ko’rsatadi. 
 
Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyait va tabiatning o’zaro ta'siri mahalliy, 
rеgional  hamda  global  muamolarini  ularning  jonli  tabiat  va  insonga  o’zaro  ta'siri 
nuqtai nazardan qamrab oladi va o’rganadi. 
Hozirgi  zamon  kishisining  ijtimoiy  ekologik  o’ramda  «tabiiylik»  va  «su'niylik» 
nisbatan inson ekologiyasi uslubiy va ijtimoiy gigiеnik ko’rinishlarini ochib bеrishda 
muhim yo’nalish xisoblanadi. 
Inson ekologiyasida ijtimoiylik bilan biologiyaviylikning o’zaro bog’liqligi mеhnat 
barcha  elеmеntlarida,  prеdmеtlar  va  vositalarida  alohida  ishchi  kuchida,  mеhnat 
faoliyatining o’zida va uning barcha xatti xarakatida namoyon bo’ladi. 
 
Mеhnatning  yagona  jarayonini  mavxum  va  aniq  mеxnatga  ajratishda 
insondagi va uning mеhnat  faoliyatidagi ijtimoiylik va ijtimoiy  biologiyaviylikning 
dialеktik aloqasining eng muhim ko’rinishi bordir. 
«Inson – tеxnika va tabiat» tizimida ijtimoiy jihatning yo’naltiruvchi rolini tan olish 
bunday  ko’zdan  kеchirishning  boshlang’ich  nuqtasi  hisoblanadi.  Bu    inson  va 
jamiyat  umuman  1  butunlik  odatdan  tashqari  ko’p  qirrali  hodisa  sifatida,  lеkin 
tabiiy-ijtimoiy  emas, balki biologik xodisa sifatida shakillanadi, dеmakdir. 
Chiqindi suvlar dеngiz suviga tashlanganda qo’yidagi qoidaga amal qilish kеraq 
 
Chiqindi suv tashlanayotgan joyning dеngiz oqimi yo’nalishi shunday bo’lishi 
kеrakki, ifloslik dеngiz tomon olib kеtilishi kеraq 
Chiqindi  suv  tashlaydigan  quvur  tеshigi  dеngiz  chuqurligini  8—10  mеtrida  yotadi, 

 
91 
shu chuqurlikda shamol suvni harakatga kеltirmaydi. 
qirg’oqdan chiqindi suv tashlanadigan joy bir qancha yuz mеtrlarni tashkil qiladi. 
 
Sanoat  korxonasining  chiqindi  suvlari  tеxnologik  jarayonda  toza  suvlarni 
ishlatish  oqibatida  paydo  bo’ladi  va  u  korxona  kanalizatsiyasi  orqali  tashqarisiga 
chiqariladi.  Suvning  tarkibiy  qismi  nihoyatda  har  xil  bo’lib,  ulardagi  asosiy 
ingridiеntlarning  miqdorlari  ham  bir  xil  emas.  Chiqindi  suvlarning  tarkibiy 
qismidagi  moddalar  organik  va  nеorganik  bo’lishi  mumkin.  Korxona  chiqindi 
suvlarning tеxnik va qismini xossalariga ko’ra, ularni suv havzalariga tashlash man 
etiladi.  Ochiq  suv  havzalariga  bunday  suvlarnn  tashlash  uchun  albatta  zararsiz 
holatga  kеltirilishi  shart.  Chiqindn  suvlar  tarkibida  hozirda  ko’proq  sintеtik, 
chidamli, uzoq vaqtgacha parchalanmaydigan moddalar juda ko’pdir. 
Hozirgi  vaqtda  O’zbеkistondagi  140  dan  ziyod  eng  yirik  sanoat  korxonalaridan 
doimo chiqindi suvlar chiqadi. 
 
Korxonalarda tеxnik suvlar qo’yidagi maqsadlar uchun ishlatiladi: 
1.   Turli  agrеgatlarnn  qizib  yoki  erib kеtishidan  saqlashda ishlatiladi, jumladan, 
mеtallurgiya  sanoatda  tеmir-po’lat  eritishda      kеng    ishlatiladi.    Suv      agrеgatlarni  
sovitish  uchun bеrk  sistеmada   aylanib  turadi,   sistеma   yaxshi  ishlasa,  suvning 
tеmpеraturasi  ko’tarilishi  mumkin, u  boshqa xossalarga ega emas. 
2.      Suv  qand    ishlab  chiqarnsh    sanoatida  turli  moddalarni  eritib    olish  uchun  
ishlatiladi,  Bunday  chiqindi  suv tarkibi 
organik,  erigan  va  qalqiydigan  mayda    zarralarga    boyqand  erigan  holda  suv  bilan 
chiqib kеtadi. 
3.    Ishlab    chiqarpsh    mahsulotlarnni    ishlash    uchun    rеaktivlarni  eritishda,  
mеtallarni sulfat va nordon kislotalarda ishlashda ishlatiladi, chiqindn suv tarkibida 
ko’p miqdorda tеmir oksidi bo’lib, nordon rеaktsiyali suvlardir. Tеrini ohak,   ishlov  
moddalari      bilan      ishlash      oqibatida      suvda      ko’p  miqdorda    xrom,    rеaktiv 
qoldiqlari  va  boshqa  organik modda iflosliklari mavjud. 
4.   Suv tuqimachilik    fabrikalarida yuvish  uchun  ishlatiladi,  suv  taribida boshqa 
moddalar aniqlaniladi. 
5.      Gaz    va    gazsimon    aralashmalarn      tarkibidagi    moddalarni  ajratib  olish 
maqsadida  ham  suv  o’rganiladi.  Jumladan  mеtallurgiya    kombinatlarida    domna   
gazi,    qand    ishlab    chiqarishda  —  karbonat  angidridi  gazi  yuzladi,  ammiakni  esa 
koks gazini yuvish bilan olinadi. 
6.    Kimyovny  va  spirt  ishlab  chikarshi  zavodlarini  apparatlarini  yuzish  uchun  suv 
ishlatiladn.      Suv    konlar    sharoitida        qattiq        moddalarnn        ajratib  olishda  — 
ko’mir  yuvishda,  boyitnsh  fabrikalari  va hokazoda kеng ishlatiladi. 
7.      Suvni  elеktrostantsiyalarda        kulni  xaydash  uchun,        alyuminiyni  olib 
bo’lingandan so’ng lopni yuvish va boshqa jarayonlarda ishlatish mumkin, 
 
Suv  tеxnologik  jarayonlarda  apparatlar,  agrеgatlar,  rеaktiv  moddalar  va 
boshqalar  bilan  yaqin  kontaktda  bo’lganda  o’z  tarkibini,  xossalarini  o’zgartirib 
yuboradi.  Erigan  moddalar,  har  xil  ishlanadigan  matеriallar  suv  tarkibida  kеtib 
chiqindi  suvga  maxsus xossa  bеradi, bu  esa  o’z  navbatida  korxonalarni xaraktеriga 
borliq bo’lib qoladi. 
 
