O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti sanoat farmatsiyasi fakulteti biotexnologiya yo`nalishi 3-bosqich 302-a guruh talabasi charos xushvaktovaning sanoat farmatsiyasi fanidan tayyorlagan

Yig`malarni tashqi ko`rinishi. Yig`malar tarkibiga kirgan,maydalangan dorivor o`simlik mahsulotlarining o`ziga xos morfologik belgilarini o`z ichiga oladi. Yig`malarda o`ziga xos hidi va mazasi aniqlanadi. Mazasi suvli ajratma tayyorlanib, keyin aniqlanadi.

Yig`malarning chinligini aniqlash. Buning uchun 10 gr analitik namuna olinadi. Olingan analitik namunani tekis joyga yoyib tarkibiy qismlarini tashqi ko`rinishi bo`yicha aniqlanadi va ajratiladi, maydalarini lupa orqali qarab ajratiladi. Aniqlash qiyin bo`lgan juda mayda zarralari bo`lsa, ulardan 25-30 ta bir xillarini ajratib olib mikropreparat tayyorlab mikroskop ostida aniqlanadi. Maydalanib ketgan kukunlarni esa kukun holidagi dorivor o`simlik mahsulotlarini analiz qilish bo`yicha tuzilgan ko`rsatmalar bo`yicha tahlil qilinadi. Hamma tekshirilayotgan kukun bo`lakchalari yig`ma tarkibiga kiruvchi dorivor o`simlik mahsulotlariga xos diagnostik belgilari bo`lishi shart.

Yig`malarni son ko`rsatkichlari. Yig`malarni asosiy ta’sir qiluvchi biofaol moddasini miqdori aniqlanadi. Aniqlash, ushbu dorivor o`simlik mahsuloti uchun tuzilgan MTX da keltirilgan:

• 
  Namligi
  
• 
  Umumiy kuli va 10% li HCl kislota eritmasida erimaydigan kulni miqdori
  
• 
  Maydalanganlik darajasi
  
• 
  Organik aralashmalar
  
• 
  Mineral aralashmalar va h.k.
  

Dorivor yig`malardan uy sharoitida iste’mol qilish uchun vrachlar tavsiyasiga binoan damalama yoki qaynatma tayyorlanadi.

2.2 YIG`MALAR ISHLAB CHIQARISHDA FOYDALANILADIGAN DORIVOR O`SIMLIKLAR qismlarini yig`ish. ULARDAN YIG`MA TAYYORLASH BOSQICHLARI

Yig`malar tayyorlashda dastlabki ishlov berish juda muhimdir: to`plangan o`simliklarning nostandart qismlari va begona aralashmalar to`g`ridan-to`g`ri olib tashlanadi. O`simlikning yerustki qismlari quruq ob-havoda shudring qurigandan keyin (soat 8 dan 10 gacha) va kechki payt(17 gacha); yerosti organlari butun kun davomida yig`iladi. Xom ashyo sog`lom,shikastlanmagan,yaxshi rivojlangan, hasharotlar va mikroorganizmlar ta’sirida shikastlanmagan bo`lishi kerak.

Yig`maning tozaligi-uni tayyorlashdagi asosiy talablardan biridir. Katta yo`l yoqalarida, sanoat korxonalari yaqinida o`sadigan o`simliklarda sezilarli darajada toksik moddalar(og`ir metallar,benzopirol va b.) yig`iladi. Shuning uchun ham bunday joylarda o`sgan xom ashyoni yig`ish tavsiya etilmaydi.

