O’zbekiston Respublikasi Transport Vazirligi Toshkent Davlat Transport Universiteti

Mahsulotni kimlar sotib oladi? Bozor tizimi umumiy mahsulotning 
taqsimlash orqali ikki hil ko'rnishni oladi. Umuman olganda, xohlagan mahsulot 
iste'molchilarga taqsimlanishi mumkin, uning amaldagi bozor narxini iste'molchilar 
to'lashga xohish va qurbi yetgan taqdirdagina ba'zi mahsulot, aytaylik, kichik yaxta 
3000 dollar tursa, unda qurbi yetgan haridorlar ularni sotib olishlari mumkin. Qurbi 
yetmaganlari uni sotib ololmaydi. Yaxtalar va shu turdagi boshqa tovarlarni sotib 
olish imkoniyati haridorlarning daromad miqdorlari va tovarlarni raqobatbardoshlik 
hamda narxlari kabi boshqa omiliarga bog'liq bo'ladi. Agar haridorlar yetarlicha 

---

daromad va pul mablag' lariga ega bo'lgan taqdirda, ular bularni sotib olishlari 
mumkin bo'ladi. Ularning daromadlarining miqdori (1) ular ta'minlab bera olishi 
mumkin bo'lgan resurslar hamda mulk miqdorlariga hamda (2) resurslar bozorida 
o'sha resurslarning narxlariga bog'liq bo'ladi. Resurs narxlar (oyliklar, foiz stavkalar, 
ijara, foyda kabilar) har bir insonning daromad miqdorlarini belgilaydi shuning 
uchun har bir insonning sotib olish imkoniyatiga bog'liq bo'ladi. Agar soatiga 200 
dollar pul ishlab topadigan huquqshunos va soatiga 10 dollar ishlab topadigan ishchi 
yiliga ishlab topish uchun bir hil vaqt sarflasa, huquqshunos ishchiga qaraganda 
o'sha berilgan muddat ichida iste'mol mahsulotiari dan 20 barobar ко' qroq sotib 
olishi mumkin bo'ladi. 
 
Tizim 
o'zgarishlariga 
qanday 
moslashadi? Bozor 
tizimi 
dinamik 
ko'rinishdadir: iste'molchilar talabi, texnologiya va resurs ta'minotlar, bularning 
barchasi o'zgaruvchandir. Bu degani, iste'molchining talabining muayyan ko'rinishi, 
texnologik alternativlarning turlichaligi hozirdagi eng samarali resurslarning 
taqsimlanishi demakdir. Vaqt o'tgan sari iste'molchining talabining o'zgarishi, ishlab 
chiqarishning yangi usullarining kashf etilishi va resurs ta minotining o'zgarishi 
natijasida mavjud resurslarning miqdori eskirib, samarasiz bo'lib qoladi. Masalan, 
iste'molchilar bozorga yetkazib berishi mumkin bo'lgan darajadan kamroq sut va 
ko'proq sharbat xohlaydi deb tasavvur qilaylik. Iste'molchilarning talabining 
o'zgarishi sut va sharbatni malum bir miqdorda ishlab chiqarishga turtki bo'ladi. 
Boshqa omillarni hisobga olganda, sharbat sanoatidagi narx va foydalar oshadi va 
sut sanoatidagi narx esa pasayadi. Insonning shaxsiy ehtiyoji mavjud raqobatchilarni 
mahsulot ko'lamini oshirishga va yangi raqobatchilarni ko'proq sharbat ishlab 
chiqarishga chorlaydi va shu bilan mos ravishda sut mahsulotlarini ishlab chiqarish 
sanoatini yopilib ketishiga olib keladi. Sharbat sanoatidagi baland narxlar va yuqori 
darajadagi iqtisodiy foyda nafaqat o'sha sanoatni kengayishiga, balki, shuningdek, 
o'sha sanoatga o'z tovar ishlab chiqarish ko'lamini ta'minlovchl muhim resurslarni 
qo'lga kiritishiga kerak bo'lgan mablag'ni berib yuboradi. Balandroq narxlar va 
foydalar sharbat ishlab chiqaruvchi sanoatni ishlatilinmayo’ligan boshqa ta'minot 
vositalaridan ко'qroq resurslarni jalb etishga undaydi. Sut mahsulotiari ishlab 
chiqarish sanoatida buni aksi kuzatilib, u yerga kamroq ishchilar va resurslar jalb 
etiladi. Iqtisodiyo’tdagi bunday sharoitga moslashuv, iste'molchi talablaridagi 
o'zgarishlarga muvofiq javob bo'ladi. Bu esa iste'molchini amaldagi ustunligini 
ko'rsatadi. 
Bozor tizimi ulkan iqtisodiy tizimdir. Narx va foydalami o'zgarishi orqali u 
iste'molchini talab istaklarini qondirish payida bo'ladi va ishlab chiqarish 
korxonalari va resurs ta'mmotlari o'ziga kerakli xulosa chiqaradi. Narx va foyda 
ta'sirida iste'molchi talabidagi o'zgarishlar ba'zi sanoatlarni kengayishiga va 

---

boshqalarini qisqarishiga olib keladi. Bunday moslashuv resurslar bozoriga 
yo'naltiriladi. Kengayib borayo’ligan sanoatlar ko'proq resurslarni jalb etishi va 
qisqarib borayo’ligan sanoatlar o'z faoliyat ko'rsatish ко'lam lari ni qisqartirishi 
bilan resurs narxlaridagi yuzaga kelgan o'zgarishlar (misol uchun, oylik mAQShlari) 
va daromadga yo'nallirilgan resurslar qisqarib borayo’ligan sanoatdan kengayib 
borayo’liganiga yo'naltiriladi. Narxlar va foydalarning yo'nallirilgan vazifasi bozor 
tizimini eng muhim asosidir. Bunday tizimiz, ba'zi boshqaruv idoralari ishlab 
chiqarish va resurslarni mavjud sanoatlarga yo'naltirgan bo'lar edi. Huddi shunday 
yuzaga kelgan tahlil bu tizimni boshqa fundamental o'zgarishlarga, misol uchun, 
turli resurslar va texnologiyalardagi o'zgarishlarga moslashuviga imkoniyat 
berishini ko'rsatadi.