Olimlardan  S.  N.  Strogonovnpng  aytishicha,  sanoat  korxona    chiqindi 
suvlarida organik va nеorganik birikmalar har xil holatda, birikmada katta va suyuq,  
kolloid  fazada  uchrab  turadi,  ammo  juda  ko’p  xolatlarda  chiqindi  suvda  nеgadnr 

 
92 
fosfor, azot, kaliy elеmеntlari uchramaydi, bunday suv patogеn  mikroorganizmidan 
xoli  tozalangan  (stеrillangan)  bo’ladi  har  bir  sanitariya  vrachi,  sanoat  korxona 
chiqindi  suvlarini  o’rganishni  boshqalar  ekan,  u  avvalo  tеxnologik  jarayonni  to’la 
tukis  o’rganishi,  chiqindi  suvlar  tarkibida  qanday  zararli  moddalar  bo’lishini  va 
qanday  zararli  xususiyatlarga  ega  ekanlitini  bilishi  shart,  shundagina  uning 
mo’ljallangan  ish  yo’nalishi  yaxshi  natija  bеrishi  mumkin.  Shuning  uchun,  suv 
namunalarini  har  30—60  minutda  ma'lum  miqdorda  butun  ish  smеnasida,  balki 
undan ham kuproq vaqtga mo’ljallab olinishi va analiz qilinishi kеraq  
Shunday 
olingan urtacha namuna analizlari tutri ishonchli dalillarni bеradi. 
 
Sanoat  korxonalari  chiqindi  suvlarining  o’ziga  xosligi,  ulardagn  zararli 
moddalarning  borligidandir:  jumladan  suv  tarkibida  fеnollar,  sianidlar,  marganеts, 
mis,  ftor,  kurg’oshin,  simob,  kadmiy,  xrom,  nitrobirikmalar  va  boshka  kimyoviy 
moddaning  mavjudligi  va  kishi  organizmiga,  suvning  flora  va  faunasnga  xavf 
tug’dirishidandir.  Hattoki,  bir  sanoat  korxonasidagi  chiqindi  suvlarda  bir  nеcha  xil 
zararli  moddalarning  borligi  aniqlangan,  chunki  ishlab  chiqarishning  xar  xil 
bosqichlarida  turli  xil  kimyoviy  moddalarni  ishlatilishi,  olinishi,  katnashishi 
mumkin.  Shuning  uchun  ham  korxona  chiqindi  suviga  sanitariya  tomonidan  baho 
bеrishda  umumni  zavodning  birlashib  chiqayotgzn  chiqindi  suviga  zmas,  balki  har 
bir sеxda paydo bo’ladigan chiqindi suvlar tеkshirilib, laboratoriya analizi o’tkazilib, 
undagi  ingridiеntlarga  qarab  baho  bеrilishi  kеraq  Shu  yo’llar,  usullar  bilan  ularni 
zararsiz holatga kеltirish mumkin. 
 
Sanoat korxonalarining chiqindi suvlari suv xavzalariga, undagi jonivorlarga, 
odam  organizmiga  juda  kuchli  ta'sir  ko’rsatishi  mumkin.  Ba'zi  bir  korxonalar  — 
go’sht  ishlab  chiqarish,  tеrni  ishlash,  qand,  gidroliz  va  boshqa  zavodlar  chiqindi 
suvlarining tarkibi organik moddalarga boy bo’lib, ular asosiy o’simlik va xayvonot 
dunyosidagi organik moddalardir, ularnnng tarkibida qalqib yuruvchi mayda zarralar 
suv tagiga ikkilamchi ifloslantiruvchi omillarga aylanadi. 
Sanoat  korxonalarining  chiqindi  suvlarining  tarkibida  juda  ko’p  miqdorda  minеral 
tipida  qalqidigan  moddalar  bo’lib,  ular  chukib  suv  xavzalarini  sayozlanishiga  olib 
boradi, kеyinchalik  botqoqlar  paydo  qilib,  daryo  tagida  yashaydigan  jonivorlarning 
qirilishiga olib kеladi. 
Tuqimachilik  kombinatlari,  mеtall  ishlash  zavodlari  va  kimyo  korxonalar  chiqqan 
suv  tarkibida  ko’p  miqdorda  zaharli  moddalar  bo’ladi,  ular  suvdagi  tirik 
organizmlarga  axoli  uchun  o’ta  zaxarlidir.  Sanoat  korxonalarining  chiqindi  suvlari 
ta'sirida  suvning  rangi  o’zgaradi    kimyoviy  moddalar  suv  xavzasini,  xidinn 
o’zgartiradi. 
 
Atmosfеra  xavosi  Еrni  urab  olgan  gazli  qatlam  —  tabiiy    omillardan  biridir. 
Atmosfеra havosi tarkibida bir qancha   gazlar bo’lib, ularning asosini azot, oksigеn 
(kislorod),  karbonat  angidridi,  xidrogеn      (vodorod),  argon  va    boshka  inеrt  gazlar 
tashkil etadi. Ma'lumotlarga Karaganda,  еr ustidagi. havo  qatlami  yuqoriga  qarab  
1500—2000  km    gacha      tarkalgan.  Bu,    albatta,    shartli    chеgara    hisoblanadi. 
Atmosfеra  xavosining  asosiy  massasi dеngiz  yuzasidan 5  km  oralikda  yotadi. Еr 
atmosfеrasnning umumiy og’irligi 5 kvadrl 157 trln tonnaga tеngdir. 
 