Yig`iladigan xom ashyo sanoat korxonasi yoki avtomobil yo`llaridan kamida 100 m uzoqlikda bo`lishi kerak, shuningdek, yirik shaharlar hududida joylashgan ifloslangan zovur va ko`lmaklarda o`sgan o`simliklarni yig`ish ham yaramaydi. Shuni esda tutish kerakki, dorivor o`simlilarning ayrim turlari odam organizmidagi allergik reaksiyalarga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, ko`z shilliq pardasining yallig`lanishiga, burundagi allergik reaksiyalarga va h.k. Shu sababli ham kuchli va baquvvat o`simliklarni yig`ishda ehtiyotkorlikka rioya qilish kerak, bolalarni yig`ma yig`ishga jalb qilmaslik lozim. Xavfsizlik qoidalariga to`liq rioya qilgan holda yig`ma yig`ish maqsadga muvofiq bo`ladi. Xom ashyoning har bir turi o`z kalendar kunlari va yig`ish xususiyatlariga ega. Ular uchun umumiy qoidalar va alohida morfologik guruhlar uchun yig`ish metodlari ham mavjud. Kurtaklar qish oxirida yoki erta bahorda ular endi o`sa boshlaganda yig`ib olinadi,lekin o`sib ketgan kurtaklar olinmaydi. Qarag`ay kurtaklari “toj”shaklida 3 mm dan ko`p bo`lmagan uzunlikda kesiladi; qayin supurgi tayyorlash bilan bir vaqtda yig`iladi. Quritgandan keyin sovuqda supurgi tortiladi yoki eziladi. Quritishdan oldin tashqi notoza joylarini va o`sishni boshlagan murtaklarni olib tashlash kerak bo`ladi. Po`stloq barglar gullashidan oldin, aprel-may oylarining boshida yig`iladi. Chunki aynan shu paytda u yog`ochdan osongina ajralib chiqadi. Ulardan 20-30 sm uzunlikdagi kesmalar hosil qilinadi bittadan yoki ikkitadan bo`ylama kesiklar bog`lanadi. Pichoq bilan po`stni qirib tashlash mumkin emas! Bu holda yig`ma ichida sezilarli yog`och qipiqlarining qoldiqlari qolib ketadi. Quritishdan oldin notoza joylarni va ruxsat etilganda qalinroq po`stloqni olib tashlanadi va lishayniklardan tozalanadi. Barglar odatdagi fazada to`liq shakllanganda tomir chiqarganda va gullaganda yig`ib olinadi. Ular qaychi, pichoq, o`roq yoki uning sopi bilan ehtiyotkorlik bilan MTXda keltirilgan qoidalar asosida kesiladi. Yovvoyi ko`p yillik o`simliklarni yig`ishda ularning hamma qismini yig`ish mumkin emas. Ular o`lmasligi va ko`payishi uchun barglar va ba’zi qismlari qoldiriladi.

Gullar odatda qo`l bilan olinadi. Qichitqi o`t kabilar esa qaychi, o`roq va b. Bilan kesiladi. Yig`ilgan xom ashyo darhol notoza va shikastlangan qismlardan tozalanadi.

O`simliklar gullash davrida ba’zilari gullash boshida yig`ib olinadi(shuvoq), ba’zilari esa gullash oxirida va boshqalari mevalarini to`kishiga qadar(bahor adonisi), ba’zilari esa meva berish paytida yig`ib olinadi.

O`simliklarni kesish. Ba’zi o`simliklarda yer ustki qismlari bir tekisda kesiladi, ayrimlari tuproq yuzasidan 5-10 sm balandlikda, ayrimlarini faqat gullarini tepalari, yana boshqalarini esa yuqori novdalari va ba’zan o`simlik ildizi bilan tortib olinadi. Odatda, urug`lar meva pishgandan keyin yig`iladi. Quruq mevalarni yig`ishda va urug`lar odatda o`simlikning yer ustki qismi o`stiriladi , quritiladi va maydalanadi. Sharbatli mevalar qo`lda ehtiyotkorlik bilan meva qobig`ini buzmasdan yig`iladi. Chunki meva qobig`i buzilsa u osongina mog`orlashi va sifati buzilishi mumkin. Yerostki xom ashyolarni qazib olinganda ularning uchdan bir qismidan ko`p bo`lmagan miqdorini qazib olinadi va hosil bo`lgan chuqurcha yana ko`mib qo`yiladi. Agar xom ashyo urug`lagan bo`lsa kovakni ko`mishdan oldin u silkitib olinadi(urug`lari to`kilib o`simlik yana ko`payishi uchun).