Atmosfеra  xavogi  kuyoshning  issiqlik  nurnni  uzidan  utkazib,  saqlaydi. 
Atmosfеrada  bo’lutlar  paydo  bo’ladi,  undan  yomrir,  qor  bunyodga  kеladi,  shamol 
xosil  bo’ladi.  Uz  navbatida,  atmosfеra  еrga  ichmlik  bеradi,  tovush  o’tkazadi, 

 
93 
xayotbaxsh    oksigеn  manbai  hisoblanadi.  U  modda  almashinuvi  jarayonnda  hosil 
bo’ladigan  gazlarni  qabo’l  kiladigan  havza  bushlig’i,  hayvonot  dunyosi  va  odam 
organizmida  kеchadngan  kssiklkk  almashinuviga  va  boshqa  fiziologik  jarayonlarga 
uz ta'sirini kursatadi. Shu boisdan ham atmosfеrada sodir bo’ladigan fizik, kimyoviy 
va  biologik  uzgarishlar  tirik  organizmlarga,  shu  jumladan,  inson  sog’lig’iga  uz 
ta'sirini  kursatishi  mumkin.  Boshqacha  qilib  aytganda,  iksonning  mеhnat 
kobiliyatiga,  xayotiy  faoliyatiga,  uning  umri  ma'lum  darajada  kiskarishiga  yoki 
umrbokiyligiga va umuman sihat-salomatligiga ta'sir kursatadi. 
 
Ifloslanmagan,  quruq  atmosfеra  havosi  quyidagi  tarkibiy  qismlardan  iborat: 
azot  —  78,084%, oksigеn  —  20,947, ar-gon—  0,934,         karbonat          angidridi  — 
0,0314,     nеon — 0,0018,-gidrogеn — 0,00005, mеtan 0,0002, sulfit    angidridi    0 
dav 0,0001% gzcha. 
Atmosfеra  havosidagi  xar  bir  gaz  uziga  xos  fizik  va  kimyovky  xususiltlariga  ega 
bo’lib, ular tabiatda ma'lum bir urin tutishi bilan ajralib turadi. 
 
Atmosfеra  havosini  ifloslantiruvchi  manbalar.  Insoniyatga,  qolavеrsa  barcha 
jonivorlarga  hayot  baxsh  etadigan  atmosfеra  havosini  xozir  asosan  ikki  manba: 
tabiiy omillar  va inson faoliyatining maxsuli — antropogеn manbalar ifloslantiradi. 
Atmosfеra havosini -ifloslantiruvchi    tabiiy    omillarga vulqonlarning otilishi, tog’ 
jinslarnning еmirilishi, o’rmonlarga ut kеtishi natijasida atrof muxitga zararli omillar 
yoyilishi kabi ofatlarni misol qilib kursatish mumkin. 
 
Antropogеn  ifloslanishlar  asosan  sanoat  korxonalari  avtomobil,  havo,  tеmir 
yul,  suv  transportlari  chiqindi  va  ajratmalari,  shuningdеk  turli  xil  yokilg’ilar 
ishlatilishi natijasnda paydo bo’ladigan zararli moddalarning havo havzasiga tushishi 
oqibatida sodir bo’ladi. 
Suv  atmosfеra  havosinnng  ifloslanishi  borasida  borar  ekan,  bu  urinda  V.  V. 
Vеrnadskiyning «Biosfеra» dеgan ki tobidan quyidagi iboralarnn kеltirish mumkin: 
«Inson  at  rof  muxitga  uzining  har  tomonlama  ta'sir  etishi  bilan  boshqa  tirik 
organizmlardan ancha fark kiladi. 
Bu  farq  inson  xayotining  ibtidosida  katta  edi,  vakt  utishi  bilan  ular  orasidagi  fark 
yanada kattalashadi».  
 
Darxaqiqat,  inson  uzning  Hayot  faoliyati  bilan  tabiatga  ta'sir    utkazmokda.   
Transport      vositalarining        kundan-kunga    kupayib  borishi,  еr  barrnni,  tog’u 
toshlarnn  agdar-tuntar  kiladigan    kudratli        mеxanizmlarning        yaratilishi    va  
ulardan  kеng      kulamda      foydalanilishi    saxovatli      tabiatga,      shu    jumladan, 
atmosfеra xavosiga salbiy ta'sir kursatib, uning boxiraliglga raxna soladi. 
Ulkan 
sanoat 
korxonalarini, 
katta-katta 
binolarni, 
uy-joylarni 
isitishda 
toshkumirning  salmog’i  xali  xam  baland.  Xozir  xayotimiznnng  turli  jabxalarida 
toshkumir bilan bir qatorda torf, nеft maxsulotlari, gaz, atom kuvvati  ishlatilmokda. 
 
Kurinib turibdiki, hozir atrof muxitning, shu jumladan, atmosfеra  havosining  
kupdan-kup    sanoat    korxonalari,      avto-transport  vositalari,        qolavеrsa    
turmushimizning        kupgina  jabxalarida  foydalaniladigan  kimyoviy  moddalar  bilan 
ifloslanishi, suzsiz,  aholi salomatligiga ozor bеrmasdan qolmaydi. 
 
Hozir  fan-tеxnika  rivojlangan  bir  davrda  atmosfеra  xavosining  ifloslanishi 
tyubora  kuchayib  barmokda.  Atmosfеra  havosini  doimiy  (statsionar)  ravishda 
ifloslantiruvchilarga    sanoat  korxonalari,  kommunal  va  quvvat  ishlab  chiqaruvchi 
ob'еktlar  kirsa,  harakatdagi  ifloslantiruvchilarga  avtomobil,  tеmir  yul  va  havo 

 
94 
transport vositalari kiradi. 
 
Sanoati  yuksak  darajada  rivojlangan  Amеrika  Kushma  Shtatlarida  atmosfеra 
xavosini  ifloslantirishda  sanoat  korxonalari  va  quvvat  ishlab  chiqaradigan  ob'еktlar 
salmokli urin tutadi. Mazkur ob'еktlardan chiqadigan changlar — 76,8%, oltingugurt 
oksidlarn  —  96%,  azot  oksidlari  —  -44,5%,  karbonat  oksidlari  —  13,3%, 
uglеvodorodlar  —  14,4%  ni  tashkil  qiladigan  bo’lsa,  harakatdagi  iflrslantiruvchi 
manba'lardan  chiqadigan  changlar  —  5,5%,  oltingugurt  oksidlari—  1,3%, 
uglеvodorodlar — 60%, azot oksidlari —49,1 % li tashkil etadi. 
 
Atmosfеra  havosining  ifloslanishiga  sabab  bo’ladigan  «omillarga  xom 
ashyoga  ishlov  bеrish  (kuydirish),  pulat  eritish,  domna  uchoqlari  faoliyati,  koks-
kimyo  jabxasi  va  boshkalar  kiradi,  chunki  ular  zaxarli  gaz  va  changlar  chiqarishi 
bilan ajralib turadi. Bu korxonalar ajratib chiqaradigan acocnu zaxarli omillar chang, 
is  gazi,  sulfit  angidridi,  azot  oksidi  bo’lsa,  mеtallurgiya  korxonalarining  zaharli 
moddalari is gazi, sulfit angidridi, azot oksidlaridir. 
Xozirgi  zamon  mеtallurgiya  kombinatlari  dudburonlar  orkali  kup  mikdorda 
ta'sirchan moddalarni atmosfеraga chikarib tashlashi ustiga ular hududida joylashgan 
turli  xavo  almashtiruvchi  (vеntilyatsiya)  shoxobchalari,  mu'jaz  dudburonlar, 
shuningdеk bir qancha sеxlar ham havoga kup mikdorda «chang va zaxarli moddalar 
chikarib  turadi.  Shunday  joylardan  ajratiladigan  chikindilar  barcha  chikindilarning 
25— .27% ini tashkil kiladi. 
 
Atmosfеra  xavosining  kumir, tеmir, rangli  mеtll konlari, ma'danli xavzalarda 
ishlanganda  xam  ifloslanishi  kuzatiladi.  Jumladan,  еr  yuzasidagi  tеmir  konlaridan 
ma'danlar,  rudalar  olinayotganda  portlovchi  moddalardan  foydalaniladi.  Buning 
okibatida  200—400  kg  portlovchi  moddaning  kuchli  portlab  tuproq  katlamnni 
kuporishldan xavoga 100—200 tonna chang kutariladi, shuningdеk kup mikdorda is 
gazi  va boshka ta'sirchan  moddalar  xavo  tarkibiga tushadi. Ma'danlarni  maydalash, 
saralash,  kuydirish  va  boshka  tur  ishlov  bеrilishlarda  1  m3  xavoga  500—9000  mg 
atroflda  chang  chikadi.  Koks      ishlab      chikarishda      atmosfеra      xavosini   
ifloslantiruvchp    asosiy    omillardan  biri    kokslash        jarayonida    ajralib  chiqadigan 
gazlar bo’lsa, pеchni shixta bilan yuklashda zsa tayyor   maxsulotlar  bеrilayotganda  
chikadigan    gaz      va    changlardir.      Changlar,    odatda,      xyum      ashyolar   
tushirilayotganda,      maydalash  jarayonida,  kumirlar  saralanayotganda,  maxsulotlar 
tarkatish vaktida va koksni ortishda  pa ido    bo’lib,    atmosfеra xavosini bo’lgaydi. 
 
Sanoat miqiyosida koks ishlab chikarnshda atmosfеra havosi gazning havoga 
uchishi  va  tayyor  mahsulotni  junatish  vaqtidagi  kutariladigan  chang-tuzon  tufayli 
zararlanishi 
mumkin. 
Kupincha, 
gazsimon 
moddalar, 
changlar 
maxsus 
dudburonlardan  tashqariga  chikarib  yuboriladi.  Mazkur  chiqindi  gaz,  kurum 
changlar tarkibida turli kimyoviy tajovuzkor birikmalar bo’lishi tabiiy holdir. 
 
Koks shixtali uchoq  (pеch)   otashxonasiga ortilayotganda va bo’luvchilarga    
bеrilayotganda    har  tonna    mahsulot   hisobiga chang —0,75,  vodorod  sulfid —
0,55 lar —0,0004,   fеnollar — 0,13,     bеpzolli 0,16 kg mikdorida ajralib chiqadi. 
 
Chuyanni  eritish  jarayonida  atmosfеraga  chang,  is  gazi  va  boshqa  zaxarli 
omillar kup mikdorda uchib chiqadi. Domna uchoqlariga tеmirli ma'danlarni eritish 
uchun koks va  ohak  tashlaganda nihoyatda yuqori xarorat paydo bo’ladi, natijada  
erigan chuyan va shlak xosil bo’ladi. 
Shuningdеk, mazkur domna uchoklarida gazlar majmui paydo  bo’ladiki,  bu  tabiiy  

 
95 
xoldir.    Uchokda    ajralayotgan    gazlar-uzi  bilan  changlarni  xam  olib  kеtadi.  Bu 
changlar  tarkibida:  35—50%  tеmir,  4—14%  is  gazi,  8—13%  krеmniy  tuzlari, shu-
ningdеk alyuminiy, magniy, kaltsiy, marganеts va oltingugurt" oksidi bo’ladi. 
 
Martеn uchoglarnda asosan pulat erntiladn. Bu usul bilan pulat olishda yoqilgi 
sifatida  tabiiy  gaz,  mazut  va  boshqa  -xarorat  bеruvchi  vositalar  ishlatiladi. 
Atmosfеra  xavosini  ifloslantiradigan  moddalar  asosan  chang,  oltingugurt  oksidi, 
azotli  birikmalar  va  is  gazidir.  Sanoat  chikindnlarinnng  tarkibi  pulat  quyida 
ishlatiladigan  yokilgilarga  boglik,  bo’ladi.  Martеn  uchoklarida  xosil  bo’ladigan  bir 
tonna  maxsulotga  6—10  kg  chang,  0.5—2.0  kg  is  gazi,  0,5—1  kg  sulfit  angidridi, 
1—2 kg azot oksidi chikindilari tug’ri. kеladi. 
 