Xom ashyoni quritish joyiga o`tkazish uchun eng yaxshi idishlar o`rilgan savatlar, yog`och qutilar va mato sumkalar hisoblanadi. İdishdagi xom ashyo bo`shashmasligi kerak. Barglar,o`tlar, gullar plastik sumkalarga, xalta ichiga joylashtirilmasligi kerak. Chunki bunda xom ashyo tezda o`z-o`zidan qiziydi va bu o`simlikdagi kerakli moddalarning yo`qolishiga olib keladi. Yig`ilgan xom ashyoni tezda(yig`ilgandan boshlab 2-3 soat ichida) quritish joyiga yetkazish kerak yoki soyada mato ustiga yoyiladi. Sharbatli mevalar kichik va keng savatlarga, ba’zan chelaklarga yig`iladi. Konteynerlar to`lganda mevalar o`simlik yoki barglar bilan ajratilgan holda qatlamlarga ajratiladi.

Dorivor o`simlik xom ashyolarini quritish.

Ko`pincha dorivor o`simlik materiallaridan quritib foydalaniladi. Faqat ayrim turlargina yangi yig`ilgan holatda qayta ishlanadi. Quritish dorivor xom ashyoning biologik faol moddalarini saqlaydigan eng oddiy va iqtisodiy jihatdan arzon usul hisoblanadi. Termodinamik nuqtai nazardan quritish bu nam material bilan issiqlik almashinish, texnologik nuqtai nazardan esa materialdan namlikni olib tashlash jarayoni hisoblanadi. Qoida tariqasida shuni aytish mumkinki, yig`ilgan dorivor xom ashyoning 70-90% i quruq massa, 10-15%(ba’zan 20%) namlik bo`lishi kerak. To`plangan o`simliklarda tirik o`simlikdagi kabi biokimyoviy jarayonlar birinchi marta yuz beradi,masalan, biologik faol sintez. Keyin tabiiy suvsizlanish natijasida metabolik jarayonlar to`xtashi natijasida ozuqa moddalarining parchalanishi boshlanadi, bu esa biologik faol tarkibning pasayishiga olib keladi. Agar quritish fermentlarning denaturatsiya bo`lishiga yetmaydigan haroratda olib borilsa, lizis reaksiyasi quritish jarayonida ham davom etadi va xom ashyodan yetarli miqdorda suvsizlanishi yuzaga keladi. Biroq, ayrim hollarda jarayon oqimi quritiladigan xom ashyoning faol moddalarning ko`payishiga olib keladi. Shunday qilib quritish jarayonida eksperimental ma’lumotlarga asoslanib, biologik faol moddalarning, ayrim guruhlarning parchalanmasligini ta’minlaydigan o`ziga xos usullar bilan olib borilishi kerak. Ba’zi hollarda, quritishdan oldin to`plangan xom ashyoni quritib, ya’ni xom ashyoni normal haroratda kanop ostida ushlab turish kerak. Ba’zan quritish jarayoni mavjud tarkibni oshiradi, moddalar yoki keyingi suvsizlanish jarayonini tezlashtiradi.

Namlik o`simlikda erkin va bog`langan holatda bo`ladi. Erkin holatdagi namlik toza suvning barcha xususiyatlarini saqlab qoladi: harakatchanlik, faollik, bug`lanish va muzlash qobiliyati, turli moddalarni eritib yuborish qobiliyati va h.k. Bog`langan holatdagi suv (kimyoviy,adsorbsion-kapilyar,osmotik) deyarli barcha xususiyatlarini yo`qotadi, bug`lanish va muzlash qiyinroq, faollik va reaktivlik kamroq bo`ladi. Bog`langan suv xom ashyodan erkin suvga qaraganda kamroq chiqariladi.

2.3 YIG`MALARNI SANOAT MIQYOSIDA OLISH TEXNOLOGIYASI