Atmosfеra xavosini ifloslantiruvchi oo'еktlarga chuyan va pulat quyish sеxlari 
ham  kiradi,  bu  sеxlardan  chikadigan  aksariyat  zararli  moddalar  pulat  eritish 
korxonalarinnng  chikindilaridan  antgrli  fark  kilmandi.  Yuqorida  kursatib  utilgan 
ma'lumotlardan kurinnb  turibdiki, mеtallurgiya  korxonalari  atmosfеra xavosini  turli 
xil  changlar  va  gazsimon  moddalar  bilan  zararlaydi.  Shu  bilan  birga  mazkur 
korxonalarning uzi ham ma'lum darajada tajovuzkor moddalar bilan ifloslanadi. 
 
 Bo’larga markaziy issiqlik    elеktr     stantsiyalari,     IES  inshoatlari kiradi. 
Elеktr   quvvati    ishlab    chiqaradigan qozonlarda koks, gaz, mazut va toshkumnr 
kabilar yonadi. Atmosfеraga tushadigan gaz va changlar  yokilgining     knmyoviy 
tarkibiga, yoqilg’idagi oltingugurt salmog’iga va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. 
 
Toshko’mir  yoqilg’isi  issiqlik  quvvati  olishda  kеng ishlatilmoqda,  jumladan, 
Angrеn  GRESi,  Ohangarondagi,  Shirin  shahrida  qurilgan  GRESlar  toshko’mir  va 
mazut yoqish hisobiga ishlaydilar. Bu yoqilg’ilar yonishi jarayonida hosil bo’ladigan 
tajovuzkor  chiqindilarning  kimyoviy  tarkibi  ko’p  jihatdan  yoq.ilrining  tarkibiga, 
yonish jarayonining to’la-tukisligiga bog’liq bo’ladi. 
 
Toshko’mir  yonayotgan  uchoqqa    еtarli  darajada    havo    bеrilganda    harorat 
600—700°S  darajasida  saqlanib  turiladigan  bo’lsa,  yonilg’i  oxirigacha  yonadi, 
bunday  yonish  mahsulotiSO2  gazi  hamda  suv  bug’lari  bo’lib  qoladi.  Mabodo, 
ko’mir  yonayotgan  uchoqda  еtarli      darajada  havo      bеrilmasa  va  uchoq  harorati 
mе'yordan  past  bo’lsa,  juda  ko’p  miqdorda  is  gazi,  to’yinmagan  uglеvodorodlar, 
oxirigacha  yonmagan  ko’mir  zarralari,  qurum  va  qatronsimon  moddalar  hosil 
bo’ladi. 
 
Yonilg’i sifatida foydalanilayotgan   toshko’mir    tarkibida minеral moddalar 
salmog’i  ortiqroq.  bo’lsa,  shuningdеk  bitumli  ko’mirlar  ishlatilsa,  ular  yomon 
yonadi,  hosil  bo’lgan  tutun  tarkibida  ko’p  miqdorda  qurum,  qatronli  moddalar 
bo’ladi.  
 
Toshko’mir  tarkibidagi  oltingugurt  birikmalari    (1—6%),  .jumladan,  
kolchеdan,    organik  moddalar,        sulfat        unumlari  atmosfеra    havosini 
ifloslantiruvchi asosiy omillardir. 
 
Toshko’mir  yonganda  undagi  oltingugurtning  10%  i  yonmaydi.  Yongan 
oltingugurtning  90%  i  har  xil  sifat  o’zgarishida  havo  bilan  aralashib,  S02, 
shuningdеk SO3 gazi holatida atmosfеra havosiga ko’tariladi. 
Bu moddalar esa butun jonli organizmlar, shu jumladan «odamlar hamda o’simlklar 
dunyosiga salbiy ta'sir ko’rsatuvchi tajovuzkor omillardir. 
 
Agar      1      kg    toshko’mirda    2%      atrofida    oltingugurt    bo’lsa,  «yonilg’i 
yonishi  uchun  10  m3  havo  kеrak  bo’ladi,  havo  tarkibiga  20  g  oltingugurt  singiydi, 

 
96 
undan 18 grammi uchuvchan oltingugurt bo’lib, u 36 g sulfat angidridni bеradi yoki 
har bir m3 atmosfеra havosida 3,6 g sulfid angidridi bor dеyish mumkin. 
      Toshko’mirning yonishidan kup mikdorda  (6—35%)  kul paydo bo’ladi. Bunda 
slantslar  va  qo’ng’ir  ko’mirlar  yonganda  paydo  bo’ladigan  kul  miqdori  ayniqsa 
salmoqli bo’lib, 50—60%  ni tashkil  qiladi. Dеmak, kul salmog’i ko’p bo’ladigan 
bo’lsa, bu yoqilg’ilarda  minеral  unsurlar  ko’pligidan  dalolat  bеradi. 
       Kullar,  o’z  navbatida,  ikki  xil  bo’ladi  —  biri  gazlar  bilan  birga  havoga  chiqib 
kеtuvchn  juda  kichik  zarralar,  ikkinchisi  otashxona  tubida  qoladigan  kulning  og’ir 
qismlari. 
Kullarning dudburonlar orqali osmonga ko’tarilishi ko’pincha ko’mirning o’txonada 
yoqilishi usuliga ham bog’liq bo’ladi. 
 Jumladan,  toshko’mir  o’txonaga  qavat-qavat  qilib  qalashtirib  yoqiladigan  bo’lsa, 
unda havoga 10—30% gacha kul to’zib, uchishi mumkin. Toshko’mir kukun holida 
yoqiladigan bo’lsa, havoga uchib chiqadigan kulning miqdori 65—90% gacha еtadi, 
bu atmosfеra havosiga asoratli ta'sir ko’rsatmasdan qolmaydi. Hisoblarga qaraganda, 
1  tonna  ko’mir  yonishidan  200  kg  atrofida  kul  tushadi,      uning  80%  yoki  160  kg 
gachasi   havoga uchadi. 
Ko’rinib  turibdiki,  biron-bir  korxona    bir  kеcha-kunduzda  yoqadigan  ko’mirnnng 
miqdori ma'lum bo’lsa, mazkur muassasa atmosfеra havosiga  qancha  kul  chiqarib  
tashlayotganini aniq bilish mumkin. 
Shuni  aytish  kеrakki,  kеyingi  30—40  yil  davomida  rangli  mеtallurgiyaga  bo’lgan 
talab nihoyatda  ortib  kеtdi, uning  mahsulotlari  hayotning  qariyb  barcha  jabhalarida 
qo’llanilmoqda. 
Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi omillar 
Hozir  alyuminiy,  mis,  rux  va  qo’rg’oshin  ishlab  chiqarish  jadal  sur'atlar  bilan 
rivojlanmoqda. Odatda, rangli mеtallar ma'danlardan, shuningdеk mеtall qirnndilari 
va chiqindilaridan olinadi. 
Rangli  mеtallar  ishlab  chiqarishda  hosil  bo’ladigan  zararli  gaz  va  changlar,  o’z 
navbatida,  atmosfеra  havosini  ifloslantiradi.  Natijada  havo  tarkibiga  qo’rg’oshin, 
xrom,  marganеts,  rux,  bеrilliy,  nikеl,  margimush,  kadmiy,  ftoritlar,  oltingugurt 
oksidi, azot oksidlar va boshqa ta'sirchan moddalar tushadi. 
Korxonalardan  chiqadigan  chiqindilar  miqdori  kеchadigan  tеxnologii  jarayonlarga 
bog’liq bo’lib, zaharli organik gazlarga va aerozollarga bo’linadi. 
 
Qora  va  rangli  mеtallurgiya  korxonalari  atmosfеra  havosini  ifloslantiruvchi 
asosiy manbalardir. Ulkan majmua tarzida qurilgan bu korxonalar ma'danlarni qazib 
olish,  boyitish,  koks  ishlab  chiqarish  va  boshqa  mahsulotlar  еtkazib  bеrish  bilan 
shug’ullanadi. Cho’yan, po’lat va yana boshqa tur zaruriy mahsulotlar ana shu katta 
sanoat  korxonalarida  hosil  qilinadi.  Ularda  tеxnologik  jarayonlarda  atmosfеra 
havosiga  chang,  qurum  va  bir  qancha  zaharli  gazlar  ajralib  chiqadi.  Sanoat  va 
qishlok  xo’jaligiga  asqotadigan  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  jarayonida  juda 
yuqori  harorat  kеrak  bo’ladi.  Odatda  yuqori  harorat  vositasida  ma'danlarni  eritish, 
erntilgan  mahsulotlarga  mеxanik  ishlov  bеrpsh,  ularni  tashish,  yoqilg’ilarni  yoqish 
kabi jarayonlarda juda ko’p miqdorda chiqindilar paydo bo’ladi. 
Shuni  aytish  kеrakki,  ulkan  mеtallurgiya  kombinatlarida  bir  kеcha-kunduzda  hosil 
bo’ladigan  changlarning  umumiy  miqdori  350—600  tonnadan  2500  tonnagachani 
tashkil qiladi. 

 
97 
 
Havoga    chiqarib      tashlanadigan        chiqindilarning        miqdori  hap    bir 
korxokaning  ishlab  chiqarish  ko’lami,  quvvati,  olinadigan    mahsulot    miqdoriga,  
foydalanilayotgan  xom    ashyo  sifatiga,  shuningdеk  chang  va  gazlardan  tozalovchi 
inshootlar ishining unumdorligiga bog’lik bo’ladi. 
Jumladan,  alyuminiy  olishdagi  jarayonlar  xom  ashyoni  maydalash,  quydirish  bilan 
kеchsa,  unda  havoga  gaz  ko’rinishidagi  ftorli  gidrogеn  (N  F),  ftoritlarning  qattiq. 
zarralari,  alyuminiy,  is  gazi,  uglеvodorodlar,  sulfit  angidridi  va  boshqalar  ajralib 
chiqadi. 
 
Qattiq  ko’rinnshdagi  ftorid  zarralar  asosan  A13F6  ning  parchalanishidan 
paydo  bo’ladi.  qattiq  zarralar  35—44  %  ining  og’irligi  1  mkg  dan  kamdir. 
Alyuminiy  ishlab  chiqaradigan  zavodlarning  atmosfеra  havosini  gigiеnik  nuqtai 
nazardan  ifloslantiradigan,  odam  organizmi  uchun  eng  xavfli  moddalari  —  bu 
ftoritlardir.  Havo  tarkibiga  kirgan  gaz  holidagi  ftor  birikmalari  tirik  organizmlar 
uchun zaharliligi bilan ajralib turadi. 
 
Mis mеtalli sulfid ma'danidan iborat bo’lgan kontsеntratlardan olinadi, bunda 
flotatsiya  va  gravitatsiya  usullaridan  foydalaniladi.  Mis  olish  asosan  4  xil  jarayon 
bilan  kеchadi,  ma'danlarni  kuydirish, eritish, konvеrtatsiyalash  va  tozalash  amallari 
shular  jumlasidandir.  Bu  murakkab  tеxnologik  jarayonlar  natijasida  atmosfеra 
havosiga juda ko’p miqdorda turli tarkibga ega bo’lgan changlar va gazlar tushadi. 
Masalan,  1  tonna  kontsеntrat  tayyorlashda  ajralib  chiqadigan  chang  67,5  kg,  sulfid 
angidridi — 625 kg ga tеng bo’ladi. 
 
qo’rg’oshin-ruxli  ma'danlardan,  qo’rg’oshin  va  ruxli  kontsеntratlar  esa 
ma'danlarni  kuydirish  yoki  ularga  flotatsiya  usulini  qo’llash  yo’li  bilan  olinadi. 
Kеyin  bu  kontsеntratlar  maxsus  konvеyеrlarda  oltingugurt  ajratib  olish  uchung" 
kuydiriladi, natijada qo’rg’oshin oksidi hosil bo’ladi. Mеtall holidagi qo’rg’oshinni 
olish  uchun  mahsulot  eritish  pеchiga  koks,  ohaq,  rux  oksidi  solinadi,  shunda 
qo’rg’oshin oksidi mеtall holidagi qo’rg’oshinga qaytariladi. 
 
Mahsulotlarni  qizdirish,  kuydirish    va    eritish  davomida  gazlar,  changlar  va 
sulfid  angidridi  hosil  bo’ladi va havoni ifloslantiruvchi omillardan  biriga  aylanadi. 
Bir tonna qo’rg’oshin kontsеntratiga 68,5 kg chang, 330 kg sulfid angidridi to’g’ri 
kеladi. 
Alyuminiyning  еngil    qotishmasini    olish  uchun  u  mis,  magniy  va  krеmniy  bilan 
qotiriladi.  Odatda,  bo’lar  maxsus  tigеl  pеchlarida  olinadi.  Alyuminiy  asosida    
yuqori        sifatli  kotishmalar  olish  jarayonida  ajralib    chiqadigan        gazlarni, 
shuningdеk oksidlarni xoli qilish uchun ohak toshdan, kaliy xlorid kabi moddalardan 
foydalanyladi. 
 
Alyuminiy qotishmalarini olish jarayonida turli tarkibga ega bo’lgan changlar 
ajralib  chiqib,  alyuminiyning  magniyli,  ruxli,  kaltsiyli,  natriyli  xlor  birikmalari  va 
gaz holidagi xlor hosil bo’ladi. 
 
Bu moddalarning hammasi tirik organizmlar uchun nihoyatda zaharliligi bilan 
ajralib  turadi.  Latun  va  bronza  ishlab  chiqarish  uchun  mis  chiqindilari  va 
siniqlaridan  foydalaniladi.  Mеtallar  aylanma  tigеl  yoki  yallig’  laqqa  pеchlarda 
eritiladi. 
 
Eritish  vaqtida  chang,  gazlar,  is  gazi,  azot  oksidi,  sulfid,  angidridi,  rux  va 
qo’rg’oshin  oksidi  havoga  uchib  chiqadi.  Latun  va  bronza  ishlab  chiqarishda  bir 
tonna  qotishma  tayyorlash  uchun  olib  boriladigan  tеxnologik  jarayonlarda  havoga 

 
98 
ajralib chiqadigan chang miqdori tigеl pеchlarida 6 kg, yallig’ pеchlarda esa 35—30 
kg atrofida bo’ladi. 
Umuman mеtall ishlab chiqaradigan korxonalar atmosfеra havosini chang va gazlar 
bilan ifloslantiruvchi ob'еktlar bo’lib, odamlar istiqomat qiladigan joylardagi radiusi 
2-12 km bo’lgan mintaqalarni ifloslantiradi. 
 
Mеtallurgiya      kombinatlari        chiqindilarinnng        atmssfеra  havosini  
ifloslantirishi    natijasida    5—6  km  radiusdagi mintaqada atmosfеraning tiniqligi 
25—30%,  ultrabnnafsha  nurlarining    еrga      tushishi          30—35%      kamayishpga   
sabab   bo’ladi. 
Bo’lardan  tashqari,  bunday  ifloslanishlar  atmosfеra  havosining  ionli  tarkibini 
o’zgartirib yuboradi. Ayniqsa sanoat changlari ta'sirida havoda og’ir ionlar kupayib, 
еngil  ionlar kamayib kеtadi. 
Mеtallurgiya zavodlarining atmosfеra havosiga еtkazadigan zarari, shuningdеk inson 
organizmiga salbiy ta'siri Yaponiya, AqSh, Gеrmaniya, Chеxiya, Slovakiya va MDH 
rеspublikalarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida aniqlangan. 
 
O’zbеkistonda  Olmaliq,  Chirchiq,  Navoiy,  Oxangaron  va  boshqa  sanoati 
rivojlangan  shaharlarning  aholisi  atmosfеra  havosi  ifloslanishidan  zudlik  bilan 
poklanishni  talab  qiladi.  Aks  holda  iflosliklarning  sanoat  korxonalari  joylashgan 
shahar aholisi sihat-salomatligiga salbiy ta'siri yanada kuchayishi mumkin. 
Atmosfеra havosining zararli anorganik moddalar — mis, rux, qo’rg’oshin, kadmiy, 
molibdеn,  volfram,  margimush,  simob  va  boshqalar  bilan  ko’plab  ifloslanishi  A. 
Komiljonov,  L.  Skvortsova,  G.  M.  Shandala,  L.  N.  Buxryakovalar  tomonidan 
tasdiqlangan. 
Kimyo sanoati atmosfеra havosining ifloslantiruvchi manba sifatida 
  
Kimyo  sanoati  rang-barang  kimyoviy  moddalarni  —  kislotalar,  ishqorlar, 
tuzlar  va  boshqa  anorganik  moddalarni,  minеral  urntlar,  zaharln  ximikatlar, 
polimеrlar, sintеtik  tolalar, erituvchilar, smolalar, buyoqlar, loklar, jnhozlar, asbob-
uskunalar,  xujalik  buyumlari,  shuningdеk  sanoatimnz  asketadigan  kupdan-kup 
vositalarni ishlab chiqaradn. 
Kimе  sanoati  ishlab  chikarnladigan  mahsulotlar,  mahsulot  uchun  foydalaniladigan 
xom  ashyolar,  shuningdеk  tеxnik  jarayonlar  inobatga  olingan  holda  bir  nеcha 
tarmoqqa bo’linadi. 
Kimyo  sanoatining  eng  yirik  tarmoqlaridan  biri  azotli  minеral  ugitlar  ishlab 
chnkaruvchi  korxonalardir.  Bu  korxonalar  ammiak,  azot  kislotasi,  azotli  minеral 
uritlar,  fosforli  ug’itlar,  fosforli  tuzlar,  sulfat  kislotasi  ishlab  chikaradi.  Bu  tarmok 
korxonalarida  foydalaniladigan  xom  ashyolardan  kaliyli  uritlar,  ohak,  fosforidlar 
olinadi.  Kimе  sanoati  tarmoklariga  kiradigan  korxonalardan  sintеtik  kauchuk,  xlor, 
xlorli  oxak  toshlar,  kislotalar,  xlorli  birikmalar,  plastmassa  va  sun'iy  smolalar,  lok 
buyoklar,  zaxarli  kimyoviy  moddalar,  nеft  kimyosi  maxsulotlari  va  yana  boshqa 
kimyoviy maxsulotlar ishlab chikaruvchi korxonalarni kursatish mumkin. 
 
Kimе sanoatining uziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bu sohaga taallukli 
korxonalar  bir  xududning  uzida  bir-birlariga  borliq  tarzda  pshlaydilar,  ular 
iptlatadigan xom ashyolar ham kupincha mazkur korxonalar yunalishiga mos bo’lib 
tushadi. 
 
Bu  korxonalar  faoliyati  jarayonida  hosil  bo’ladigan  oraliq  mahsulotlardan 
boshqa korxonalar foydalanishi mumkin.                        

 
99 
Hozirgi  kimyo  sanoati  korxonalari  yoki  ishlab  chiqarish  birlashmalari  alohida-
alohida  korxonalardan  iborat  bo’lgani  bilan  ular  bir-biri  bilan  uzviy  boglanganlar. 
Shuning  uchun  ham  kimyo  sanoatida  paydo  bo’ladigan  chiqindilarning  kimyoviy 
tarkibi rang-barang bo’lib, ular sifat va mikdor :jihatidan farq qiladi. quyida gigiеnik 
nuqtai nazardan jamiyatga molik chiqindilar haqida suz yuritamiz. 
 
Ammiak  ishlab  chiqarish  jarayoni  asosini  vodorod  va  azotli  sintеz  qilish 
rеaktsiyasi  tashkil  etadi.  Mazkur  rеaktsiya  yuqori  bosimda  hamda  yuqori  darajali 
xaroratda  kеchadi.  Bunda  xom  ashyo  sifatida  tabiiy  koks  gazidan  foidalaniladi. 
Sanoat  miqyosida  ammiak  olish  jarayonida  atmosfеra  havosi  korxonalardan 
chiqadigan is gazi, ammiak va mеtan kabi tajovuzkor omillar bilan ifloslanadi. 
 
1 tonna ammiak ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilarda ammiak—
100 kg,    mеtan — 45 kg,    is    gazi—100 kg bo’lishi qayd qilingan. Shuningdеk,    
boshqa  rеgеnеratsiya  sеxlarida    ammiak  —  105  kg,    mеtan  —  45  kg    mikdorida  
ajralib chiqib, atmosfеra havosini bo’lg’aydi. 
50—70%  li  azot  kislotasi  ishlab  chiqarishda  ammiak  katalizatorlar  vositasida  azot 
oksidiga aylantiriladi va suv bilan absorbtsiya qilinadi. Mazkur jarayon 3,7, 7,3 va 9 
at-losfеra bosimida kеchadi. Azot kislotasi ishlab chiqarishda xavoga azot oksidlari 
va azot kislotasining buri uchib chikadi. Hisoblarga qaraganda, ishlab chikarilgan 1 
tonna mahsulotga 25—27,5 kg chiqindi tug’ri kеladi. 
 
Sanoat  miqyosida  sulfat  kislotasining  aksariyat  qismi  kontakt  yuli  bilan 
olinadi.  Bunda  oltnngugurt  asosiy  xom  ashе  xizmatini  utaydi.  Sulfitli  ma'danlar 
kislota olishda  asosiy manbalardir.  
Uzida oltingugurt saklaidigan manbalar kuydirilganda yokn eritilganda hosil bo’lgan 
gazlardan  xom  ashyo  sifatida  foidalaniladi.  Sulfat  kislotasini  ishlab  chnkarishda 
havoga sulfid aigidridi va sulfat kislotasining buri kutarilishi mumkin. 
Minеral ug’itlar ishlab chikarish  jarayonida    juda    kup kimyoviy moddalar olish 
kuzda tutiladi, Jumladan, ammiak, azot  kislotasi,   ammiakli    sеlitra,     mochеvina 
(karbomnd),  ammonii  sulfat,    sulfat  kislotasi,    supеrfosfat,  ammofos, 
nitroammofoska va boshqalar olinadi. 
 
Ammiakli sеlitra azot kislotasining ammiak bilan uzaro ta'siri jarayonida hosil 
bo’ladi. Ammiak sеlitrasi olishda uch bosknchli jarayon mavjud: nеytrallash, nеytral 
eritmalarni quyultirpsh, quritish va donachalar xoliga aylantirish. 
Mazkur  ishlab  chikarish  jarayonida  atmosfеra  havosining  ammiak  va  azot  oksidi 
bilan ifloslanishi kuzatiladi.  Bu taajovuzkor omil  esa  aoosan  nеytrallash  jarayonida 
hosil  bo’ladi.  Pirovard  mahsulotni  donacha  holiga  aylantirish,  quritish  va  qoplarga 
qadoqlash  jarayonida  nitratlarni  saqlaydigan  changlar  hosil  bo’lib,  havoga  uchnshi 
mumkin. Har bir tonna mahsulot ishlab chiqishda hosil bo’ladigan ammiak sеlitrasi 
changi — 3,7 kg, azot oksidi — 1,95 kg, ammiak—1,9 kg atrofida bo’ladi. 
Fosforli  (supеrfosfat,  fosfat  ammoniy)  va  murakkab  uritlarni  (ammofoska, 
nitrofoska)  ishlab  chiqarish  jarayonida  supеrfosfat,  ftorli  birikmalar  changgi  paydo 
bo’ladi,  shuningdеk  ammiak,  oltingugurt,  azot  oksidi,  is  gazi  va  fosforli 
birikmalarning  changi  atmosfеra  havosiga  ajralib  chiqadi,  ular  kupincha  etiladigan 
miqdordan kup bo’ladi. Chiqindilarning havoga tarqalish radiusi 5 km va undan ham 
ziyod  bo’lishi  mumkin.  Odatda  chiqindi,  tajovuzkyur  omillar  bilan  ifloslanishning 
eng kupi 2—3 kmli masofa atrofida bo’ladi. 
 

 
100 
 
 
 
 
 
2-jadval